Bordèu

	Bordèu, lo pòrt de la Luna * Patrimòni mondial de l'UNESCO
	; Bruma matinièra sul pòrt de la Luna. La fòto es presa dempuèi la riba esquèrra. En fons, s'apercep la basilica Sant Miquèl, situada dins lo centre de la vila.
Coordinadas	44° 50′ 20″ nòrd, 0° 34′ 20″ oèst
País	França
Subdivision	Gironda (Novèla Aquitània)
Tip	Cultural
Critèris	(ii) (iv)
Superficia	1 731 ha
Numèro; d'identificacion	1256
Region	Euròpa e America del Nòrd **
Annada d'inscripcion	2007 (31na session)
	* Descriptiu oficial UNESCO; ** Classificacion UNESCO
	modificar

	Bordèu
	De naut en bas e d'esquèrra a drecha : La plaça de la Borsa ; Lo pont de pèira ; La plaça de las Quinconces amb lo tram ; Lo Teatre-Grand de nuèch ; La Ciutat del Vin vista de Garona ; La plaça Pey Berland amb la catedrala Sant Andrieu e la torre Pey-Berland ; Los cais de Bordèu amb lo pont Jacques-Chaban-Delmas.
; Blason	; Logo
Administracion
País	França
Region	Novèla Aquitània; (prefectura)
Departament	Gironda; (prefectura)
Metropòli	Bordèu Metropòli; (sèti)
Arrondiment	Arrondiment de Bordèu; (capluòc)
Maire ; Mandat	Pierre Hurmic (EELV) ; 2020-2026
Còdi postal	33000 Bordèu Centre; 33100 La Bastida; 33200 Caudéran; 33300 Bordèu Maritim, Chartrons; 33800 Bordèu Sud, Nansouty, Sant-Agustin
Coda comuna	33063
Demografia
Gentilici	Bordalés, Bordalesas
Populacion; municipala	261 804 ab. (2021 )
Densitat	5 304 ab./km2
Populacion ; aglomeracion	1 008 509 ab. (2021)
Geografia
Coordinadas	44° 50′ 16″ nòrd, 0° 34′ 46″ oèst
Altitud	Min. 1 m; Max. 42 m
Superficia	49,36 km2
Tip	Comuna urbana
Unitat urbana	Bordèu; (vila-centre)
Aira d'atraccion	Bordèu; (comuna-centre)
Eleccions
Departamentalas	Canton de Bordèu-1,; Canton de Bordèu-2,; Canton de Bordèu-3,; Canton de Bordèu-4 e; Canton de Bordèu-5; (burèu centralizator)
Legislativas	1re circonscripcion,; 2e circonscripcion e; 3e circonscripcion de Gironda
Localizacion
	Bordèu
	Bordèu
	Bordèu
	Bordèu
Ligams
Sit web	bordeaux.fr
	modificar

Bordèu (/b ɔ ʁ .d o/ ^Escotar^[a]) es una comuna francesa, prefectura e capluòc de la region Novèla Aquitània, del departament de Gironda e lo sètge de Bordèu Metropòli.

Capitala durant dos sègles de la Gàllia aquitana, dins l'Empèri roman, puèi capitala del ducat d'Aquitània e de Guiana, jos sobeiranetat anglesa puèi francesa, es uèi l'una de las mai grandas metropòlis europèas. Al 1^er genièr de 2021, es la novena comuna de França amb 261 804 abitants e son unitat urbana es la seisena amb 1 008 509 abitants. La vila es egalament lo còr d'una metropòli de 831 534 abitants (2021).

Situada al caireforc de l'ocean Atlantic, del bòsc de Landas e de l'estuari de Gironda, la posicion centrala de Bordèu entre los itineraris comercials, terrèstres e fluvials, al còr d'una rica region viticòla n'a fach una de las principalas vilas de França e d'Euròpa . Capitala de la província de Gàllia aquitana jos l'Empèri roman pendent près de 200 ans, enriquida per la plantacion de vinhas, es una de las capitalas del ducat d'Aquitània unit al reialme d'Anglatèrra del XII^e al mièg del XV^e sègle, puèi de província de Guiana dins lo reialme de França. Aculhís a la Renaissença un foguièr intellectual amb lo collègi de Guiana ont estúdia son futur cònsol màger Miquèl de Montanha. Als XVII^e e XVIII^e sègles, ven lo primièr pòrt de França e lo tresen del mólzer atlantic. A la Revolucion, es un dels foguièrs de las insurreccions federalistas. Jos l'Empèri napoleonian, malcontenta del blocatge continental, es la primièra vila de França a proclamar la restauracion de las Borbons en 1814.

Capitala mondiala del vin per sos castèls e vinhals prestigioses del bordalés, la vila es considerada coma un centre de la gastronomia e del torisme d'afars per l'organizacion de congrèsses internacionals. Sa metropòli es egalament un pòl estrategic del sector aeronautic e espacial mas tanben militar amb de nombrosas entrepresas internacionalas talas coma Dassault Aviacion, ArianeGroup, Safran e Thales. D'un autre costat, la comuna del Barp, entre Bordèu e Arcaishon, abriga l'un dels dos sols lasèrs megajoule al mond.

Amb l'universitat de Bordèu, la vila e sa metropòli son un important pòl d'ensenhament superior e de recèrca al nivèl nacional e europèu amb mai de 100 000 estudiants.

Bordèu es una destinacion toristica internacionala per son patrimòni arquitectural e cultural d'excepcion regropant mai de 400 monuments istorics, fasent de Bordèu, après París, la vila que deten lo mai de monuments classats o inscriches als monuments istorics en França. Traversada per Garona e pròcha de la Còsta d'Argent, la metropòli dels Lums met en scèna dempuèi lo XVIII^e sègle sas faciadas blondas e dauradas, sos corses prestigioses e plaças monumentalas acompanhadas de sos jardins a la francesa.

Bordèu a egalament recebut de nombroses prèmis e classaments d'organizacions internacionalas, sustot en 1957 amb lo prètz d'Euròpa, per sos esfòrces dins la transmission de l'ideal europèu. Dempuèi junh de 2007, s'agís de la mai granda vila protegida al mond (1 810 ectaras), amb l'inscripcion del Pòrt de la Luna sus la lista del patrimòni mondial de l'UNESCO , per son unitat arquitecturala classica e neoclassica dempuèi la debuta del XVIII^e sègle representant « un ensemble de bens culturals e naturals d'un interès excepcional per l'eretatge comun de l'umanitat. »

Geografia[modificar | modificar lo còdi]

Localizacion[modificar | modificar lo còdi]

Representacions cartograficas de la comuna

Comuna

1 : carta dinamica ; 2. carta OpenStreetMap ; 3 : carta topografica ; 4 : amb las comunas a l'entorn ; 5 : carta de la posicion de Bordèu respècte al departament de Gironda.

Situada en plen còr del bacin aquitan, la comuna de Bordèu se tròba dins lo departament de Gironda, en region Novèla Aquitània^[1]^,^[2]. La comuna es d'un autre costat vila-centre del bacin de vida.

L'unitat urbana de Bordèu compren 73 comunas al 1^er genièr de 2020^[3].

L'aira d'atraccion de l'aglomeracion bordalesa compren 275 comunas, çò qu'en fach la 6^e aira d'atraccion del país^[4].

Bordèu es distanta de 50 km de la còsta atlantica (La Canau-Ocean), amb los sits toristics del bacin d'Arcaishon coma la duna del Pilat o lo Cap Ferret (65 km) o Royan (90 km).

Las comunas mai pròchas^[b] son^[5] : Lo Boscat (3,4 km), Talença (3,4 km), Begla (4,1 km), Floirac (4,2 km), Senon (4,3 km), Merinhac (5,2 km), Peçac (5,5 km), Bruges (5,6 km).

Lo territòri de la comuna es limitròf dels de 12 comunas :

Los limits comunals de Bordèu e las de sas comunas adjacentas.

Comunas limitròfas de **Bordèu**^[6]
Bruges Lo Boscat Aisinas	Blancafòrt	Bassens Larmont
Merinhac		Senon
Peçac	Talença	Floirac Begla

Geologia e relèu[modificar | modificar lo còdi]

La comuna se situa al nòrd-oèst del Bacin aquitan, un vast bacin sedimentari compausat localament d'un empilament de ròcas sedimentàrias d'origina marina e lacustra (depausses carbonatats) e fluviatils (depausses detritics eissits de l'erosion d'ancianas cadenas de montanhas). Lo bacin d'Aquitània es un bacin del tip abans-país plan asimetric. Son endrech mai prigond amb 11 000 mètres es situat a proximitat de la falha nòrd-pirenenca. L'isobathe de 2 000 mètres de prigondor seguís mai o mens Garona e dividís lo bacin en doas partidas. La partida al nòrd, apelada Platèl d'Aquitània, es una plataforma pauc prigonda amb de sediments reduches e leugièrament fronzits e faillés, diferís de la partida meridionala qu'es fòrça mai prigonda e fronzida. Mòstra una subsidéncia plan fòrta tre lo Triàs inferior. La desformacion creis cap al sud en direccion de la falha nòrd-pirenenca, en mai s'i ajusta lo diapirisme halocinétique^[7].

Lo calcari a Astéries constituís lo substratum geologic de la comuna. Es una ròca marno-calcària d'origina marina annadida del Rupélien (de −33,9 a −27,82 milions d'annadas). Deu son nom als innombrables pichons « ossets » constitutius dels braces d'estelas de mar del genre Asterias. Son origina marina es atestada per la preséncia de fossils : ustras, coralhs, ossets d'estelas de mar, aital coma per sos plans d'estratificacion oblicas^[8]. Son aspècte es jaunàs, es porosa e gresca. La formacion de las « Calcaris a Astéries » (idrogeologia) designa l'entitat de las « calcàrias, faluns e greses de l'Oligocèn », sistèma aqüifèr situat de part e d'autra de Garona^[9].

La superficia de la comuna es de 49,36 km². Son altitud vària de 1 a 42 mètres^[10].

Paisatges[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es a l'interseccion de dos platèls, separats per Garona. A l'èst, l'Entre doas Mars, amb un relèu ondulat, e a l'oèst, lo platèl de Landas, caracterizat per sa planor^[11].

La riba esquèrra de Garona, ont se situa la mai granda partida de la vila de Bordèu, se compausa de grandas planas, sovent palunosas, coma al nòrd, cap a Bordèu Lac^[12]. Malgrat que i aja qualques sèrras, l'altitud mejana de la riba esquèrra demòre febla^[13]. Aquelas planas son formadas de sediments e lo sossòl es principalament compausat de grava^[14]^,^[15]. L'oèst de l'aglomeracion encamba sus la plana sablosa de Landas. Los sòls i son permeables a l'aiga e estòcan aisidament la calor^[16]. Aqueles sòls son perfièchament adaptats a la practica de la viticultura. La vila de Bordèu es situada entre lo Medòc (en aval) e los Grèus (en amont) que son parièrs sul plan geologic.

La riba drecha de Garona es diferenta, puèi que se passa quasi dirèctament de plana a un platèl calcari^[17]. L'altitud s'auça alara de faiçon escalabrosa a près de 90 mètres. Es sus aquel meteis platèl, a mai o mens 40 quilomètres de Bordèu, que se situan de las apellacions viticòlas mondialament conegudas coma Sent Milion, Pomirau e Fronsac.

De faiçon mai globala, los sòls a l'entorn de Bordèu son relativament umids, en particular dins l'Entre doas Mars^[18].

Idrografia[modificar | modificar lo còdi]

Grands fluvis e rius[modificar | modificar lo còdi]

La vila de Bordèu es traversada per Garona^[19]. Separa la riba esquèrra e la riba drecha de la vila per una largor de 450 mètres^[c]. Es la forma de creissent que dessenha aquel fluvi que val a la vila lo chafre de « pòrt de la Luna »^[20]. Garona a Bordèu es traversada per sèt ponts, del nòrd al sud : lo pont d'Aquitània, lo pont Jacques-Chaban-Delmas, lo pont de pèira, lo pont Sant Joan, lo pont ferroviari, la palanca Eiffel e lo pont François-Mitterrand (fòra comuna). Un ochen pont es en construccion, lo pont Simone-Veil.

Lo grand pòrt maritim de Bordèu es accessible als vaissèls de nauta mar, es sustot utilizat pels vaissèls de crosièra. Lo pòrt de la Luna es utilizat principalament per l'activitat toristica, la rèsta de las activitats del pòrt de Bordèu essent estat transferit sus diferents sits, mai en aval, sus Garona e Gironda.

Lo darrièr pont en aval sus Garona es lo pont d'Aquitània. En delà, Garona, puèi l'estuari de Gironda, son pas franchissables que per dos bacs : l'un que religa La Marca a Blaye, l'autre Lo Verdon a Royan^[21].

Al Nòrd de la vila, lo lac de Bordèu constituís lo principal lac artificial de la metropòli. Sa construccion s'acaba en 1990, per una susfàcia de 1,4 km²^[22]. Lo lac es situat a mièjas entre la comuna de Bordèu e la de Bruges. Es possible de s'i banhar^[23] e d'i practicar d'unas activitats nauticas.

Pichons corses d'aiga[modificar | modificar lo còdi]

Pauc de cors d'aiga travèrsan la vila. Lo Peugue es lo principal e lo fach d'èst en oèst de faiçon sosterranha^[24]. D'una longor de 14 quilomètres, pren sa font dins la comuna de Peçac, a 51 mètres d'altitud^[25] al lòcdich « fusta de las fonts del Peugue »^[26]. Son cors servís de frontièra entre Merinhac e Peçac^[27]. Parteja una partida de son trajècte amb la Devesa, qu'acaba per rejónher abans de se getar dins Garona^[28].

Al Sud de la vila, lo riu d'Ars es un riu canalizat mesurant 10 quilomètres. Pren sa font a Peçac, a partir del riu de la Sèrp^[29].

Al Nòrd de la vila, lo cors d'aiga de la Jallère pren sa font a Blancafòrt per acabar dins Garona. Sa longor totala es de 7 quilomètres^[30].

Climat[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Climat de Gironda.

Lo climat de Gironda, de tip oceanic aquitan, codat « Cfb » segon la classificacion de Köppen, se caracteriza a Bordèu per d'ivèrns doces e dels estius cauds. Las precipitacions son frequentas e despartidas tot lo long de l'annada amb 929,1 mm d'aiga e mai o mens 111 jorns plujoses per an^[31]. Lo recòrd de precipitacions sus 24 oras enregistrat a Bordèu data del 25 de setembre de 1982 amb 137,9 mm^[32].

L'ivèrn es doç a causa de sa proximitat amb l'ocean, e sustot lo Golfe de Gasconha, que jòga un ròtle de regulator termic^[33]. Malgrat d'unes episòdis de grand freg^[34], la nèu es rara, tomba pas mai de dos còps pendent l'ivèrn e ten pas que brèvament al sòl. Se pòt que nèva pas pendent tota una annada quitament mai^[35].

Las temperaturas mejanas son de 6,8 °C en genièr e de 21,6 °C en agost amb una mejana annala de 14 °C. Bordèu coneis en mejana 28,2 jorns en estiu ont las temperaturas despassan las 30 °C. Lo recòrd de temperatura es atench lo 23 de julhet de 2019 amb 41,2 °C. Bordèu benefícia d'un ensoleillement naut despassant 2 000 oras de solelh per an^[32].

Coma una partida granda de França, Bordèu a un climat oceanic classat Cfb segon la classificacion de Köppen, valent a dire temperat caud^[36].

Estatistics 1991-2020 e recòrds establits sul periòde del 01−11−1920 al 02−08−2023
Estacion BORDÈU-MERIGNAC (33) Alt: 47m 44° 49′ 50″ N, 0° 41′ 28″ O
Meses	jan.	fév.	març	abril	mai	junh	jui.	agost	basse.	oct.	nov.	déc.	annada
Temperatura minimala mejana (°C)	3,7	3,6	5,8	8	11,4	14,6	16,2	16,3	13,3	10,7	6,7	4,4	9,6
Temperatura mejana (°C)	7,1	7,8	10,7	13	16,6	19,8	21,7	21,9	18,8	15,2	10,4	7,7	14,2
Temperatura maximala mejana (°C)	10,5	12	15,5	18	21,7	25	27,1	27,6	24,2	19,6	14,1	11	18,9
Recòrd de freg (°C) data del recòrd	−16,4 16.1985	−14,8 15.1956	−9,9 06.1971	−5,3 07.1929	−1,8 01.1938	2,5 03.1938	5,2 11.1938	4,7 31.1938	−1,8 24.1928	−5,3 08.1936	−7,3 20.1985	−13,4 21.1938	−16,4 1985
Recòrd de calor (°C) data del recòrd	20,8 01.2022	26,2 21.1926	27,7 25.1981	31,1 30.2005	35,4 29.1922	40,5 18.2022	41,2 23.2019	40,7 04.2003	37,5 12.2022	33,2 02.2023	26,7 08.2015	22,5 16.1989	41,2 2019
Ensoleillement (h)	89,8	117,4	170,2	186 220	,8 237	,7 256		248,8	208,8	150,3	100	84,1	2 069,8
Precipitacions (mm)	86,9	66,9	63,3	75,6	71,1	70,4	48,6	56,7	81,2	83,3	114,5	106,4	924,9
dont nombre de jorns amb precipitacions ≥ 1 mm	12,2	10,1	10,7	11,2	10	8,3	7,1	7	9,3	10,7	13,3	12,7	122,5
dont nombre de jorns amb precipitacions ≥ 5 mm	5,8	4,7	4,8	5,3	4,6	4,4	2,9	3,2	4,6	5,4	7,4	6,8	59,9
dont nombre de jorns amb precipitacions ≥ 10 mm	3	2,2	1,8	2,3	2,3	2,3	1,3	1,6	2,7	2,5	4,4	3,9	30,3

Font : [MétéoFrance] « Ficha 33281001 », sus donneespubliques.meteofrance.fr, edité lo : 06/08/2023 dins l'estat de la basa

Comparason de las donadas meteorologicas de Bordèu amb las donadas nacionalas
Vila	Ensoleillement (h/an)	Pluèja (mm/an)	Pluèja (j/an)	Nèu (j/an)	Auratge (j/an)	Brouillard (j/an)
Mediana nacionala	1 852	835	Non conegut	16	25	50
Bordèu	2 035	944 111		2	32	78
París	1 662	637 111		12	17	8
Niça	2 724	733	61	1	27	1
Estrasborg	1 693	665 114		26	28	51
Brest	1 530	1 210	159	7	12	76

Fonts^[37]^,^[31]^,^[38]^,^[39]^,^[40] :

Miègs naturals e biodiversitat[modificar | modificar lo còdi]

Los principals miègs naturals dins la vila se compausan de qualques pradas, de dos plans d'aiga amb lo Lac de Bordèu e los bacins a ondada al nòrd e de marescatges bordejant Garona. Aquesta es, dempuèi lo 30 de novembre de 1995 per una susfàcia de 6 684 ha, protegida pel programa Natura 2000^[41]^,^[42].

Mantun espaci natural de la comuna e de sos alentorns son tanben protegits^[43], demest-eles, las paluns de Bruges, dempuèi lo 10 de julhet de 2020 per una susfàcia de 192,0 ha, per decision prefectorala^[44]. La diversitat de biotòps de la palun es sinonima de granda riquesa ecologica, sustot pertocant las espècias de la fauna e de la flòra. Mai de 4 000 espècias d'animals e de plantas son atal estadas recensadas dins lo perimètre d'aquela resèrva naturala. Segon la sason, se pòt regularament observar la Cigonha blanca, lo Milan negre, lo Galejon cendrós, la Sarcèla d'ivèrn, la Cistude d'Euròpa, lo Cuivré de las paluns, lo marciule de las paluns, lo Jonc florit… Aquela resèrva naturala representa egalament un abitat favorable pel Vison d'Euròpa, mustélidé plan rara e menaçat d'extincion^[45]. Darrièr vast palun a las pòrtas de Bordèu e del Bòsc de Landas, la resèrva naturala de las Paluns de Bruges representa una relíquia dels ancians « grandas paluns de Bordèu » que s'espandissián, bèl temps a, sus mai d'un milièr d'ectaras e comprenián una zòna legumaira e de las partidas bassas inondadas mantun còp dins l'annada^[46].

La ret idrografica de la Jalle, dempuèi lo 20 de decembre de 2013 per una susfàcia de 1 631 ha, es inscrich al programa de la ZNIEFF^[47]. Lo sit conten un mosaïc de paisatges e d'abitats. S'i encontra de pradas umidas, del boscatge, dels estanhs, dels bòsques de fulhoses e un cabelut de cors d'aiga nommats dins lo Medòc « Jalles »^[45]^,^[48].

Enfin, cinc sits arqueologics, dont l'auditòri de Bordèu e la ciutat judiciària son inscriches a la proteccion dels sits arqueozoologics e arqueobotanics^[49].

Urbanisme[modificar | modificar lo còdi]

Tipologia[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es una comuna urbana. Fa partida de las comunas densas o de densitat intermediària, al sens de la grasilha comunala de densitat de l'INSEE ^[d]^,^[50]^,^[51]^,^[52]. Apartenís a l'unitat urbana de Bordèu, una aglomeracion intra-departamentala regropant 73 comunas^[53] e 1 008 509 abitants en 2021, dont es vila-centre. L'aglomeracion de Bordèu es la seisen plus importanta de França per la populacion, darrièr las de París, Lion, Marselha-Ais de Provença, Lilla (partida francesa) e Tolosa^[54]^,^[55].

D'un autre costat la comuna fa partida de l'aira d'atraccion de Bordèu, dont es la comuna-centra. Aquela aira, que regropa 275 comunas, es categorizada dins las airas de 700 000 abitants o mai (fòra París)^[56]^,^[57].

A l'escala europèa, la metropòli bordalesa es classada dins las « pòls regionals superiors » per un estudi de l'INSEE Novèla Aquitània publicada en 2020, coma Tolosa e Nantas, o Lion e Lilla dont la metropòli a una populacion superiora^[58]. Sus aquel critèri, es posicionada dins un grop de 15 metropòlis europèas (demest 109 estudiadas amb los meteisses critèris) : Aarhus, Vílnius, Eindhoven, Sevilha, Bilbao, Cardiff, Edimborg, Glasgow, Bristol, Newcastle e las vilas francesas citadas anteriorament.

Ocupacion dels sòls[modificar | modificar lo còdi]

Carte en couleurs présentant l'occupation des sols de Bordeaux. — Carta de las infrastructuras e de l'ocupacion dels sòls de la comuna en 2018 (CLC).

L'ocupacion dels sòls de la comuna, tala coma ressortís de la basa de donadas europèa d'ocupacion biophysique dels sòls Corine Land Cover (CLC), es marcada per l'importància dels territòris artificialisés (83,9 % en 2018), una proporcion sensiblament equivalenta a la de 1990 (83,1 %). La reparticion detalhada en 2018 es la seguenta^[59]^,^[60] :

Zònas urbanizadas : 49,6 % ;
Zònas industrialas o comercialas e vias de transpòrt : 26,6 % ;
Aigas continentalas^[e] : 12,6 % ;
Espacis verds artificialisés non agricòlas : 7,6 % ;
Tèrras arablas o a usatge agricòla : 3,6 %.

Detalh de l'ocupacion dels sòls entre 1990 e 2018 de la vila de Bordèu^[59]^,^[f].
Annada	1990	2000	2006	2012	2018
Teissut urban continú	30,00 %	30,00 %	30,25 %	29,71 %	29,71 %
Teissut urban discontinú	19,53 %	19,35 %	19,35 %	19,26 %	19,94 %
Zònas industrialas o comercialas e installacions publicas	21,47 %	20,98 %	20,77 %	22,29 %	22,77 %
Rets rotièr e ferroviària e espacis associats	3,59 %	3,59 %	3,59 %	3,94 %	3,82 %
Obradors	0,00 %	0,00 %	0,00 %	0,69 %	0,00 %
Espacis verds urbans	0,00 %	0,00 %	0,00 %	0,57 %	0,57 %
Equipaments esportius e de lésers	8,46 %	8,46 %	8,46 %	6,69 %	6,98 %
Tèrras arablas fòra perimètres d'irrigacion	0,05 %	0,47 %	0,47 %	0,89 %	0,89 %
Pradas e autras susfàcias totjorn en èrba a usatge agricòla	1,91 %	4,77 %	4,73 %	3,33 %	2,68 %
Sistèmas culturaux e parcelaris complèxes	2,61 %	0,00 %	0,00 %	0,00 %	0,00 %
Bòsques de conifèrs	0,02 %	0,00 %	0,00 %	0,00 %	0,00 %
Landas e bartas	0,00 %	0,02 %	0,02 %	0,02 %	0,02 %
Marais interiors	1,04 %	1,04 %	1,04 %	1,30 %	1,30 %
Corses e vias d'aiga	9,14 %	9,14 %	9,14 %	9,14 %	9,14 %
Plans d'aiga	2,18 %	2,18 %	2,18 %	2,18 %	2,18 %
Total	100,00 %	100,00 %	100,00 %	100,00 %	100,00 %

Morfologia urbana[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Quartièrs de Bordèu.

Quartièrs de Bordèu :

Bordèu Centre
Bordèu Maritim
Bordèu Sud
Chartrons - Grand Pargue - Jardin Public
Caudéran
La Bastida
Nansouty - Sant-Genès
Sant Agustin - Tausin - Alphonse Dupeux

L'aglomeracion bordalesa s'es desvolopada a un ritme rapid, en consequéncia d'una fòrta exposicion urbana principalament cap a l'oèst. En particular, al XX^e sègle, ont l'aeropòrt de Bordèu-Merinhac es encerclada per l'urbanizacion creissenta^[61]. Aquela exposicion es sustot ligada al fach que las abitacions de l'aglomeracion bordalesa excedisson rarament doas, quitament tres nivèls, e mai dins los barris pròches del centre-vila.

La vila de Bordèu es dividida en uèch quartièrs administratius^[62] amb un cònsol màger adjonch e un conselh de quartièr. Aqueles 8 quartièrs formals son en realitat cadun compausats de mantun quartièr informal.

Bordèu Centre[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Bordèu Centre e Monuments e luòcs toristics de Bordèu.

La vièlha vila de Bordèu es la partida situada a l'interior de las ancianas parets de la vila, que correspondon uèi als corses de Verdun, Georges Clemenceau, plaça Gambetta, cors de Labrit, cors Aristide-Briand, plaça de la Victòria, e cors de Marna. A l'èst, la vièlha vila es delimitada per Garona. A l'Edat Mejana, doas pòrtas permetián la dintrada dins la vila : la pòrta Cailhau e la pòrta Sant Alòi, dicha de la Gròssa Cloche^[63].

La carrièra Santa-Catarina, carrièra pedonièra de près de 1 300 mètres, religa la plaça de la Comèdia (Grand-Teatre) e la plaça de la Victòria, caracterizada per una activitat estudianta importanta. S'agís de la mai longa carrièra pedona d'Euròpa ^[64]. La carrièra Santa-Catarina e los quartièrs situats a l'oèst d'aquesta son plan comerçants. A l'èst de la carrièra, fins als cais, se situan dels quartièrs mai residencials.

La plaça de la Comèdia e lo Teatre-Grand.
La plaça de la Victòria e la pòrta d'Aquitània.
La carrièra Santa-Catarina.
La prefectura de Gironda, dins lo quartièr de Mériadeck.
La basilica Sant Miquèl e sa sageta dins lo quartièr del meteis nom.

Bordèu Maritim[modificar | modificar lo còdi]

Photographie de la cité du vin et de la Garonne en avant plan. — La Ciutat del vin.

Sus la riba esquèrra, al nòrd de la vila, se situan los quartièrs de Bordèu Lac e de Bacalan. La construccion del quartièr de Bordèu Lac foguèt entrepresa per la municipalitat dirigida per Jacques Chaban-Delmas, après l'assecament de palun e la creacion d'un lac artificial^[65]. Aquel quartièr, dessenhat per l'arquitècte-urbanista Xavier Arsène-Henry^[66], aculhís de torres de lotjaments, qualques burèus e dels centres comercials, lo pargue de las exposicions e lo palais dels congrèsses, lo casino-teatre, dels espacis verds (pargue floral e bòsc de Bordèu), de plan nombroses equipaments esportius (l'estadi Matmut Atlantic, lo velodròm, un gòlf, un carting, etc.), lo pont d'Aquitània, un campatge, e l'ecoquartier Ginko.

Lo quartièr de Bacalan aculhís lo pòrt de plasença de Bordèu dins l'anciana zòna portuària dels bacins a ondada (bastits amb de granit ròse de l'Aber-Ildut ^[67]). Aquí tanben, l'arribada del tram e la reestructuracion del quartièr e de las ancianas remesas concorron a o modificar en prigondor sustot per l'arribada de la Ciutat del Vin^[68]. En mai, lo Grand pòrt maritim de Bordèu contribuís al dinamisme economic del quartièr per l'implantacion de 70 000 m² consacrats als comèrcis, al terciari e al nautisme. Enfin, lo pòrt de plasença de Bordèu es estat repensat e desvolopat amb la mesa en plaça de 9 pontons per aculhir mai de 300 batèls, velièrs e yachts^[69]^,^[70]^,^[71].

Son egalament situats a Bacalan lo pont Jacques-Chaban-Delmas que religa aquel quartièr al de la Bastida, la basa sosmarina venguda luòc d'exposicions , los Bacins de Lums (centre d'art numeric), los Viures de l'Art (pòl cultural), l'escultura Lo vaissèl espacial de Suzanne Treister, lo multiplexe UGC Ciné Citat Bacins a Ondada, los mercats de Bacalan e l'escòla del circ.

Bordèu Sud[modificar | modificar lo còdi]

La partida mai centrala del quartièr sud èst lo quartièr Sant Miquèl, un sector del centre ancian bastit a l'entorn de l'impausanta basilica d'estil gotic del meteis nom dont lo cloquièr, un campanile independent, es l'un dels mai nauts de França. Tòca lo quartièr Capuchins-Victoire que deu son nom en plaça de la Victòria e al mercat dels Capuchins. Aquel mercat cobèrt, dont las originas remontan al XVIII^e sègle, es estat un mercat als bestials puèi un mercat de gròs abans d'èsser remplaçat dins aquel ròtle pel mercat d'interès nacional de Brienne, creat en 1963 en periferia sud-èst^[72]^,^[73]. Lo sector de la Victòria abriga tanben lo campus istoric de l'Universitat de Bordèu^[74].

Mai luènh del centre, lo futur quartièr Bordèu-Euratlantique es un projècte de reabilitacion urbana bastit a l'entorn de la gara Sant Joan. Prevei d'esplechar la LGV Sud Euròpa Atlantic, inaugurada en julhet de 2017, en renovant la gara e en creant un quartièr novèl d'afars. Sus 738 ectaras dont 386 a Bordèu (la rèsta a Begla e Floirac), lo projècte prevei 2 500 000 m² de construccions dont la mitat de lotjaments, 40 000 novèls abitants e 30 000 emplecs. Es reconegut Operacion d'interès nacional per l'Estat e s'inscriu dins l'ensemble de projèctes Bordèu 2030^[75].

Chartrons - Grand Pargue - Jardin Public[modificar | modificar lo còdi]

Lo quartièr dels Chartrons deure siá nom al convent dels Chartroses fondat en 1377, pendent la guèrra de Cent Ans, per de chartroses de Peirigòrd venguts se refugiar dins aquel quartièr palunós^[76]. L'intendent Tourny religa los Chartrons a la vila per una passejada (l'actual cors Xavier-Arnozan), e una alèa granda (l'actual cors de Verdun), e a fach bastir de demòras d'estil Loís XV e d'estil Loís XVI, pels fraires Laclotte, aital coma lo jardin public^[77]. La renovacion actuala dels cais del quartièr dels Chartrons e l'arribada del tram B dins aquel quartièr an entrainat una aumentacion importanta del prètz de l'immobiliari^[78]^,^[79].

Lo quartièr Sant-Seurin, del nom de la basilica Sant-Seurin, es situat al nòrd-oèst e bastit a l'entorn del palais Gallien. Aquel quartièr e lo quartièr dels Chartrons aculhisson de nombroses consolats^[80].

Lo quartièr del Pargue Grand, al nòrd del quartièr Sant-Seurin, es un quartièr recent compausat de mantun ensemble grand^[81]. Dempuèi 2011, aqueste es al còr d'un projècte urban qu'a per mira de « valorizar lo quartièr »^[82]. La sala de las fèstas del Pargue Grand foguèt un naut luòc de la scèna bordalesa de las annadas 1970-1990. Barrada durant mai de vint ans, a tornat obrir en junh de 2018 après reabilitacion a l'identic.

Caudéran[modificar | modificar lo còdi]

A l'oèst se situa Caudéran. Lo nom vendriá del gascon Coy (cappelat). Caudéran foguèt, a la debuta del X^e sègle, lo chafre ereditari d'una branca illustra de familha Duvigneau del domeni de Cèrtas (XVI^e sègle) del bacin d'Arcaishon^[83].

Aquela anciana comuna de l'aglomeracion a fusionat amb Bordèu lo 22 de febrièr de 1965 e constituís ara lo quartièr mai vast e lo mai poblat de la vila^[84]^,^[85]. Aquela fusion a permés l'extension de Bordèu cap a l'oèst. La ciutat administrativa e lo Pargue bordalés, un dels principals espacis verds de la vila, se situan dins aquel quartièr^[86]^,^[87].

La Bastida[modificar | modificar lo còdi]

La riba drecha de Bordèu, compausada dels quartièrs de la Bastida e de la Benauge, s'es longtemps desvolopada luènh de l'agach dels urbanistas de la riba esquèrra, e de faiçon mai anarquica. Amb l'inauguracion en 1822 del pont de pèira, l'urbanizacion progrèssa lèu, amb l'implantacion de la gara d'Orleans e de nombrosas usinas. En 1865 la Bastida es annexada per Bordèu, e atira una populacion largament obrièra^[88].

En 2000, lo cònsol màger, Alain Juppé, lança lo projècte d'un quartièr novèl amb de lotjaments, un jardin botanic, una universitat, de las escòlas, l'escòla de la fondacion Nicolas-Hulot, un cinèma multiplexe (Mégarama), un ponton per aculhir los batèls, aital coma d'espacis publics (pargue de las Ribas). En 2005, es inaugurat Lo Leon de Veilhan, una estatua de leon color blau clar, plaça de Stalingrad^[89].

En una quinzena d'annadas, l'arribada del tram, aital coma de programas de renovacion urbana importants dont lo pont Jacques-Chaban-Delmas que religa La Bastida a Bacalan an modificat la cara de la Bastida, qu'atira de mai en mai de mond : Darwin a l'entorn de l'anciana casèrna Niel, lo programa Bordèu-Euratlantique, l'implantacion dels Archius municipals e metropolitans sus l'ancian sit de la mercat de las Botigas generalas, la preséncia dels locals del jornal Sud Oèst, de TV7 Bordèu e del sèti France Bleu Gironda^[90].

La glèisa Santa Maria, l'ostal cantonal, la casèrna de la Benauge son qualques monuments visibles a La Bastida.

Nansouty - Sant-Genès[modificar | modificar lo còdi]

Al sud-oèst, lo quartièr Sant-Genès abriga una populacion aisida, quitament borgesa. Al sud (Nansouty, Barrière de Tolosa, Sant Joan Belcier, etc.) viu una populacion als revenguts mai modèstes^[91]. Los sectors Parga-Sant Joan e Belcier (suls quals se tròba de zònas industrialas) son al còr del projècte Bordèu-Euratlantique e patisson de nombrosas transformacions, amb sustot la creacion de novèls equipaments^[92].

Nansouty e Sant-Genès, amb una fòrta densitat escolara e un ais rotièr (cors de la Somme e cors de l'Argonne) dirècte entre los baloards e la plaça de la Victòria, gardan un cachet que torna lors botiguetas plan presadas. D'una faiçon generala, qu'aquel siá dins la vièlha vila o dins los ancians barris, la partida sud de Bordèu aculhís una populacion mai populara que la dels quartièrs nòrd (ligats als comèrcis e negòci)^[91].

Sant-Agustin - Tausin - Alphonse Dupeux[modificar | modificar lo còdi]

Al sud-oèst de la vila, Sant-Agustin aculhís una populacion de la classa mejana superiora. S'i tròba l'estadi Chaban-Delmas e lo complèx esportiu del pargue Era Escura, l'espital Pellegrin (CHU de Bordèu) e la facultat de medecina de l'universitat de Bordèu)^[93]^,^[94].

Lotjament[modificar | modificar lo còdi]

La vila de Bordèu comptava 159 602 lotjaments en 2018, segon l'INSEE dont 87,9 % de residéncias principalas, 5,2 % de residéncias segondàrias e 6,9 % de lotjaments vacants^[95].

Dempuèi un desenat d'annadas, la metropòli a vist son nombre de lotjaments aumentar gràcias a las nombrosas operacions immobiliàrias e al desvolopament de la vila. Atal, Bordèu comptava 148 618 lotjaments en 2013 e 143 174 en 2008, siá una aumentacion d'11,5 % en 10 ans^[96]^,^[97]^,^[98].

31,7 % dels lotjaments son ocupats per de proprietaris a Bordèu, una chifra establa dempuèi 2008. En comparason, la mejana de l'unitat urbana de Bordèu es de 47,1 %, la del departament de Gironda es de 54,7 %^[g]. Atal, Bordèu es una de las vilas grandas de França comptant lo taus de proprietaris lo mens naut^[99]^,^[h].

En 2017, Bordèu es la 16^e vila de França per nombre de lotjaments suroccupés, amb 6 287 residéncias principalas (fòra estúdio) en suroccupation^[100]^,^[101].

Vias de comunicacion e transpòrts[modificar | modificar lo còdi]

Vias de comunicacion[modificar | modificar lo còdi]

Infrastructuras rotièras[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Rocada de Bordèu e Baloards de Bordèu.

Bordèu es un nos rotièr e autoroutier important de còsta Atlantic, es sustot un passatge obligat per se tornar de París e d'Euròpa del Nòrd a la faciada atlantica d'Espanha . La vila es religada a París per l'autorota A10, a Liborna e Lion per l'A89 , a Tolosa per l'A62 , al Mont de Marçan per l'A65 e a Baiona e Espanha per l'A63 ^[102].

Bordèu es equipat d'una cencha periferica comunament nommada « rocada de Bordèu ». Longa de 45 km, la rocada bordalesa constituís la cencha periferica mai longa de França^[103]. Es constituïda de l'autorota A630, seccion de las rotas europèas 05 e 70, sus la riba esquèrra de Garona (rocada oèst), e de la rota nacionala 230 sus la riba drecha (rocada es). Se situa dins lo perlongament de l'autorota A10 e a l'interseccion de las autorotas A89 (per la rota nacionala 89), A631, A62 e A63. Es a 2 × 3 vias sus tot son traçat dempuèi lo 6 de mai de 2023, après d'òbras aviadas en 2009^[104]. Un trentenat de panèls a messatges variables informan en temps real los automobilistas dels tempses de trajèctes cap a diferents ponches neuralgics de la metropòli aital coma d'eventuals taps o incidents. La velocitat maximala es de 90 km/h e d'80 km/h pels peses pesucs^[105].

Lo centre-vila es cench pels baloards de Bordèu qu'entornejan la vila istorica en formant fins als cais una bocla segon la de Garona. Son pontuats per las barrièras ont èran situats los pòsts d'autreg a las diferentas dintradas dins la vila en aquel temps^[106].

Passatge de Garona[modificar | modificar lo còdi]

Dempuèi sa realizacion en 1821, lo pont de pèira a permés lo desenclavament de la vila. En particular, lo pont de pèira a permés d'integrar la riba drecha a la vila, istoricament unicament presenta sus la riba esquèrra de Garona^[107]. La palanca Eiffel, pont metallic ferroviari, es bastida entre 1858 e 1860^[108]. La construccion d'un pont transbordaire comença en 1910 mas es pas jamai acabat^[109].

Lo 13 d'agost de 1954, lo cònsol màger de Bordèu, Jacques Chaban-Delmas, pren la decision de bastir un pont pendolant al nòrd de la vila. Lo ministre de las òbras publicas, Robert Buron, pausa la primièra pèira lo 20 de mai de 1960. Lo 6 de mai de 1967, lo pont d'Aquitània, realizat entre Bordèu e Larmont, es dobèrt^[110].

En 1965, lo pont Sant Joan es egalament mes en servici, après dos ans d'òbras^[111]. En 1993, es lo pont François-Mitterrand qu'es obèrt per tal de religar la rocada bordalesa^[112]. En 2008, un novèl pont ferroviari se substituís a la palanca Eiffel^[113]. L'objectiu es de suprimir lo tap ferroviari de Bordèu e de preparar las infrastructuras a l'arribada de la LGV Sud Euròpa Atlantic^[114]. La palanca es conservada tenent compte de son interès arquitectural e istoric^[115]. La palanca Eiffel es tornada pedona en 2023^[116].

Lo 16 de març de 2013, lo pont levant Jacques-Chaban-Delmas es inaugurat pel president de la Republica François Hollande^[117]. Aquel pont ven religar los quartièrs de Bacalan sus la riba esquèrra, e de la Bastida sus la riba drecha.

Lo pont Simone-Veil permet en 2024, un passatge sud de Garona integrat al projècte Bordèu-Euratlantique^[118].

Transpòrts[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Transpòrts a Bordèu e Projècte de mètro a Bordèu.

Transpòrts en comun[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Transpòrts Bordèu Metropòli, Tram de Bordèu, Lista de las linhas de buses de Bordèu Metropòli e VCub.

Logo de Transpòrts Bordèu Metropòli.

Bordèu e sa metropòli possedisson una importanta ret de transpòrt en comun. La ret es regropada dempuèi 2016 jos l'apellacion Transpòrts Bordèu Metropòli abreujat en TBM que remplaça l'ancian nom « Tram e bus de la CUB » abreujat en TBC. Aquela ret es esplechada per la societat Keolis Bordèu Metropòli, filiala del grop Keolis que gerís la ret per un contracte de delegacion de servici public^[119].

La creacion de la ret de tram s'es acompanhada d'un projècte d'urbanisme avent completament transformat Bordèu^[120]. La circulacion automobila es estada limitada dins lo centre de la vila, lo qual es estat renovat en prigondor. D'òbras d'abeliment, coma los amainatjaments lo long dels cais, e la prioritat balhada als pedons an tornat son atractivitat a la vila amb d'impactes importants sul plan del lotjament e del torisme^[121]. La ret a largament estructurat la creissença urbana que s'es concentrada lo long de las linhas novèlas de tram.

La ret es compausada de^[122]^,^[123]^,^[124]^,^[125]^,^[126] :

4 linhas de tram totalizant una ret de près de 90 quilomètres de linhas de tram;
85 linhas de buses regularas ;
230 linhas de buses regularas TransGironde que desservisson l'ensemble de la metropòli e lo departament de Gironda ;
34 linhas TER Novèla Aquitània dont 14 partisson de Bordèu ;
2 linhas de RER Metropolitan Liborna-Arcaishon e Saint-Mariens-Lengon, permetent de traversar la metropòli sens cambiament de tren ne gara de Bordèu-Sant Joan.

Aquela ret desservís las 28 comunas de Bordèu Metropòli de 5 h a 1 h del matin (2 h en fin de setmana).

Vias cyclables[modificar | modificar lo còdi]

La vila possedís una ret que despassa los 200 km de pistas e bendas cyclables^[127]. Totes los ponts sus Garona (dont los de la rocada) ne son provesits. Lo Copenhagenize indèx, qu'establís un classament de las vilas del mond mai aculhentas pels desplaçaments en bicicleta, classava Bordèu en 5^e posicion en 2013, 7^e posicion en 2015, puèi 6^e posicion en 2017 e 2019^[128]. Lo manten d'aquela posicion en 2019 es justificat sustot per la barradura del pont de pèira a las autos e a una fòrta politica volontarista al benefici de la bicicleta^[129].

L'EuroVelo 3 (« la Scandibérique ») (5 122 km) passa per Bordèu puèi rejonh l'EuroVelo 1 a Baiona^[130]^,^[131].

La Via Verda de Bordèu a La Canau-Ocean, realizada sus l'ancian camin de fèrre, comença al nòrd de Bordèu, amb un accès dirècte dempuèi lo centre-vila, travèrsa l'aglomeracion, puèi se perseguís fins a La Canau-Ocean^[132].

Una jornada sens auto, « dimenge a Bordèu », se debana cada primièr dimenge del mes (levat en agost) dins totes los quartièrs de la vila, amb per objectiu, entre autres, de favorizar los desplaçaments en bicicleta^[133].

Un sistèma de bicicletas en autoservici (La Bicicleta^[i]) es en plaça sus l'ensemble de Bordèu Metropòli. Lo servici es compausat de 2 000 bicicletas (dont 1 000 electricas) despartits dins 184 estacions^[134].

Transpòrt fluvial[modificar | modificar lo còdi]

A la partença del cai Loís XVIII, en fàcia dels Quinconces, de batèls prepausan de las passejadas fluvialas e de las crosièras bordejant las faciadas del XVIII^e sègle^[135].

La naveta fluviala batèls-buses (Lo Batèl), compausada de quatre batèls ibrids (electrics e diesèls) bastidas al pòrt de Gujan-Mestràs, permeton de religar las doas ribas de Garona. Aquela linha fa partida de la ret TBM^[136].

Transpòrt maritim[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Pòrt de Bordèu.

Après èsser estat un dels mai actius de França e del mond, l'activitat mercanda del pòrt de Bordèu a fòrça declinat pendent lo XX^e sègle, e las zònas d'activitats portuàrias an dempuèi migrat en aval^[137]. Lo pòrt de merças debuta d'ara enlà al terminal de Bassens, e s'espandís fins al Verdon, en passant pels sits de Blaye e Paulhac.

Lo pòrt de la Luna a ara una vocacion principalament toristica, amb sustot una cinquantena d'escalas de vaissèls de crosièra cada annada^[138].

Transpòrt aerian[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Aeropòrt de Bordèu-Merinhac.

L'aeropòrt de Bordèu, situat a Merinhac, es lo 6^e aeropòrt regional de França^[139] (7,7 milions de passatgièrs en 2019^[140]). Mai de 140 panatòris quotidians religan Bordèu a 76 destinacions en Euròpa^[141].

L'aeropòrt es accessible dempuèi la rocada mas egalament pels transpòrts en comun per la linha A del tram e una linha de bus, religant l'estacion Halhan Rostand al pargue industrial de Bersol a Peçac, ofrissent una correspondéncia amb la gara de Peçac Lauseta-França^[142].

Transpòrt ferroviari[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Gara de Bordèu-Sant Joan e cencha de Bordèu.

Bordèu es un nos ferroviari important entre París e Espanha. La gara Bordèu-Sant Joan es desservida per de nombrós TGV en provenença o a destinacion de París-Montparnasse, Toulouse-Matabiau, Lilla-Flandres, Estrasborg-Vila, Arcaishon, etc., aital coma per de trens Intercités en provenença o a destinacion de Nantas, Marselha-Sant-Carles e París-Austerlitz.

Dempuèi lo 2 de julhet de 2017, amb l'arribada de la LGV Sud Euròpa Atlantic, lo temps de trajècte per rejónher la capitala es de 2 h 4^[143]. La frequentacion es estada multiplicada per doas segon la SNCF^[144].

Los camins de fèrre fan lor aparicion en 1841 a Bordèu amb l'obertura de la linha entre Bordèu e la Tèsta per la Companhiá del camin de fèrre de Bordèu a La Tèsta^[145]. La primièra gara de Bordèu (Bordèu-Segur) es alara inaugurada. Aquela gara foguèt remplaçada per una casèrna e se situava al nivèl de l'actuala carrièra de Peçac.

La gara de Bordèu-Sant Joan es bastida a partir de 1855 amb lo nom de gara del Miègjorn^[146]. La fusion en 1934 entre la Companhiá del Miègjorn e la Companhiá del París-Orleans entraina la fin definitiva de la gara de Bordèu-Bastida. Lo bastiment qu'ocupava la gara de Bastida-Orleans es alara reconvertit en cinèma^[147].

La vila possedís una autra gara desservida pels trens regionals, sus la linha de cencha de Bordèu : Caudéran-Merinhac, situada just entre lo quartièr de Caudéran e la vila de Merinhac^[148].

Bordèu possedissiá egalament una tresena gara : la gara de Bordèu-Benauge, mas es estada destrucha en 2011 per l'amainatjament dels camins de fèrre (passatge de 2 a 4 vias entre la gara Sant Joan e la bifurcacion de Senon)^[149]. Aquela barradura s'es facha al profièch de la gara de Senon qu'es desservida per la linha A del tram. La gara de Ravezies (qu'a remplaçat l'anciana gara Sant Loís), situada dins los quartièrs nòrd de Bordèu, a proximitat de las ciutats del Pargue-Grand e de las Albencas e del lac de Bordèu, es definitivament barrada dempuèi setembre de 2012, per permetre l'extension de la linha C del tram fins a Blancafòrt, mesa en servici lo 17 de decembre de 2016^[150]^,^[151].

Risques naturals e tecnologics[modificar | modificar lo còdi]

Risques naturals[modificar | modificar lo còdi]

La vila de Bordèu es somesa als risques d'inondacion e de retirament-conflament dels sòls argeloses. Dins una mendre mesura, lo risc ligat al radon es classat coma mejan e lo risc de seïsme es de nivèl 2 (feble)^[152].

Inondacions[modificar | modificar lo còdi]

L'aglomeracion bordalesa es somesa a l'encòp a l'influéncia dels fluvis (Garona e Dordonha) e de lors principals afluents aital coma a la de l'ocean pendent un episòdi de tempèsta : s'agís d'un regim fluvio-maritim.

En 1999, lo territòri de l'aglomeracion bordalesa a patit de damatges de cap a d'inondacions rapidas e violentas^[153].

Bordèu es somesa a un doble risc d'inondacion amb lo desbordament dels fluvis de Garona e de Dordonha, mas tanben amb los episòdis plujoses combinat a un sòl plan impermeabilizat. La gestion d'aquel risc es, en consequéncia, una prioritat per Bordèu Metropòli qu'a la competéncia dins aquel domeni. Atal, dempuèi las annadas 1980, de grands tunèls sosterranhs son estats realizats per evacuar l'aiga mai lèu pendent las inondacions^[154].

En 2021, un trentenat de carrièras de la vila de Bordèu son estadas barradas pontualament lo 1^er febrièr per inondacions, aital coma los pargues e jardins^[155].

Submersion marina[modificar | modificar lo còdi]

Se los expèrts internacionals s'acordavan sus una aumentacion del nivèl marin de 60 cm d'aicí la fin del XXI^e sègle, aquela valor poiriá èsser jos-avalorada. Lo Grop d'expèrts intergovernamental sus l'evolucion del climat (GIEC) a réévalué aquela valor a 1,1 m en 2019, en indicant que l'aumentacion poiriá èsser encara superiora se d'accions fòrtas dins la lucha contra lo desreglament climatic son pas menadas^[156]. Aquela aumentacion afectariá la capacitat de Garona a s'escórrer cap al litoral (debit, nautor, etc.).

Autres risques[modificar | modificar lo còdi]

Lo risc ligat al retirament-conflaments dels sòls argeloses es moderat sus la mai granda partida de la comuna, mas naut dins los quartièrs del centre-vila, e del Sud-oèst de la vila^[152]. Aquel risc se manifèsta per la variacion de volum dels sòls cargats d'argela. En particular, pendent fenomèns de fòrta calor, quitament de calimàs, l'assecament del sòl pòt far conflar l'argela e provocar dels degalhs suls bastiments^[157]. La comuna es pas pasmens pas somesa al plan de prevencion dels risques retirament-conflament dels sòls argeloses.

Lo risc ligat al radon es descrich coma mejan, valent a dire que la comuna es « localizada sus de formacions geologicas presentant de tenors en urani feblas mas sus las qualas de factors geologics particulars pòdon facilitar lo transferiment del radon cap als bastiments »^[158].

Enfin, lo risc de seïsme es de 2 sus 5, siá un nivèl feble. Lo darrièr seïsme recensat data del 10 d'agost de 1759 a 22 h 10. A pas provocat que de degalhs minims^[159]^,^[152].

Risques tecnologics[modificar | modificar lo còdi]

Demest los quatre risques tecnologics existissent, sol aqueles ligats a l'activitat industriala son moderats. Mai precisament, los risques ligats a la pollucion dels sòls e a las installacions industrialas son descriches atal :

Ancians sits industrials recensats dins la comuna : 1878 ;
Installacions industrialas classadas recensadas dins la comuna : 45 ;
Installacions regetant dels polluents dins la comuna : 30.

Çaquelà, la comuna es pas somesa a un plan de prevencion dels risques tecnologics e installacions industrialas^[152].

Una sola canalizacion d'idrocarbur passa a l'extrèm nòrd de la vila, e la contorneja per l'oèst. Lo risc nuclear es cap de perque cap de centrala nucleara se situa pas a mens de 20 quilomètres de Bordèu^[152]. L'installacion nucleara mai pròcha, la centrala nucleara del Blayais, se situa a 50 quilomètres al nòrd^[j].

Prevencion dels risques[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es integrada al Plan de Prevencion dels Risques Inondacions (PPRI) de l'aglomeracion bordalesa^[160]. La version de 2015 compren doas cartas de las zònas a risc^[161]. Los risques tecnologics son integrats dins lo Plan de Prevencion Risques Tecnologics (PPRT) de la vila de Bassens e de Sent Medard de Jalas^[162].

Toponimia[modificar | modificar lo còdi]

Los abitants son apelats los bordaleses e bordalesas^[163].

Atestacions ancianas[modificar | modificar lo còdi]

Lo nom de la vila en occitan es Bordèu^[164], tant dins lo dialècte gascon que los autres dialèctes occitans parlats non luènh coma lo lengadocian (es de Gironda)^[165]. Aquel nom es estat francizat en Bourdeaux puèi Bordèu. Estant sa situacion de pòrt antic, de nombrosas autras lengas de la còsta atlantica possedisson de noms distints per la vila : Bourdel en breton, Bordele en basc, Burdeos en espanhòl, Bordeos en galician, e Bordéus en portugués, Bordozo en esperanto.

Lo nom de la localitat es atestat pel primièr còp jos la forma Burdigala al I^er sègle^[166]. Puèi, lo toponim es mencionat jos divèrsas formas a l'Edat Mejana, Burdegale, d'unas monedas ancianas pòrtan tanben los noms de Burdeghla e Burdiale. Una forma en lenga d'òc Bordelh apareis dins lo tresen coblet del sirventès de Bertran de Bòrn D'un sirventes no m qual far longo ganda (« Sai de Bordelh, ni dels Cascos partís landa »), mentre que la vila es clarament mencionada amb lo nom de Bordèl dins la Cançon de la crosada albigesa de Guilhem de Tudèla. Citam egalament la forma latina Burdellum, dins una letra de 1147 a l'abat Suger. Las primièras formas gasconas son Bordeu, atestat en 1280^[166], e Bordèl. Al XIX^e sègle, Luchaire indica que lo paisan gascon prononciava tanben Burdéu^[167] venent jos sa forma modèrna Bordèu^[168]. La forma francesa de Bordèu representa una francizacion del gascon Bordèu en Bourdeaux o Bordèu per analogia amb l'ancian plural de Bordèl « pichon ostal » e qu'explica ben en revenge los autres noms de luòcs del tip Bordèu, Bourdeaux^[169].

Pendent lo periòde de la Convencion nacionala (1792-1795), la comuna pòrta lo nom revolucionari de « Comuna-Franklin »^[170]^,^[171].

Etimologia[modificar | modificar lo còdi]

Pel passat, mantuna etimologia es estada prepausada per l'antic Burdigala, coma Burgos Gallos (lo borg gallés) per Isidòr de Sevilha^[172] o, en 1695, dins lo Mercuri de França « la borricada e la jalle ». Dins sas Recèrcas sus la vila de Bordèu, l'abat Baurein se basa sus las raices celticas burg (la vila) e coissin (lo pòrt)^[173], a saber *burg e * coissin, amb asterisques perque aqueles tèrmes son pas dirèctament atestats dins las lengas celticas, ni jos aquela forma, ni amb aquel sens. En mai *Burc-i-coissin-a pòt dificilament explicar foneticament lo nom antic de Bordèu, a saber Burdigala, a mens de supausar una alteracion, non demostrada per las formas ancianas.

Lo nom de Burdigala se pòt analisar sus la basa de dos elements, a saber doas raices aquitaniennes (o aquitaniques) *burd- e *galà significant respectivament « fangós » e « calanca ». *Burd- seriá la varianta d'un prat-latin *bard- qu'es tanben a l'origina del nom del vilatge basc de Bardòs. *Gala es eissit d'un prat-latin *coissin- traduch per « abric, calanca » e dont deriva lo mot « calanca »^[174]. Atal, segon Michel Morvan, la significacion primitiva de Burdigala deuriá èsser « calanca o abric dins las paluns »^[174].

Istòria[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Istòria de Bordèu e Pòrt de Bordèu.

Preïstòria e Antiquitat[modificar | modificar lo còdi]

Un pòrt pichon d'estuari[modificar | modificar lo còdi]

De recèrcas en arqueologia indican una primièra aglomeracion d'una susfàcia estimada a 4 o 5 ectaras sus la riba esquèrra de la Devesa. Aquela aglomeracion protoïstorica tròba son origina a l'edat del fèrre, al VI^e sègle abC^[175]^,^[176]^,^[177].

Burdigala es fondada al I^er sègle abC pels Bituriges Vivisques (literalament « Bituriges desplaçats »), pòble gallés originari de la region de Borges^[178] e desplaçats per l'Empèri roman jos l'estatut de pérégrins. Un estudi numismatic sembla confirmar la parentat de las populacions gallesas de Berric e del bordalés^[179] e l'installacion de las Bituriges sul sit après la conquista de Cesar^[180].

Lo geograf Strabon, a la debuta del I^er sègle, descrich somàriament l'estuari amb sas marèas e presenta Burdigala coma un simple emporion (taulièr de comèrci) sens estatut civic particular. Precisa que los Bituriges Vivisques fan pas partida de la confederacion préromaine dels aquitans e son lo sol pòble al sud de Garona a parlar lo gallés e non l'aquitan ^[181]. Agrippa, lòctenent de l'emperador August, alarga la província de Gàllia aquitana en i integrant las ciutats entre Garona e Léger e fa traçar una via romana de Lugdunum (Lion) a Bordèu, mas la capitala d'Aquitània es fixada a Santas^[182].

Burdigala, citat romana (I^er sègle - V^e sègle)[modificar | modificar lo còdi]

Article connèx : Burdigala.

La vila del Naut Empèri se bastís a l'entorn de l'illeta Sent Cristòli, comprenent lo cardo e lo decumanus (uèi carrièra Santa-Catarina e carrièras Pòrta Dijeaux e Sant Remèsi), entre los rius Devesa e Peugue e la plaça Pey Berland^[183].

En 70, l'emperador Vespasian en fach la capitala administrativa de la província romana d'Aquitània . Sembla que jol regne d'aquel emperador, la vila aja recebut l'estatut de municipe de drech roman^[184]. La vila es particularament prospèra jos la dinastia dels Sevèrs (193-235). Englòba alara lo mont Judaïc (actual quartièr Sant-Seurin). La vila se dòta de monuments coma lo fòrum amb los Pilars de Tutèla e lo Palais Gallien (anfiteatre podent contenir 20 000 personas sus sos gradins de fusta)^[185]^,^[186].

Dins la perspectiva de respondre al trafic creissent, un pòrt interior es establit. L'atractivitat de la vila lo mena a s'espandir cap als platèls de Sant Miquèl, de Santa-Eulalie e de Sant-Seurin per tal d'aculhir una populacion de 20 000 abitants. Atal de « civitas stipendaria » (citat somesa a l'impòst), ven, al II^e sègle, un « municipe » (citat dont los abitants gaudisson de d'unes dreches de la ciutadanetat romana). Aquela prosperitat menant de nombrosas invasions barbaras, las legions romanas erigisson de barris de nòu mètres de nautor entre 278 e 290, utilizant las pèiras d'ancians monuments, reduson l'espaci de la vila d'un trentenat d'ectaras. Après las invasions, Burdigala aculhís 15 000 abitants. Aquelas nombrosas guèrras balharàn luòc a la creacion d'un empèri de las Gàllias secessionista en 260, centrat primièr sus Colonha puèi sus Burdigala : Tetricus, governador d'Aquitània, se fa proclamar emperador en 270 e se manten al poder fins al retorn de la Gàllia dins l'Empèri roman en 274^[187].

Ausone, nascut a Burdigala en 309, es rhéteur (professor de retorica) e poèta ; triga pas a quitar sa vila natala per exercir son activitat a la cort imperiala, a Trevèri e a Milan, abans de tornar acabar sa vida a Bordèu^[188].

Après la crisi del III^e sègle, Bordèu, en 310, se dòta d'una encencha fortificada (castrum) traucada de quatre pòrtas dont l'una, la « portèt Navigera », permet als batèls d'accedir a Garona^[189].

Las debutas del crestianisme a Bordèu son mal conegudas. Lo primièr epitafi presumit crestiana, la d'una jove femna originària de Trevèri, data de 261^[190]. Un avesque de Bordèu participa al concili d'Arle en 314^[191]. En 333, un pelegrin, l'Anonim de Bordèu, nòta son itinerària de Bordèu a Jerusalèm^[192].

D'Edat Mejana a la Renaissença (V^e – XV^e sègle)[modificar | modificar lo còdi]

Dels visigòts als Carolingians (V^e – IX^e sègle)[modificar | modificar lo còdi]

A la debuta del V^e sègle, Bordèu es ocupada pels visigòts. Los francs de Clodovèu se n'apoderan après la batalha de Vouillé en 507. Es disputada o escambiada mantun còp entre los reis merovingians. Los Vascons, passant los Pirenèus, arriban sus la riba sud de Garona cap a 578 : los reis francs devon constituïr una marcha per los contenir^[193].

A la fin del VII^e sègle, Bordèu fa partida del ducat d'Aquitània. En 732, es pilhada per las tropas del general arab Abd al- Rahman. Lo duc Eudes d'Aquitània partís combatre lo califat omeia près de Bordèu : la batalha de Garona fa un fum de mòrts e, malgrat que vencut, demòre al duc pro de tropas per prene part a la batalha de Peitieus dins la quala periguèt Abd al- Rahman^[194]^,^[195].

A la fin del IX^e sègle, los « normands » pilhan la vila : una benda menada pel cap viking Hasting^[196] met lo sèti fin 847. Lo rei d'Aquitània Pépin II fa pas res per ajudar la vila, e es son nebot, rei de Francia occidentala, Carles lo Cappelat que destrutz una flotilha de nòu drakkars sus Dordonha, mas pòt pas far levar lo sèti. Bordèu es presa en febrièr de 848. L'episòdi val a Pépin d'èsser depausat en junh de 848 pels Grands d'Aquitània, que reconeisson alara l'autoritat dirècta de Carles lo Cappelat^[196]. En 855, Bordèu es pilhada pel segond còp pels vikings^[197].

Aquitània entre França e Anglatèrra (X^e – XV^e sègle)[modificar | modificar lo còdi]

De X^e al XII^e sègle, Bordèu depend del ducat d'Aquitània ont jòga pas qu'un ròtle esfaçat : la província es disputada entre los comtes de Peitieus e los de Tolosa.

De X^e al XII^e sègle, Bordèu depend del ducat d'Aquitània ont jòga pas qu'un ròtle esfaçat : la província es disputada entre los comtes de Peitieus e los de Tolosa. Quand Guilhèm III, comte de Bordèu, ven duc d'Aquitània, transferís sa residéncia a Peitieus^[198].

Al XII^e sègle, Bordèu s'agrandís e de novèlas encenchas son edificadas : en 1227 al sud, per protegir los quartièrs nòus (carrièra Nòva, la Rousselle, etc.) ; en 1327, per integrar los barris novèls (Santa Crotz, Santa-Eulalie, Sant Miquèl).

Dempuèi lo maridatge d'Alienòr d'Aquitània en 1152, Guiana es en union personala amb lo reialme d'Anglatèrra que deu pasmens far omenatge al rei de França. Bordèu es disputada dins las guèrra qu'opausan las Plantagenet e ocupada per Felip IV lo Polit de 1294 a 1303 mas acaba per se revoltar contra los franceses que la devon restituïr al rei d'Anglatèrra^[199]. Pendent la guèrra de Cent Ans, Edoard III d'Anglatèrra refusa l'omenatge al rei de França : Bordèu, fidèl al rei d'Anglatèrra, es assetjada sens capitada per Felip VI de 1337 a 1340. Los bordaleses fornisson una flòta de 50 batèls per reprene Liborna als franceses^[200]. La Pèsta negra que sevís en 1348 ven interrompre los combats que reprenon lèu. Lo filh ainat d'Edoard III, Édouard de Woodstock, lo « Prince negre », fixa sa residéncia a Bordèu e mena de cavalgadas devastatrises contra las tèrras francesas en 1355 e 1356. Après sa victòria de Peitieus, lo Prince negre regne en prince sobeiran e instaura lo primièr parlament de Bordèu en 1362. Son filh, que regnarà sus Anglatèrra e Guiana, es apelat « Ricard de Bordèu »^[201].

En 1377, Bordèu regèta una armada francesa comandada per Bertrand du Guesclin. En 1400, se revòlta, aquel còp contra lo rei d'Anglatèrra Enric IV qu'a destronat e benlèu fa assassinar Ricard II « de Bordèu ». Bordèu fach figura de republica independenta. En 1406-1407, una flòta bordalesa caça los franceses de Gironda e los obliga a abandonar los sètges de Blaye e Borg. En 1416, los bordaleses accèptan de far omenatge a Enric V, filh de l'usurpaire Enric IV, tot en conservant lor autonomia^[202].

Après de fortunas divèrsas, las reddicions de Bordèu e la batalha de Castilhon en 1453 tornan la vila jos l'autoritat del rei de França : los bordaleses se devon resignar a una autoritat qu'aiman pas gaire e que, dins los actes oficials, remplaça lo gascon pel francés^[203].

Carles VII decidís en 1459 de far de Bordèu una vila reiala e d'i far edificar mantuna fortalesa, lo fòrt del Hâ per defendre la vila de las atacas venent del sud e de l'oèst^[204], e lo castèl Trompeta per la protegir del costat de Garona. En 1470, lo castèl del Hâ ven la residéncia de Charles de Valois, nommat duc de Guiana per son fraire Loís XI. Lo castèl, vengut lo sèti d'una cort brilhanta, coneis una corta epòca d'esplendor fins al decès del duc que i se morís lo 24 de mai de 1472^[205].

De Renaissença al sègle dels Lums (XV^e – XVIII^e sègle)[modificar | modificar lo còdi]

Integracion dins lo reialme de França e contestacion[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Parlament de Bordèu, Partit de l'Ormée e Generalitat de Bordèu.

L'ensenhament superior se desvolopa pas que tardivament a Bordèu e los estudiants se devon anar a Tolosa, Caors o Peitieus. En 1441, pendent lo periòde anglés e sus proposicion de l'arquevesque Pey Berland, un rescrit del papa crèa una universitat sul modèl de la de Tolosa, fondacion confirmada per Loís XI en 1472. Se redutz a qualques regents e un ensenhament somari. Es en 1533 que Francés I^er fonda lo collègi de Guiana, centre d'umanisme amb de mèstres venguts de París, de Padoa o dels Païses Basses d'ont sortisson dels escolans coma Montaigne e Estève de La Boetiá^[206]^,^[207].

L'introduccion de la fiscalitat reiala se truca a una fòrta resisténcia. En 1548, en seguida de la jacquerie de las Pitauds, la populacion se revòlta contra l'impòst dels cinquanta mila òmes de pè e per las libertats publicas. Los insurgents encerclan lo 21 d'agost lo fòrt del Hâ e lo castèl Trompeta. Massacran lo governador del rei Tristan de Moneins e vint oficièrs de las gabèlas. Lo rei Enric II ordena al conestable Anne de Montmorency una repression exemplara. La ciutat pèrd sos privilègis. Es desarmada, vèrsa una emenda e son parlament es pendolant. Pasmens, en 1549, Enric II amnistia la ciutat^[208]. Aqueles eveniments an inspirat a Estève de La Boetiá son Discors de la servitud volontària^[209].

Lo massacre del Sant-Barthélemy (24 d'agost de 1572 a París) se repetís a Bordèu lo 3 d'octobre, ont los protestants son exterminats, lo Parlament avent planificat las operacions e las massacreurs essent excitats pels presics dels prèires catolics. Lo lòctenent del rei tempta d'empachar las tuadas, mas lo cònsol màger daissa el tanben far, lo bilanç s'auça a 200 o 300 mòrts^[210]. En 1585, Montaigne es elegit cònsol màger de Bordèu pels Jurats.

Comèrci triangular[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Mólzer negrièr a Bordèu e Mólzers negrièrs.

Bordèu coneis son segond apogèu del mièg del XVII^e sègle fins a la Revolucion francesa. Aquela prosperitat proven tornarmai de son pòrt, que va venir lo primièr pòrt del reialme. Atal, la vila compta 40 000 abitants en 1700, çò qu'en fach l'un dels centres urbans mai importants del reialme^[211].

Lo mólzer dels negres, ja iniciada per las grandas companhiás portuguesas o anglesas sustot, se va desvolopar pauc a cha pauc en França. Al meteis títol que Nantas, La Rochèla, a Le Havre e plan d'autres, Bordèu ven un centre negrièr e permet a d'unas familhas de negociants de s'enriquir gràcias al comèrci colonial triangular o en drechura^[212]. Tres còps, pendent la guèrra de Succession d'Àustria (1744-1748), pendent la guèrra de Sèt Ans (1755-1762) puèi pendent la guèrra d'Independéncia dels Estats Units (1778-1783), las guèrras interrompon l'activitat negrièra — e afèctan mai generalament lo comèrci de la capitala aquitana — : los vaissèls enemics se fan tròp menaçaires^[213]. Cada còp, tre que la patz es restablida, lo trafic repren al meteis ritme de mai o mens una partença cada dos meses^[214].

Progressivament, los negrièrs obtenon de mesuras d'encoratjament d'un Estat preocupat de la bona santat de sas colonias : exempcions fiscalas, reglaments proteccionistas, incitacions financièras al « escàmbia » luènh (en Angòla en 1777, sus la còsta orientala d'Africa en 1787)^[215].

Tre son arribada a París en 1791, lo deputat bordalés Armand Gensonné s'inscriu a la Societat dels amics dels Negres, dont l'objectiu es d'obtenir l'egalitat entre los òmes blancs e los òmes de color liuras^[216].

Lo representant en mission Tallien, enviat per la Convencion montanhòla, fa tombar los caps de nombroses opausants girondins e reialistas^[217]. Mas es tanben el que, lo 18 de febrièr de 1794, presidís a Bordèu la fèsta de l'abolicion de l'esclavatge. Per celebrar d'eveniment, environ dos cents Negres abitant Bordèu se jonhon a la fola en finfa^[218].

La descreissença efectiva es mai rapida a Bordèu qu'a Nantas : los negociants comprenon lèu que lo mestièr de negrièr es pas mai tanben rendable, e ven quitament perilhós. Sustot, l'independéncia de Sant Domingo en 1804 a agut un efièch màger pel comèrci maritim bordalés^[k]^,^[219].

Epòca contemporanèa[modificar | modificar lo còdi]

Lums e Revolucion[modificar | modificar lo còdi]

Pendent aquel periòde de prosperitat per la vila, los arquevesques, los intendents e los governadors installats pel rei, embelisson la vila, assecan los barris palunoses e insalubres e amainatjan los ancians barris. Los intendents Claude Boucher e Louis-Urbain Aubert de Tourny fan, a mendre escala, çò que faguèt cent ans mai tard lo baron Haussmann a París. L'arquitècte André Portier bastís, en plaça de las pòrtas fortificadas de la vièlha vila, dels arcs de trionf majestuós coma la pòrta d'Aquitània (plaça de la Victòria), la pòrta Dijeaux (plaça Gambetta/ Carrièra Pòrta Dijeaux), la pòrta de la Moneda (cai de la Moneda) o encara la pòrta de Borgonha (plaça de Bir-Hakeim)^[220]. La vila se dòta egalament d'un opèra bastit per Victor Louis. A la demanda de Tourny, l'arquitècte de Loís XV, Ange-Jacques Gabriel, crèa lo Jardin public, volgut coma un espaci verd e un naut luòc de passejada qu'encontra plan lèu la favor dels bordaleses^[221]. La sageta Sant Miquèl es bastida^{[réf. necessari]}.

Gabriel bastís tanben la veirina de la vila : la plaça de la Borsa, alara apelada plaça Reiala, amassa de tip versalhés, que balha suls cais. Servís dins un primièr temps d'escrinh a l'estatua equèstra del rei Loís XV, erigida en 1756^[222], mas es fonduda en 1792 per fabricar de canons^[223]. Es remplaçada en 1869 per la font de las Tres Gràcias^[224].

La vila ven una de las capitalas europèas dels Lums dont Montesquieu es lo precursor. La francmaçonariá bordalesa comença de se desvolopar amb la creacion de la primièra lòtja anglesa en 1732. A la fin del XVIII^e sègle Bordèu aculhissiá mai de 2 000 maçons^[225].

Las guèrras de la Revolucion e de l'Empèri veson una reculada parciala del comèrci bordalés. Napoleon ordena en 1810 la construccion del pont de pèira destinat a facilitar la marcha de sas tropas dins la guèrra d'Espanha, çò qu'afectarà los obradors navals de Bordèu, al meteis temps que la restauracion de la catedrala Sant Andrieu de Bordèu^[226]^,^[227]. La vila paga de pesugas contribucions per finançar las campanhas militaras e sos espitals aculhisson los nafrats de guèrra. Los manescals de Napoleon amolonan las desfachas en Espanha de cap als britanics aliats dels espanhòls que passan los Pirenèus a la debuta de 1814. Lo cònsol màger Jean-Baptiste Lynch pren contacte amb los agents del duc d'Engolesme, va a l'endavant de la pichona armada britanica e declara son adesion a Loís XVIII : Bordèu es atal la primièra vila de França a proclamar la Restauracion^[228].

De Restauracion a la V^e Republica[modificar | modificar lo còdi]

Après las guèrras napoleonianas, la ciutat se metamorfòsa a la Restauracion amb la demolicion del castèl Trompeta, en 1816, remplaçat per la plaça de las Quinconces (1818-1827). Lo pont de pèira es acabat en 1822 ; lo meteis arquitècte, Claude Deschamps, bastit l'Entrepaus Lainé, l'un dels obratges representatius de l'arquitectura portuària del XIX^e sègle en Euròpa. Lo barri ribla drecha de la Bastida coneis en consequéncia sos primièrs desvolopaments. La vila s'espandís cap a l'oèst amb la construccion de botiguetas, ostals basses caracteristics del paisatge urban bordalés. Bordèu perseguís sa modernizacion amb la creacion dels baloards e la demolicion dels quartièrs vièlhs. L'espital Sant Andrieu, fondat al XIV^e sègle, es entièrament tornat bastir en 1829^[229]^,^[230].

Lo mólzer negrièr acaba de s'escantir. Pren fin a Bordèu en 1826^[231]. Un ultim vaissèl negrièr, lo Voltejaire, es lançat en 1837^[231]. Mantuna lei se succedís fins a l'abolicion finala lo 27 de març de 1848^[232].

Lo 7 de mai de 1841, la primièra linha de camin de fèrre es obèrta entre Bordèu e la Tèsta. Los trens partisson alara de primièra gara de Bordèu, la de Bordèu-Segur situada riba esquèrra. En 1852, la linha entre Bordèu e Engolesme es dobèrta, permetent de religar Bordèu a París. Los trens a destinacion de la capitala partisson de la gara de Bordèu-Orleans situada riba drecha. En 1855, la gara Sant Joan es bastida, aital coma lo camin de fèrre de cencha e la gara del Medòc (mai tard gara Sant Loís puèi Gara de Ravezies)^[233]^,^[234].

En 1858, lo cònsol màger Antoine Gautier inaugura lo primièr sistèma d'adduccion d'aiga de Bordèu. L'aiga es alara captada al Taillan, puèi estocada carrièra Paulin dins una sèrva de 22 000 m³ abans de desservir las fonts de la vila^[235]. En 1870, pendent la guèrra franco-alemanda, Léon Gambetta quita París assetjat per formar un governament de la Defensa nacionala a Tors que se replega puèi a Bordèu.

Lo pintre Eugène Botifarra, originària de la còsta normanda, ven pel primièr còp a Bordèu en 1873, convidat pel colleccionaire d'art Arthur Borges^[236]. Entre 1874 e 1876, i realiza de pinturas del pòrt e dels cais de la vila, penchenant un total de quaranta sèt òbras^[237].

Le Pòrt per Eugène Botifarra
Bordèu, lo pòrt, 1874
Baltimore, Walters Art Museum.
Vista de Bordèu, dempuèi lo cai dels Chartrons, 1874 Cleveland Museum of Art.
Bruma, Bordèu, 1875
Greenock, McLean Museum.

Bordèu a la debuta del XX^e sègle
L'ancian tram de Bordèu, dins la carrièra de la Gara
Dessenh del pòrge de la gara de la vila, amb un tram compausat de dos vagons endavant-plan.
Lo pòrt
L'activitat industriala i es intensa, mantun batèl es a èsser descargats.

Lo cònsol màger de Bordèu Camille Cousteau inaugura en febrièr de 1900 la primièra linha de tram electric^[238]. Lo cònsol màger Adrien Marquet estampa a la vila obrièra una politica de transformacion sociala en bastissent o en modernizant los equipaments. Le Plan Marquet a per objectiu d'engatjar d'òbras grandas per tal d'atenuar las consequéncias de la crisi de 1929^[239]. La vila es alara creditada d'equipaments publics d'una arquitectura Art-déco, coma la Borsa novèla del trabalh, la piscina judaïca, l'estadi Era Escura, lo centre de tria postala Sant Joan o los masèls^[240]^,^[241]^,^[239].

En 1940, pendent la Segonda Guèrra Mondiala, París essent menaçada per l'avançada de las armadas alemandas, la vila aculhís lo governament presidit per Paul Reynaud. Aqueste s'installa al 17 carrièra Vital Carles, d'unes locals de l'universitat son requisicionats pels diferents ministèris sustot lo ministèri de la defensa. Qualques jorns mai tard, mentre que lo governament francés ara presidit per Philippe Pétain s'aprèsta a signar l'armistici , lo cònsol de Portugal, Aristides de Sousa Mendes desliura, en nòu jorns, dels visas que permeton a mai de 30 000 refugiats de fugir l'avançada de l'armada alemanda^[242].

En 1947, Jacques Chaban-Delmas, qu'aviá comandat la Resisténcia pendent la liberacion de París, ven cònsol màger. Industrializa la vila, amb coma element motor lo domeni aeronautic e espacial en recuperant de nombrosas entrepresas inerentas a l'aviacion militara en parallèl de Tolosa que recupèra l'aviacion civila^[243]^,^[244]. Lança de nombroses programas immobiliaris e de modernizacion^[245].

De 1960 a 1975, l'acceleracion de l'urbanizacion pel desplegament de l'abitat individual e de las botiguetas e vias correspondentas, a provocat una consomacion d'espaci quasi-equivalenta a la del sègle e mièg precedent (1810-1960) : mantun amainatjament grand es estat realizat : creacion del quartièr del Pargue Grand e del quartièr del Lac^[239] ; renovacion del quartièr Mériadeck ; reamainatjament del quartièr de la Bastida ; delimitacion d'un vast sector salvagardat de 150 ectaras ; transferiment de las universitats al domeni universitari de Talença Peçac Gradinhan ; passatge de Garona per tres novèls ponts (en 1965, 1967 e 1993)^[246] e obertura d'una rocada (1967)^[247]. Jacques Chaban-Delmas demòra cònsol màger fins en 1995, annada ont Alain Juppé li succedís a aquel pòst.

Après 1995, Alain Juppé desira balhar a la vila un alen novèl. Lança lo primièr projècte urban de Bordèu de 1995 a 2005 que concernís essencialament l'amainatjament dels cais e la (re-)creacion d'una ret de mai de 50 quilomètres de linhas de trams^[248]^,^[249]. Après 2006, perseguís la renovacion de la vila, la construccion de novèls quartièrs e l'extension del tram. En seguida de l'anóncia de la linha LGV, per un decret del 5 de novembre de 2009, l'Estat a decidit la creacion d'una operacion d'interès nacional per l'amainatjament global dels espacis situats a l'entorn de la gara Sant Joan. Lo projècte es batejat Bordèu-Euratlantique. Se desvoloparà sus una susfàcia de 738 ha despartits sus Bordèu amb 386 ha, Begla amb 217 ha e Floirac amb 135 ha. L'objectiu, a l'orizont 2030, es de crear un centre d'afars al dardalh internacional dins aqueles quartièrs novèls. Es previst la construccion de 2 milions de mètres carrats de susfàcia, despartits entre 15 000 lotjaments e 500 000 m² de burèus ; de comèrcis e dels equipaments publics vendràn completar aqueles amainatjaments^[250]^,^[251]. Pendent aquelas annadas, la vila a entreprés d'importants projèctes d'urbanisme qu'a per mira de revitalizar son centre istoric e a modernizar sas infrastructuras^[252]. Longtemps escaissada « la polida endormida » per illustrar son sòm, Bordèu se desvelha dempuèi las annadas 2000-2010 al ritme dels obradors de renovelament del centre-vila, prigondament transformat dempuèi lo retorn del tram^[253].

La renovacion dels cais de Garona es estada l'un dels projèctes fars, transformant las ribas en espacis de passejada animats e atractius^[254]. Parallèlament, Bordèu a assolidat sa reputacion coma destinacion culturala e toristica. Sul plan economic, Bordèu a beneficiat de sa posicion privilegiada dins lo sector viticòla aital coma d'aviada de l'industria aeronautica, militara e espacial, amb la preséncia de grandas entrepresas talas coma Dassault Aviacion e Thales, mas tanben de l'inauguracion de la LGV en 2017.

Aquel periòde de creissença es pas estat franca de desfises. La pression sul mercat immobiliari a entrainat una auça dels prèses del lotjament, tornant la vila mens accessibla per de nombroses abitants^[255]. En seguida de las eleccions municipalas de 2014, un tresen projècte urban integrant los projèctes fisics e lo desvolopament duradís es lançat : « Bordèu 2030 » totjorn orientat sus las transformacions importantas de la vila^[256]^,^[257]^,^[258].

En 2018, lo mètro a Bordèu torna sul davant de la scèna, sustot la creacion de doas linhas de mètro^[259]. En 2019, un estudi d'oportunitat comandada per la metropòli de Bordèu conclutz a la pertinéncia d'una ret de mètro a l'orizont 2030. En seguida de las eleccions municipalas de 2020 e de l'arribada d'una majoritat d'esquèrra a la metropòli, lo projècte de mètro es ajornat. D'elegits de drecha e dels ciutadans contunhan pasmens a portar l'idèa d'un mètro a Bordèu^[260]^,^[261] e un estudi d'oportunitat e de factibilitat avia en setembre de 2023^[262].

Politica e administracion[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Politica a Bordèu.

Organizacion territoriala[modificar | modificar lo còdi]

Comuna e intercomunalitat[modificar | modificar lo còdi]

La comuna de Bordèu es membre de l'intercomunalitat Bordèu Metropòli^[263], un establiment public de cooperacion intercomunala (EPCI) a fiscalitat neta creat lo 31 de decembre de 1966 dont lo sèti es a Bordèu. Aqueste es d'un autre costat membre d'autres gropaments intercomunals, tal coma lo Sindicat departamental d'energia electrica de Gironda (SDEEG) dempuèi 1937, amb 193 autras comunas^[264], aital coma de Conservatòri botanic Sud-Atlantic dempuèi 2006, amb 4 autras comunas^[265]^,^[266].

Circonscripcions administrativas[modificar | modificar lo còdi]

Sul plan administratiu, es restacada a l'arrondiment de Bordèu, a la circonscripcion administrativa de l'Estat de Gironda e a la region Novèla Aquitània^[263]. La vila es lo sèti de l'ostalariá de la prefectura de Gironda^[267], del conselh departamental^[268] e del conselh regional^[269].

Circonscripcions electoralas[modificar | modificar lo còdi]

Sul plan electoral, compren 5 cantons per l'eleccion dels conselhièrs departamentals, dempuèi lo redécoupage cantonal de 2014 dintrat en vigor en 2015^[263]^,^[l].

Las cinc circonscripcions electoralas^[270]^,^[m].
Canton	Nom	Còdi canton	Conselhièrs departamentals	Nombre d'abitants en 2019
1^er canton	Bordèu-1	33 02	Wiame Benyachou, Romain Dostes	46 284
2^e canton	Bordèu-2	33 03	Laurence Dessertine, Michel Dufranc	50 058
3^e canton	Bordèu-3	33 04	Géraldine Amouroux, Gerald Carmona	48 342
4^e canton	Bordèu-4	33 05	Vincent Maurin, Véronique Seyral	63 268
5^e canton	Bordèu-5	33 06	Eve Demange, Matthieu Michel Étienne Mangin	53 006

La vila depend de la primièra, segonda e tresena circonscripcion de Gironda per las eleccions legislativas, dempuèi lo darrièr decopatge electoral de 2010^[271].

Eleccion municipalas e comunautàrias[modificar | modificar lo còdi]

Eleccions de 2020[modificar | modificar lo còdi]

Lo conselh municipal de Bordèu, comuna de mai de 1 000 abitants, es elegit a l'escrutinh proporcional de lista a dos torns (sens cap de modificacion possibla de la lista)^[272], per un mandat de sièis ans renovelable^[273]. Tenent compte de la populacion comunala, lo nombre de sètis a provesir pendent las eleccions municipalas de 2020 es de 65^[274]. Los seissanta cinc conselhièrs municipals son elegits al segond torn amb un taus de participacion de 37,69 %, se despartissent en quaranta uèch eissits de la lista conducha per Pierre Hurmic, catòrze eissits de la de Nicolas Florian e tres eissits de la de Philippe Poutou^[275]. Pierre Hurmic es elegit novèl cònsol màger de la comuna lo 3 de julhet de 2020^[276].

Los trenta cinc sètis atribuïts a la comuna dins lo conselh comunautari de l'intercomunalitat Bordèu Metropòli se despartisson en tres listas amb l'equipa de Pierre Hurmic vint e sièis sètis, la de Nicolas Florian uèch sètis e Philippe Poutou un sèti^[275].

	Sufragis	Percentatge	Sètis al conselh municipal	Sètis al conselh de Bordèu Metropòli
Pierre Hurmic	26 509	46,48 %	48	26
Nicolas Florian	25 163	44,12 %	14	8
Philippe Poutou	5 357	9,39 %	3	1

Lista dels cònsols màgers[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Lista dels cònsols màgers de Bordèu.

Lista de cònsols màgers de Bordèu dempuèi la Libération.
Periòde		Identitat	Etiqueta	Qualitat
28 d'agost de 1944	26 d'octobre de 1947	Jean-Fernand Audeguil	SFIO	Ensenhant^[277]
26 d'octobre de 1947	18 de junh de 1995^[278]	Jacques Chaban-Delmas	RPR	Jornalista puèi naut foncionari^[279]
18 de junh de 1995	2 de decembre de 2004^[280]	Alain Juppé	RPR puèi UMP	Inspector de las finanças publicas^[281]
2 de decembre de 2004	13 d'octobre de 2006^[282]	Hugues Martin	UMP	Asseguraire conselh^[282]
13 d'octobre de 2006	7 de març de 2019^[280]	Alain Juppé	UMP puèi LR puèi S'Inspector	de las finanças publicas^[281]
7 de març de 2019	3 de julhet de 2020^[283]	Nicolas Florian	LR	Conselhièr municipal^[284]
3 de julhet de 2020^[285]	En cors	Pierre Hurmic	EÉLV	Avocat^[285]

Autres eleccions[modificar | modificar lo còdi]

Recapitulatiu de resultats electorals recents[modificar | modificar lo còdi]

Escrutinh	1^er torre												2^d torre
Escrutinh	1^er		%	2^e		%	3^e		%	4^e		%	1^er		%	2^e		%	3^e		%	4^e		%
Municipalas 2014		UCD	60,95		PS	22,58		FN	6,06		FG	4,60	Victoire al primièr torn
europèas 2014^[286]		UMP	23,69		PS	16,09		EELV	15,62		UDI-MODÈM	12,85	Torre unica
Regionalas 2015^[287]		UCD	36,84		PS	32,40		FN	11,76		EELV	7,08		UGE	48,70		UCD	41,51		FN	9,78	Pas de 4^e
Presidencialas 2017^[288]		EM	31,26		LFI	23,43		LR	21,80		PS	10,06		EM	85,62		FN	14,08	Pas de 3^e			Pas de 4^e
europèas 2019^[289]		LREM	29,47		EELV	21,55		RN	9,40		LR	9,02	Torn unic
Municipalas 2020		UGE	34,38		UCD	34,55		LREM	12,69		NPA-LFI	11,77		UGE	46,48		UCD	44,12		NPA-LFI	9,39	Pas de 4^e
Regionalas 2021^[290]		PS	25,26		LR	20,23		EELV	18,54		LREM	14,74		PS	34,73		EELV	21,30		LR	20,37		LREM	13,91
Presidencialas 2022^[291]		LREM	33,51		LFI	29,06		RN	8,52		EELV	8,17		LREM	80,06		RN	19,94	Pas de 3^e			Pas de 4^eResultats d'autras eleccions.

Politica environamentala[modificar | modificar lo còdi]

Photographie de la verdure du Jardin Botanique entouré de bâtiments en verre modernes. — Lo jardin botanic, situat sus la riba drecha de Garona, dins lo quartièr de la Bastida.

La vila a engatjat una politica de desvolopament duradís en lançant una demarcha d'Agenda 21 en 2007^[292]. La reconstruccion de l'estacion d'espuracion Louis Fargue, d'una capacitat de 447 000 equivalent-abitant^[293], sus 54 meses d'obrador, de 2009 a 2013^[294]. De surcroit, l'implantacion d'installacions d'energias renovelablas es una preocupacion per la metropòli. Lo parcatge del pargue de las exposicions s'es dotat d'ombrières photovoltaïques. Los 61 000 panèls cobrisson 20 ectaras per una poténcia cresta de 13 MWc, en fasent la mai granda centrala photovoltaïque urbana de França^[295]. D'autra part, de las installacions de géothermie prigonda (Mériadeck) e de recuperacion de calor dins las rets d'aigas usadas permeton d'alimentar en calor tanben plan dels lotjaments collectius que de locals terciaris o comercials.

L'ecoquartier Ginko es compausat de lotjaments dont la ret de calor es alimentada per una chaufferie fusta, utilizant los bòsques tombats dins lo bòsc de Landas pendent las diferentas tempèstas^[296]^,^[297]. Una reflexion es tanben alimentada sus l'utilizacion dels transpòrts collectius e la complementaritat de las diferentas formas de transpòrt. Començat fa quinze ans, l'obrador del tram a claus sa tresena fasa. L'arribada de novèlas formas de transpòrt permet de modificar l'urbanisme e l'interès dels futurs proprietaris/logataris per aquelas zònas^[298]^,^[299]. E enfin, l'amainatjament progressiu d'una « rajòl verd », a l'entorn de Garona, amassant Bordèu e mantuna vila de Bordèu Metropòli^[300]^,^[301].

Diferents espacis verds existisson en centre-vila. Lo Jardin public, d'una superficia de 10 ectaras dins la hypercentre, es estat creat en 1746^[302]^,^[303]. Lo Jardin botanic de Bordèu, situat riba drecha, abriga de nombrosas espècias vegetalas e de las activitats de descobèrta a destinacion dels escolars e del public grand^[304].

Finanças comunalas[modificar | modificar lo còdi]

Las informacions seguentas provenon principalament de : Ministèri de l'economia, de las finanças e de la relança^[305]^,^[306].

Aquela seccion es consacrada a las finanças localas de Bordèu de 2000 a 2018^[n].

Las comparasons de las ratios per abitant son efectuadas amb los de las comunas de mai de 100 000 abitants apartenissent a un gropament fiscalizat, valent a dire al meteis estrat fiscal.

Budgèt general[modificar | modificar lo còdi]

Per l'exercici 2020, lo compte administratiu del budgèt municipal de Bordèu s'establís a 512 183 000 € en despensas e 512 183 000 € en recèptas :

las despensas se despartisson en 334 437 000 € de cargas de foncionament^[o] e 134 818 000 € d'emplecs d'investiment ^[p] ;
las recèptas provenon de las 362 757 000 € de produches de foncionament^[q] e de 149 426 000 € de ressorsas d'investiment^[r].

Despensas e produches de foncionament de la vila de Bordèu per an^[307].
Per de rasons tecnicas, es temporàriament impossible d'afichar lo grafic qu'auriá degut èsser presentat aicí.

Despensas e produches de d'investiment de la vila de Bordèu per an^[307].
Per de rasons tecnicas, es temporàriament impossible d'afichar lo grafic qu'auriá degut èsser presentat aicí.

Chifras claus de las finanças de Bordèu de 2017 a 2020^[307].
	2017			2018			2019			2020
	Valor (k€)	Per ab. (€)	Estrat (€)	Valor (k€)	Per ab. (€)	Estrat (€)	Valor (k€)	Per ab. (€)	Estrat (€)	Valor (k€)	Per ab. (€)	Estrat (€)
Produches de foncionament	348 240	1 389	1 389 384	863	1 516	1 411 370	062	1 445	1 412 362	757	1 407	1 378
Cargas de foncionament	315 012	1 256	1 285 321	154	1 265	1 282 324	115	1 266	1 274 334	437	1 297	1 272
Resultat de la seccion de foncionament	33 228 132		104	63 709 251		129	45 948 179		138	28 320 110		106
Emplecs d'investiment	138 621 553		458 130	044	512 444		123 094	481 477		134 818 523		428
Ressorsas d'investiment	145 002	578 463		105 743 417		431 130	554 510		458 149	426 580		465
Resultat de la seccion d'investiment	−6 381	−25	−5	24 301	96	13	−7 460	−29	19	−14 607	−57	−38
Las valors son arredondidas al milièr d'euros (k€) lo mai pròche.

Fiscalitat comunala[modificar | modificar lo còdi]

Evolucion dels tausses d'imposicion de Bordèu entre 2017 e 2020^[308].
	2017	2018	2019	2020
Taxa d'abitacion	24,13 %	24,13 %	24,13 %	24,13 %
Fonsièr bastit	29,51 %	29,51 %	29,51 %	28,92 %
Fonsièr non bastit	90,92 %	90,92 %	90,92 %	90,01 %

Bordèu possedís de tausses d'imposicion superiors a son estrat fiscal. La taxa d'abitacion es 10 % mai nauta, la taxa fonsièra sul bastit es 24 % mai naut, e la taxa fonsièra sul fonsièr non bastit es 2,44 còps mai naut que la mejana de las comunas de son estrat fiscal^[s]^,^[309].

Endeutament[modificar | modificar lo còdi]

L'endeutament de Bordèu al 31 de decembre de 2018 se pòt avalorar a partir de tres critèris : l'encorres del deute^[t], l'annuitat del deute^[u] e sa capacitat de desendeutament^[v]^,^[307]

L'encorres del deute es d'una valor de 254 598 000 €, siá 1 003 € per abitant, ratio vesin de la valor mejana de l'estrat. Pel periòde anant de 2014 a 2018, aquel ratio fluctua e presenta un minimum de 1 003 € per abitant en 2018 e un maximum de 1 537 € per abitant en 2015^[307].

L'annuitat del deute es d'una valor totala de 31 423 000 €, siá 124 € per abitant, ratio inferior de 13 % a la valor mejana per las comunas del meteis estrat (142 € per abitant). Dempuèi 5 ans, aquel ratio fluctua e presenta un minimum de 119 € per abitant en 2017 e un maximum de 231 € per abitant en 2015^[307].

La capacitat d'autofinançament (CAF) es de 70 695 000 €, siá 279 € per abitant, ratio superior de 51 % a la valor mejana per las comunas del meteis estrat (185 € per abitant). En partissent de 2014 e fins a 2018, aquel ratio fluctua e presenta un minimum de 119 € per abitant en 2016 e un maximum de 292 € per abitant en 2015. La capacitat de desendeutament es de mai o mens 3 annadas en 2018. Sus un periòde de 19 annadas, aquel ratio presenta un minimum de mai o mens 3 annadas en 2006 e un maximum de mai o mens 11 annadas en 2001^[307].

Mai generalament, la valor del deute de la vila demesís significativament dempuèi mantuna annada. Es passada de 377 106 € en 2015 a 254 598 € en 2018^[307].

Embessonatges[modificar | modificar lo còdi]

De jardins son estats amainatjats dins lo pargue floral de Bordèu, pendent sa creacion en 1992 a l'escasença de las Floralies internacionalas, a l'entorn d'objèctes ofèrts per 11 vilas bessonas de Bordèu,

Cada vila bessona de Bordèu a concebut son jardin a l'entorn d'un simbòl l'identificant : terrassas e olivièrs per Ashdod, jardin moro, mosaïcs e mosquèa Hassan-II miniatura per Casablanca, jardin japonés per Fukuoka, a l'anglesa per Bristol, a l'americana per Los Angeles, pagòda per Wuhan, e d'autres per Madrid, Quebèc, Munic, Porto e Lima.

Jardin de Wuhan.
Pabalhon de Fukuoka.
Pabalhon de Casablanca.

En surcroit dels 150 contractes de cooperacion signat dempuèi 50 ans amb diferentas vilas a l'internacional, Bordèu es embessonada amb^[310] :

Embessonatges e associacions de Bordèu.

Embessonatges e associacions de Bordèu.
		Periòde
Ashdod^[311]^,^[312]^,^[313]^,^[314]	Israèl	dempuèi lo 7 de decembre de 1984
Bakó^[311]^,^[315]^,^[316]^,^[314]	Azerbaitjan	dempuèi 1979
Bamako^[311]^,^[317]^,^[314]	Mali	dempuèi 1999
Bilbao^[311]^,^[318]^,^[314]	Espanha	dempuèi 2000
Bristol^[319]^,^[314]	Reialme Unit	dempuèi 1947
Casablanca^[320]^,^[314]	Marròc	dempuèi lo 3 de novembre de 1988
Cracovia^[321]^,^[322]^,^[314]	Polonha	dempuèi lo 7 de mai de 1993
Fukuoka^[311]^,^[323]^,^[314]	Japon	dempuèi l'8 de novembre de 1982
Lima^[311]^,^[324]^,^[314]	Peró	dempuèi 1956
Los Angeles^[325]^,^[326]^,^[314]	Estats Units	dempuèi lo 26 de mai de 1964
Madrid^[327]^,^[314]	Espanha	dempuèi lo 27 de genièr de 1984
Munic^[314]^,^[328]	Alemanha	dempuèi lo 30 de mai de 1964
Oran^[311]^,^[329]^,^[314]	Argeria	dempuèi 2003
Ouagadougou^[330]^,^[314]	Burkina Faso	dempuèi 2005
Porto^[311]^,^[331]^,^[332]^,^[314]	Portugal	dempuèi lo 5 de junh de 1978
Quebèc^[311]^,^[333]^,^[334]^,^[314]	Canadà	dempuèi lo 21 de mai de 1962
Ramallah^[335]^,^[314]	Palestina	dempuèi 2007
Riga^[311]^,^[336]^,^[314]	Letònia	dempuèi 1993
Sant Petersborg^[337]^,^[314]^,^[338]	Russia	dempuèi 1992
Wuhan^[339]^,^[314]	China	dempuèi junh de 1998

Equipaments e servicis publics[modificar | modificar lo còdi]

Aiga e degalhs[modificar | modificar lo còdi]

Coma dins totas las vilas de França, la collectivitat municipala a per obligacion de fornir a sos abitants dels servicis publics, dont la gestion dels degalhs (collècta e tractament), la fornidura d'aiga potabla (produccion, tractament e distribucion), aital coma lo tractament de las aigas usadas (collècta, tractament e evacuacion). Aqueles servicis an per objectiu de contentar un besonh d'interès general, e fan l'objècte de competéncias obligatòrias definidas per la lei. Son pas donc pas de las politicas especificas de la comuna^[340].

Prelevaments en aiga e usatges[modificar | modificar lo còdi]

75 % de l'aiga distribuïda a Bordèu proven de capas sosterranhas. La rèsta proven d'aigas de susfàcia. Bordèu compta 21 ponches de prelevaments despartits sus 3 zònas diferentas^[341].

La majoritat granda de la consomacion d'aiga es utilizat per las activitats industrialas e economicas (fòra irrigacion), siá mai o mens 69 %. Las 31 % rèstas servisson d'aiga potabla. Aquelas chifras son establas dempuèi mantuna annada^[341].

Servicis en produccion e distribucion d'aiga potabla, assaniment collectiu, assaniment non collectiu[modificar | modificar lo còdi]

Per l'ensemble de las comunas de la metropòli, es Bordèu Metropòli que gerís l'aprovesiment, lo transpòrt e la distribucion d'aiga potabla, aital coma l'assaniment collectiu e non collectiu per un contracte de delegacion de servici public (levat per l'assaniment non collectiu qu'es gerit coma regida). Abans 2015, es la CUB (Comunautat Urbana de Bordèu) que gerissiá aqueles servicis^[342].

Tarifas de l'aiga[modificar | modificar lo còdi]

En 10 ans, lo prètz de l'aiga potabla a leugièrament aumentat. Es passat de 1,92 € en 2008 a 2,1 € per mètre cuba en 2019. Lo prètz de l'assaniment collectiu a estagnat a l'entorn de 1,5 € per mètre cuba entre 2008 e 2019.

Pertocant l'assaniment non collectiu, la tarifa es estada multiplicada per mai de 10 en 8 ans, passant de 38,85 € en 2012 a 430 € en 2020^[343].

Gestion dels degalhs[modificar | modificar lo còdi]

Un còp èra gerits per Bordèu Metropòli, lo servici de gestion dels degalhs es dempuèi lo 5 de setembre de 2019 fisat a Veolia, per un contracte de delegacion de servici public. Lo contracte es dintrat en vigor lo 20 de febrièr de 2020, per una durada de 7 ans e 10 meses^[344]. Bordèu compta 13 daissariás situats a mens de 10 quilomètres de la vila^[345].

La vila es entornejada per 7 centres de gestion dels degalhs, dont 3 gerits per Bordèu Metropòli e un per Veolia^[346].

Espacis publics[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Pargues e jardins de Bordèu.

Amb 25 m² d'espacis verds per abitant intra-muros, la vila de Bordèu dispausa d'un patrimòni natural ric de qualitat^[347].

Los principals pargues e jardins de Bordèu son lo bòsc de Bordèu que cobrís 86 ectaras a los quals s'ajustan près de 50 ectaras de pradas e d'estanhs e lo Pargue floral de 33 ectaras. Lo pargue bordalés de 28 ectaras, situat dins lo quartièr de Caudéran^[348] e lo jardin public de 10 ectaras, son los pargues mai ancians^[302].

De nombrosas activitats son egalament presentas dins los dos pargues tals coma : lo teatre de Guinhòl, un tren-pichon, dels jòcs per mainatges (mantuna aira de jòcs securizats), una iranjariá, una beguda e mantuna boita a libres. D'unes pelencs son pro vastes e resistentas per recebre de nombroses jòcs collectius, d'autre zònas son mens entretengudas e grillagées per conservar un aspècte salvatge. Los pargues contenon un estanh artificial (plan febla prigondor : 40 cm), plan poissoneux e poblat de divèrses rits d'ornament o salvatges, d'aucas , cicnes e de galinas d'aiga^[349].

Lo pargue als Angelics, a la Bastida (10 ectaras en 2013, riba drecha) es un projècte compausat de tres sequéncias paysagères. En bòrd de Garona, se tròba egalament las ribas de Garona, a Bacalan d'8 ectaras, lo jardin dels Lums près de la plaça de las Quinconces e lo pargue dels Espòrts Sant Miquèl de 5,5 ectaras (suls cais)^[350].

Lo jardin botanic, de 4,7 ectaras, situat a la Bastida es creat en 2003^[304]. Se pòt egalament citar los pargues Denis e Eugène Bühler de 4,5 ectaras, Rivière de 4 ectaras o André Meunier de 2 ectaras. Enfin, los jardins de la comuna, de la Béchade e de las Dònas de la Fe son obèrts al public.

Dins son palmarés 2023, lo Conselh nacional de vilas e vilatges florits de França a atribuït tres flors a la comuna^[351].

Ensenhament[modificar | modificar lo còdi]

Photographie d'une cour. Au centre se trouve une statue entourée par des bâtiments anciens. — Lo licèu privat de l'Assompcion.

Bordèu es lo sèti de l'acadèmia de Bordèu (zòna A) que cobrís cinc departaments. Es creada lo 17 de març de 1808 per la lei del 10 de mai de 1806 organizant l'Universitat imperiala^[352].

En 2013, se situa, segon l'INSEE a l'8 ^e reng nacional en comparason de la populacion escolarizada siá 729 255 escolans, aprendisses o estudiants per mai de 3 204 establiments escolars^[353].

Ensenhament primari[modificar | modificar lo còdi]

Pel primièr gra de l'educacion, Bordèu compta 112 escòlas, dont 46 mairalas e 66 elementàrias^[354]. La vila compòrta egalament 17 escòlas mairalas jos contracte privat. 97,5 % dels mainatges de 6 a 10 ans son escolarizats en 2018, una chifra en leugièra diminucion dempuèi 2008^[355].

Ensenhament segondari[modificar | modificar lo còdi]

Veire la categoria : Licèu a Bordèu.

Pel segondari, Bordèu compta 13 collègis publics e 11 collègis privats^[356].

La vila possedís tanben 17 licèus publics, demest los quals lo licèu Michel-de-Montaigne e lo licèu Camille-Jullian. Demest los 17 licèus, 8 dispensan un ensenhament professional^[356]. D'autra part, Bordèu compta 12 licèus privats dont lo licèu de l'Assompcion e lo licèu Sant Josèp-de-Tivoli. 6 licèus dispensan tanben un ensenhament tecnologic e professional. 7 licèus publics son exclusivament professionals e 2 licèus privats son exclusivament professionals^[356].

En 2018, 98,1 % dels joves d'11 a 14 ans e 95,5 % dels joves de 15 a 17 ans son escolarizats. Coma pels mainatges de 6 a 10 ans, aquelas chifras son en leugièra baissa dempuèi 2008^[355].

Ensenhament superior[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Universitat de Bordèu e Universitat Bordèu-Montaigne.

Bordèu es la 5^e vila universitària francesa après París, Lion, Tolosa, Lilla e Marselha^[357]^,^[358]. Pendent l'annada 2019, la vila aculhís mai de 100 000 estudiants dins sas universitats e sas escòlas grandas. La màger part dels ensenhaments se fan sul domeni universitari de Peçac Talença Gradinhan, mai vast campus d'Euròpa, a qualques excepcions près coma los estudis medicals près del CHU Pellegrin, las sciéncias de l'òme sus la plaça de la Victòria e los estudis de gestion al pòl universitari de las sciéncias de gestion de Bordèu^[359]^,^[360].

Bordèu compta doas universitats :

l'Universitat de Bordèu : Drech, sciéncias politicas, sciéncias economicas, sciéncias socialas, sciéncias e tecnologias e medecina, sciéncias de l'òme e enologia.
l'Universitat Bordèu-Montaigne : Sciéncias umanas e socialas, letras e lengas.

L'Universitat de Bordèu es estada fondada en 1441 jos l'autoritat de Pey Berland. A conegut un desvolopament important tre sa fondacion gràcias a la reputacion de sos corses de drech e de medecina^[361]. Dispausa de labèl Iniciativa d'excelléncia (Idex) e coordina l'aliança universitària europèa European University Aliança for Global Health dempuèi lo 1^er setembre de 2019^[362]. Demest las universitats melhoras al mond, en 2021, se classa 7^e melhora universitat francesa segon lo Times Higher Educacion^[363] e 151^e universitat al nivèl mondial en 2017 segon lo classament de Shanghai^[364].

La vila de Bordèu compta mantun establiment prepausant de classas preparatòrias a las escòlas grandas (CPGE), coma lo Licèu Miquèl de Montanha e lo licèu Camille-Jullian^[365].

La vila es dotada de nombrosas escòlas pertocant l'accès a la nauta foncion publica amb l'Escòla nacionala de la magistratura, unica escòla de França formant de magistrats de l'òrdre judiciari, l'Institut d'estudis politics de Bordèu (« Sciéncias Po Bordèu ») o encara l'Escòla d'administracion dels afars maritims^[366]^,^[367].

Bordèu possedís tanben mantuna escòla nacionala d'engenhaires coma l'Escòla nacionala superiora d'arts e mestièrs, l'Institut d'Optica d'Aquitània (IOA), lo Bordèu Sciéncias Agro, l'Escòla nacionala superiora d'arquitectura e de paisatge de Bordèu (ENSAPBx), l'Observatòri de Bordèu, lo Conservatòri nacional de las arts e mestièrs d'Aquitània (CNAM) o encara l'Institut politecnic de Bordèu, « grand establiment »^[368] compausat de sièis escòlas d'engenhaires^[369]^,^[370]^,^[371].

Recèrca e influéncia internacionala[modificar | modificar lo còdi]

L'importància de la vida universitària a Bordèu se manifèsta egalament per la riquesa e la diversitat dels laboratòris de recèrca presents suls campus universitaris e los centres espitalièrs universitaris, amb mai de 10 000 cercaires (biotecnologias, aeronautica, quimia, environaments, etc.) dins l'acadèmia^[372].

L'universitat compta uèch escòlas doctoralas^[373]. Amassa las equipas de recèrca de las compausantas universitàrias. Tres son associadas al CNRS ; lo centre d'estudis e de recèrcas de sciéncia administrativa, l'Institut d'estudis politics de Bordèu l'institut d'istòria del drech, e l'equipa de recèrca suls mercats, l'emplec e la simulacion.

L'universitat de Bordèu a conclús d'acòrdis de cooperacion amb mai de 500 universitats estrangièras, totas matèrias confondudas. Prepausa sustot de dobles diplòmas, triples diplòmas, cursus integrats e autres programas en associacion amb d'universitats estrangièras. Dins l'encastre del programa europèu Erasmus+, es amb mai de 294 universitats europèas que d'acòrdis an pogut èsser establits dins totas las disciplinas inerentas al quadre de formacion de l'Universitat de Bordèu, permetent d'efectuar un periòde de mobilitat a l'estrangièr^[374].

Pòstas e telecomunicacions[modificar | modificar lo còdi]

La vila compta 29 ponches postals^[375]^,^[376]^,^[377] e es lo ponch de distribucion màger del Sud-oèst de França amb sa plataforma industriala del corrièr (PIC) de Cestàs^[378]. Per la reparticion del corrièr dins la vila, al nòrd de la vila se situa l'Ostalariá Logistica Urbain (HUL) de Bordèu Tourville^[379].

Coma l'ensemble de la metropòli bordalesa, la vila es equipada a 90,2%^[380] en fibra optica^[381] (4en trimèstre 2022).

Santat[modificar | modificar lo còdi]

L'Espital Pellegrin e l'Espital Sant Andrieu constituïsson las doas mai grands espitals de la metropòli. Amb lo Grop espitalièr Sud, compausan l'ofèrta de suènh del centre espitalièr universitari (CHU) de Bordèu^[382]^,^[383]. En mai dels sits del CHU, Bordèu compòrta un desenat d'autres espitals e clinicas^[384], dont lo centre espitalièr especializat Charles-Perrens^[385]^,^[386].

Lo TOMBAT de Bordèu se plaça al primièr reng dels CHU franceses^[387]. D'una capacitat totala de 3 053 lièches e plaças, constituís lo principal complèx espitalièr de l'aglomeracion bordalesa e de la region Novèla Aquitània. Emplegant un total de 14 497 personas, lo TOMBAT de Bordèu demòra lo primièr emplegaire de la region. Son budgèt annal de foncionament s'auça a mai d'un miliard d'euros e son deute a 148,3 milions d'euros^[388].

Lo TOMBAT de Bordèu es l'un dels sits franceses de referéncia pertocant las presas ne carga especializadas de nauta tecnicitat talas coma las transplantacions d'organs, tractament dels grands cremats o la cirurgia cardiaca. Es lo sèti del gropament interregional de recèrca clinica e d'innovacion Sud-oèst Otramar (GIRCI SOOM), qu'assòcia las TOMBAT de Bordèu, Tolosa, Pointe-à-Pitre, Martinica e La Reünion aital coma los centres regionals de lucha contra lo càncer, l'Institut Bergonié a Bordèu e l'Institut Claudius-Regaud a Tolosa. Lo TOMBAT de Bordèu es tanben actor d'una cooperacion internacionala amb d'espitals d'Espanha , de Quebèc, d'Arabia Saudita o encara de Còsta d'Evòri^[389].

En 2019, la revista Lo Ponch li atribuís la primièra plaça nacionala dins son classament dels establiments espitalièrs^[387]. Los sits espitalièrs del CHU de Bordèu participan a la formacion medicala, cirurgicala, farmaceutica e odontologique de la region aital coma a la recèrca fondamentala en ligason amb las unitats INSERM e CNRS^[390].

Justícia, securitat, secors e defensa[modificar | modificar lo còdi]

Justice[modificar | modificar lo còdi]

La vila de Bordèu aculhís sièis juridiccions competentas per l'òrdre judiciari^[391] : lo Conselh dels prudòmes, la Cort d'apèl, lo Tribunal de comèrci, lo Tribunal judiciari, lo Tribunal Paritari dels Balhs Rurals e lo Tribunal per mainatges.

Pertocant l'òrdre administratiu, la vila compta un tribunal administratiu^[392] e una cort administrativa d'apèl^[393].

Bordèu aculhís tanben l'Escòla nacionala de la magistratura, sola abilitada a formar los auditors de justícia, futurs magistrats de l'òrdre judiciari^[394].

Securitat[modificar | modificar lo còdi]

La vila es jos zòna polícia nacionala. L'ensemble dels sièis comissariats de sectors son gerits de faiçon centralizada per la Direccion Departamentala de la Securitat Publica (DDSP)^[395]. La vila compòrta egalament una polícia municipala compausada de 135 agents e 50 ASVP en 2020^[396].

L'insecuritat a Bordèu es globalament en aumentacion dempuèi mantuna annada^[397]. Entre 2012 e 2019 lo pòst central de la Polícia nacionala a conegut una aumentacion de mai o mens 15 000 enregistraments de delictes e crimis^[398], siá una aumentacion de 30 %^[w]. Pasmens, principalament a causa dels acantonaments de 2020 ligats a la pandemia de Covid19, la delinquéncia es en diminucion sus aquela annada, en particular dins d'unes sectors prioritaris de la vila^[399]^,^[400]^,^[401].

Pertocant la mortalitat rotièra per la vila de Bordèu, es inferiora a las autras metropòlis. En efièch, sus las 46 metropòlis francesas de mai de 150 000 abitants, solas nòu an un taus de mortalitat superior (entre 40 e 65 tuats per milions d'abitants)^[x]. Los 35 autres metropòlis an un taus de mortalitat mendre^[402].

Mortalitat rotièra a Bordèu en nombre de tuats per an^[402].
Per de rasons tecnicas, es temporàriament impossible d'afichar lo grafic qu'auriá degut èsser presentat aicí.

Accidentologie rotièra a Bordèu per modalitat per an^[402]^,^[i].
Per de rasons tecnicas, es temporàriament impossible d'afichar lo grafic qu'auriá degut èsser presentat aicí.

Secors[modificar | modificar lo còdi]

A Bordèu se tròban dos centres de secorses principals (CSP) : lo CSP la Benauge (1 carrièra de la Benauge) e lo CSP Ornano (56 corses del Manescal-Junh). La vila aculhís tanben lo Servici Departamental d'Incendi e de Secors (SDIS)^[403], aital coma una casèrna de pompièrs dins lo nòrd de la vila^[404].

Lo CSP Ornano es la mai gròssa casèrna de Gironda mas tanben una de las mai importantas en volum d'intervencions de França (mai de 130 000 sortidas en 2020^[405]), conten egalament una unitat del GRIMP 33 e es egalament lo sèti del CODIS 33^[406].

Lo CSP La Benauge compòrta una brigada d'intervencion nautica, degut a sa situacion geografica a la broa de Garona, aital coma una unitat del GRIMP 33. Deten lo camion de secors amb la mai nauta nacèla de França (60 mètres)^[407].

La rèsta de la metropòli es defenduda per 6 centres de secorses despartits dins las diferentas vilas entornejant Bordèu : Centre d'Incendi e de Secors (CIS) Bruges, CIS Vilanava d'Ornon, CIS Merinhac, CIS Bassens, CIS Ambès e CIS Sent Medard de Jalas.

Lo volum d'intervencion dels pompièrs de Bordèu Metropòli despassa las 136 000 sortidas per an per l'ensemble del Gropament centre^[403].

Defensa[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es lo sèti de la zòna de defensa e de securitat del sud-oèst^[408]. Las unitats militaras estacionadas a Bordèu Metropòli son lo 13^e regiment de dragons paracasudistas basat al camp de Souge^[409] e la Basa aeriana 106 Bordèu-Merinhac^[410]. La vila dispausa egalament de l'espital d'instruccion de las armadas (HIA) Robert Picqué a Vilanava d'Ornon^[411]. Bordèu aculhís dempuèi 2004, la Direccion interarmées de las rets d'infrastructura e dels sistèmas d'informacion (DIRISI) (casèrna Senta Ralha)^[412].

Bordèu a aculhit l'Estat major de la 18^e region militara de 1873 a 1963^[413], l'Escòla de santat navala^[414] (Escòla del servici de santat de las armadas) de 1890 a 2011 e lo 57^e regiment d'infantariá de 1991 a 2011 (casèrna Niel fins en 2005 e casèrna Nansouty)^[415].

Populacion e societat[modificar | modificar lo còdi]

Demografia[modificar | modificar lo còdi]

Evolucion demografica[modificar | modificar lo còdi]

L'evolucion del nombre d'abitants es coneguda pels recensaments de la populacion efectuats dins la comuna dempuèi 1793. Per las comunas de mai de 10 000 abitants los recensaments an luòc cada annada en seguida d'una enquèsta per sondatge al près d'un escapolon d'adreças representant 8 % de lors lotjaments, al contra de las autras comunas qu'an un recensament real cada cinc ans^[416]^,^{[Nòta 1]}.

En 2021, la comuna comptava 261 804 abitants^{[Nòta 2]}, en aumentacion de 4,84 % respècte a 2015 (Gironda : +6,88 %, França fòra Maiòta : +1,84 %).

Evolucion de la populacion [ modificar ]
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
104 676	91 652	92 219	89 202	99 062	98 705 104	686 125	520 130	927

Evolucion de la populacion [ modificar ], seguida (1)
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
149 928 162	750 194	241 194	055	215 140 221	305 240	582 252	415 256	906

Evolucion de la populacion [ modificar ], seguida (2)
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
256 638 251	947 261	678 267	409 256	026	262 990 258	348 253	751 257	946

Evolucion de la populacion [ modificar ], seguida (3)
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2011	2016
249 688 266	662 223	131 208	159 210	336 215	363 232	260 239	399 252	040

Evolucion de la populacion [ modificar ], seguida (4)
2021	-	-	-	-	-	-	-	-
261 804	-	-	-	-	-	-	-	-

De 1962 a 1999 : populacion sens dobles comptes ; per las datas seguentas : populacion municipala.
(Fonts : Ldh/EHESS/Cassini fins en 1999^[170] puèi INSEE a partir de 2006^[417].)

Istograma de l'evolucion demografica

↑ Per convencion dins Wikipédia, lo principi es estat retengut d'afichar pas dins lo tablèu dels recensaments e lo grafic, per las populacions legalas posterioras a 1999, que las populacions correspondent a una enquèsta exaustiva de recensament per las comunas de mens de 10 000 abitants, e que las populacions de las annadas 2006, 2011, 2016, etc. per las comunas de mai de 10 000 abitants, aital coma la darrièra populacion legala publicada per l'INSEE per l'ensemble de las comunas.
↑ Populacion municipala legala en vigor al 1^er genièr de 2024, millésimée 2021, definida dins los limits territorials en vigor al 1^er genièr de 2023, data de referéncia estatistica : 1^er genièr de 2021.

La comuna ocupa lo 9^e reng al nivèl nacional, coma en 1999, e lo 1^er al nivèl departamental sus 535 comunas^[418]. L'evolucion del nombre d'abitants es coneguda pels recensaments de la populacion efectuats a Bordèu dempuèi 1793.

Après un periòde de rapid despoblament (266 662 abitants en 1968, 208 159 abitants en 1982) e d'importantas òbras de renovacion dels quartièrs mai ancians, la populacion de la vila centra recomença a aumentar. La comuna de Bordèu, qu'a ganhat mai de 33 000 abitants en 30 ans, coneis actualament una aviada demografica^[419].

Pasmens, la populacion de Bordèu demòra relativament febla comparada a son aglomeracion puèi qu'en 2012, 27,9 % dels abitants de l'aglomeracion vivián dins Bordèu contra 45,3 % en 1968. Aquò s'explica per la febla superficia de la vila, e per l'atractivitat de las comunas apertenent a la metropòli coma Merinhac o Peçac, que comptan caduna mai o mens 65 000 abitants^[418]^,^[420]^,^[421]^,^[422].

Piramida de las edats[modificar | modificar lo còdi]

La populacion de la comuna es relativament jove. En 2020, lo taus de personas d'una edat inferiora a 30 ans s'auça a 43,8 %, siá un taus superior a la mejana departamentala (35,7 %). Lo taus de personas d'una edat superiora a 60 ans (18,8 %) es inferior al taus departamental (25,2 %).

En 2020, la comuna comptava 121 875 òmes per 137 934 femnas, siá un taus de 53,09 % de femnas, superior al taus departamental (52,07 %).

Las piramidas de las edats de la comuna e del departament s'establisson coma seguís :

Piramida de las edats de la comuna en 2020 en percentatge^{[I 1]}
Òmes	Classa d'edat	Femnas
0,7	90 o +	1,9
4,6	75-89 ans	7,2
10,8	60-74 ans	12,3
16,3	45-59 ans	15,8
22,9	30-44 ans	20,1
29,7	15-29 ans	30,2
15,1	0-14 ans	12,6

Piramida de las edats del departament de Gironda en 2020 en percentatge^[423]
Òmes	Classa d'edat	Femnas
0,7	90 o +	1,9
6,5	75-89 ans	8,7
15,6	60-74 ans	16,7
19,9	45-59 ans	19,4
19,9	30-44 ans	19,2
19,5	15-29 ans	18,3
17,9	0-14 ans	15,8

Manifestacions culturalas e festivitats[modificar | modificar lo còdi]

Pendent l'annada, Bordèu aculhís mantun festenal de musica, de cinèma aital coma de festenals divèrses e variats, anant del festenal internacional de las musicas classicas e d'òrgue, fins a la musica underground. Lo Festenal Climax s'expòrta d'ara enlà a París e a l'estrangièr. D'autres festenals son organizats pendent lo periòde de la prima e de l'estiu tal coma lo Bordèu Còngo Placeta, lo Bordèu Jazz Festenal, lo Festenal Bordèu Rock e lo Festenal Destiba^[424]. Demest las autras manifestacions culturalas se pòt egalament citar Evento (exposicion d'òbras contemporanèas dins la vila), l'Escala del libre entre lo mes de març e d'abril, Rambalhs (festenal de conte e arts de la paraula), Vinexpo e Novart en novembre que met en valor los artistas locals eissits de la metropòli^[425].

La metropòli organiza e aculhís d'un autre costat mantuna manifestacion culturala tala coma lo Festenal Internacional de las Arts de Bordèu Metropòli (FAB) e lo festenal ODP a Talença, al profièch dels orfanèls dels pompièrs de França. Cada estiu, L'Estiu Metropolitan prepausa près de 150 rendètz-vos. Lo Festenal Reggae Sun Ska que se ten dins lo Medòc s'es tengut un temps sul campus de Bordèu^[426].

Enfin, l'annada es pontuada per divèrses festenals e eveniments coma lo Carnaval de las doas ribas la primièra dimenjada de març qu'existís jos sa forma actuala dempuèi 1996^[427]. La Fièra als plasers qu'es la mai granda fèsta fieraira presenta en Aquitània^[428]. Se debana las tres darrièras setmanas d'octobre e las tres primièras setmanas de marces sus la plaça de las Quinconces.

La Fèsta del vin suls cais e la plaça de las Quinconces, en alternança una annada sus doas amb la Fèsta del fluvi incarnan los mai grands festenals del Sud-oèst per l'acuèlh de nombroses vaissèls, de concèrts relatius a la musiquejas del mond e per sos dos fuòcs d'artifici d'obertura e de barradura^[429]. Pendent lo meteis periòde los bordaleses profièchan dels Épicuriales que met en valor la gastronomia bordalesa a l'entorn de concèrts variats^[430]. Mas tanben del festenal d'estiu Dançam suls cais que se ten tot lo mes de julhet e d'agost suls cais^[431]. La fin d'annada se clau pel Mercat de Nadal e las illuminacions de la vila, aital coma un mapping video projectat sus la faciada del Teatre-Grand e un avet de veire expausat Plaça Pey-Berland.

Espòrts e lésers[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Espòrt a Bordèu.

Bordèu es un territòri famós al nivèl europèu per sas infrastructuras e sas equipas localas. Lo quartièr de Bordèu-Lac aculhís lo mai grand complèx esportiu de la metropòli amb l'Estadi Matmut-Atlantic, un velodròm e un gòlf^[432].

Bordèu compta près de 420 equipaments esportius^[432] amb 94 terrens e equipaments esportius de proximitat, 21 gimnasis, 11 complèxes esportius e estadis, 6 basas d'espòrt, 36 salas d'espòrt, 14 piscinas, 1 patinadoira, 13 pistas d'atletisme , 94 corts de tenís , 1 pista de bicross, 2 bowlings, 1 sala de tenís de taula, 5 frontons de pelòta basca, 2 salas d'escrima , 8 parets d'escalada , 1 aira de tir a l'arc, 1 centre de tir esportiu, 2 airas de ròller/esquèit, 1 centre de vela e 4 clubs d'aviron ^[433]^,^[434]^,^[435].

Los principals equipaments esportius son l'estadi Matmut-Atlantic (42 000 plaças), l'estadi Chaban-Delmas (35 000 plaças), lo velodròm (4 500 plaças), la patinadoira (3 200 plaças), lo palais dels espòrts (2 600 plaças) e la sala Jean-Dauguet (2 300 plaças)^[433]^,^[434]^,^[435].

Los principals eveniments esportius a Bordèu son lo Jumping internacional, l'Open internacional de gòlf, lo BNP Paribas Primrose Bordèu (torneg de tenís organizat a la Villa Primrose), l'Open internacional de tenís de taula de Bordèu, la Traversada de Bordèu en nadant e las corsas ciclistas Bordèu-Santas e Bordèu-París. Los sièis jorns de Bordèu, corsa de sièis jorns èran disputats al velodròm de Bordèu de 1989 a 1997, lo maraton de 2015 a 2019, e lo Prèmi Grand dins las annadas 1950.

437 clubs esportius evoluan a Bordèu çò que representa près de 54 995 licenciats, afiliats a totas las federacions esportivas, escolaras e universitàrias en 2018^[436].

Bordèu compta demest sos clubs professionals lo FC Girondins de Bordèu en fotbòl (Liga 2 e D1 femenina), l'Union Bordèu Begla en rugbi de XV (Top 14), e los Boxers de Bordèu en hòquei sus glaç (Liga Magnus)^[437].

De nombroses camins d'escorregudas IGN Rando se situan a l'interior de la vila^[438].

Vida associativa[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu compta mai d'8 000 associacions. La vila met a disposicion un luòc destinat a aquestas : lo LABB (Luòcs de las Associacions e dels Benevòls Bordaleses) e diferents acompanhaments especifics (acompanhament tecnic, mesa a disposicion d'una boita de las letras o d'un casièr, formacions, etc.). En mai, 600 associacions son creadas cada annada, siá dos còps mai que la mejana nacionala^[439].

Cultes[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Lista dels edificis religioses de Bordèu.

Catolicisme[modificar | modificar lo còdi]

La vila compta en tot 78 edificis catolics^[440]. A Bordèu, se situa lo sèti de l'archidiocèsi del meteis nom e la catedrala Sant Andrieu. Foguèt consacrada en 1096 pel papa Urban II. Es estada tornada bastir dins l'estil gotic del XII^e al XVI^e sègle. La torre Pey-Berland, del nom de l'arquevesque Pey Berland, es lo cloquièr separat de la Catedrala Sant Andrieu. Fa l'objècte d'un classament al títol dels monuments istorics per la lista de 1862^[441]. Es egalament classada al patrimòni mondial de l'UNESCO^[442].

La basilica Sant Miquèl es ela tanben l'un dels principals luòcs de culte catolic de la vila, dins lo Sud-oèst de França. Bastida del XIV^e al XVI^e sègle, es caracteristica de l'estil gotic flamejant. La glèisa a balhat son nom al quartièr dins lo qual se situa. Classada monument istoric tre 1846^[443], la glèisa Sant Miquèl — venguda basilica menora en 1903 — es inscricha sus la lista del patrimòni mondial de l'UNESCO dempuèi 1998 al títol dels camins de Sant Jaume de Compostèla en França^[442].

S'auçant a una nautor de 114 mètres, sa sageta es la mai nauta del Miègjorn de França e l'una de las mai nautas de l'Exagòn^[444]^,^[445]. Sa basa consèrva una cripta que serviguèt longtemps d'ossuari, puèi de luòc d'exposicion per de las « momias » exumadas al XIX^e sègle pendent l'amainatjament de la plaça Meynard, ancian cementèri parroquial.

La basilica parteja amb la catedrala Sant Andrieu la particularitat d'èsser dotada d'un cloquièr independent del santuari o campanile.

Bordèu es la vila etapa d'una de las vias principalas del pelegrinatge de Sant Jaume de Compostèla, aquela passant per París, Tors e Peitieus (Via Turonensis). Bordèu servissiá tanben de pòrt d'arribada als pelegrins venent per via maritima d'Anglatèrra e de las regions costièras de Bretanha e de Normandia. S'agís, en efièch, d'una etapa importanta del pelegrinatge amb la Glèisa Sant-Seurin, la Basilica Sant Miquèl e la Catedrala Sant Andrieu que son 3 edificis jacquaires dels 78 de la vila, inscrichas per l'UNESCO en 1998 sus la lista del Patrimòni mondial^[446]^,^[447].

Protestantisme[modificar | modificar lo còdi]

Lo culte protestant es present a Bordèu dempuèi 1523 mai o mens. Malgrat l'edicte de Nantas de 1595, los protestants bordaleses se veson obligats de bastir lor temple en defòra dels barris e s'installan donc a Begla. Aquela construccion serà destrucha un mes abans la revocacion de l'edicte de Nantas (per l'edicte de Fontainebleau promulgat lo 18 d'octobre de 1685).

Dins las annadas 1760, los protestants bordaleses se dividisson en dos grops : lo mai ancian s'establirà dins lo quartièr de la Rousselle mentre que lo segond prendrà domicili dins lo quartièr dels Chartrons^[448]. Existís dos temples protestants a Bordèu, lo Temple del Hâ e lo Temple Bastida^[449]^,^[450]. Lo Temple dels Chartrons, bastit en 1835, es desafectat dempuèi las annadas 1970^[451].

Crestianisme ortodòx[modificar | modificar lo còdi]

Existís tres parròquias ortodòxas a Bordèu : la parròquia Sant Josèp^[452], dependent de la glèisa ortodòxa romanesa, la parròquia Sants-Martial-e-Eutrope^[453], de la glèisa ortodòxa sèrbia (Eparquia d'Euròpa occidentala) e la parròquia de la presentacion de la maire Dieu al temple^[454], dependent de la glèisa ortodòxa russa.

Judaïsme[modificar | modificar lo còdi]

Lo culte israelita dispausa de sinagòga granda de Bordèu^[455]. L'arquitectura de la sinagòga granda ten tot a l'encòp de l'estetica gotica e dels corrents orientalistas alara ne vòga dins una partida d'Euròpa. Formant un vaissèl de 36 mètres de long sus 26 mètres d'ample, es precedida d'una faciada monumentala acantonada de doas torres^[456].

L'interior repren las disposicions del plan basilical antic, e se compausa d'un vaissèl principal separat dels collaterals per una seria de catòrze colomnas corintianas (sèt de cada costat). Al nivèl superior son amainatjadas de las tribunas (mekhitsa), espaci tradicionalament reservat a las femnas.

Islam[modificar | modificar lo còdi]

Existís tres mosquèas a Bordèu : la mosquèa Nour El- Mohamadi^[457], la mosquèa turca Merkez-Cani^[458] e la mosquèa turca^[459].

Antoinisme[modificar | modificar lo còdi]

Un temple d'estil art déco del culte antoiniste, dedicat lo 25 d'octobre de 1964, es situat 42 carrièra Goya^[460].

Mèdias[modificar | modificar lo còdi]

Premsa[modificar | modificar lo còdi]

Mantun quotidian e periodics son editats dins la vila, o de la region coma Sud Oèst, segond quotidian regional francés en nombre d'abonats pagants, dont los locals son situats a Bordèu^[461] o 20 minutes Bordèu-Aquitània, una edicion locala del quotidian nacional gratuit 20 minutes^[462]. Existís tanben una dotzena d'autres periodics sus de subjèctes variats^[463].

Ràdios[modificar | modificar lo còdi]

Dempuèi 1924, data de la primièra ràdio bordalesa e, en mai de las estacions de ràdio nacionalas, la vila es cobèrta per de nombrosas estacions localas coma^[464]^,^[463]
France Bleu Gironda, Ràdio Campus Bordèu^[465] o encara R.C.F. Bordèu^[466].

Televisions[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es lo sèti de França 3 Novèla Aquitània^[467]. Aquela societat publica produtz la cadena França 3 Bordèu-Metropòli aital coma la cadena regionala Noa^[468]^,^[469].

La cadena privada TV7 Bordèu, proprietat del grop Sud Oèst, emet a Bordèu e dins la rèsta del departament de Gironda. Cobrís l'actualitat locala de la metropòli bordalesa, mas tanben l'actualitat departamentala e regionala^[470].

Economia[modificar | modificar lo còdi]

Revenguts de la populacion e fiscalitat[modificar | modificar lo còdi]

En 2018, lo revengut median dels cobles bordaleses s'auçava a 23 070 euros per an, siá un classament de 10 819 sus 32 974 vilas analisadas^[471]^,^[z]. En 2018, 56 % dels foguièrs fiscals de la vila son impausables e lo taus de pauretat s'auça a 16 %, siá leugièrament mai que lo taus de pauretat francés (12,6 %)^[472].

Emplec[modificar | modificar lo còdi]

En 2018, la populacion annadida de 15 a 64 ans s'auçava a 183 767 personas, demest las qualas se comptava 70,8 % d'actius dont 60,6 % avent un emplec e 10,3 % de caumaires^[471].

Se comptava 190 022 emplecs dins la zòna d'emplec, contra 164 701 en 1999. Lo nombre d'actius avent un emplec residissent dins la zòna d'emplec essent de 113 145, l'indicator de concentracion d'emplec es de 167,9 %, çò que significa que la zòna d'emplec ofèrta un pauc mai d'un emplec e mièg per abitant actiu^[471].

Los 132 065 actius^[473] se despartissent dins los divèrses sectors economics coma seguís :

Reparticion de l'emplec per categoria socio-professionala^[473].
Reparticion	2008	%	2013	%	2018	%
Agricultors esplechaires	3 030	0,4	2 632	0,3	2 306	0,2
Artisans, comerçants, caps d'entrepresa	26 899	3,2	31 934	3,6	37 453	4
Quadres e professions intellectualas superioras	83 911	10,1	97 663	11,1	115 900	12,3
Professions intermediàrias	128 183	15,4	141 392	16 152	670	16,1
Emplegats	145 484	17,5	149 046	16,9	152 726	16,2
Obrièrs	94 014	11,3	93 179	10,6	92 431	9,8
Retirats	191 885	23,1	207 975	23,6	221 474	23,4
Autras personas sens activitat professionala	158 744	19,1	158 793	18 170	620	18

Lo taus de caumatge èra de 9,9 % en 2006, de 10,3 % en 2011 e de 14,5 % en 2018, siá leugièrament mai que la mejana nacionala^[355]^,^[474]. La vila es al cap de la cambra de comèrci e d'industria Bordèu Gironda que pòrta son nom^[475].

Entrepresas e comèrci[modificar | modificar lo còdi]

Al 31 de decembre de 2019, Bordèu compta 41 236 establiments, dont^[376] 27,4 % dins lo comèrci de gròs e de detalh, lo transpòrt, l'albergament e la restauracion, 25,3 % dins las activitats especializadas, scientificas e tecnicas e las activitats de servicis administratius e de sosten, 14,8 % dins l'administracion publica, l'ensenhament, la santat umana e l'accion sociala e 7,2 % dins las autras activitats de servici.

En 2020, 7 883 entrepresas son estadas creadas a Bordèu^[376]. Lo grafic çai jos mòstra l'evolucion del nombre de creacions d'entrepresas cada annada entre 2011 e 2020 a Bordèu, en comparason de l'ensemble de França.

Evolucion del nombre d'entrepresa a Bordèu ne basa 100^[376].
Per de rasons tecnicas, es temporàriament impossible d'afichar lo grafic qu'auriá degut èsser presentat aicí.

Bordèu compta 69 972 entrepresas en 2021, demest las qualas de nombroses sètis de grandas entrepresas. Las mai gròssas entrepresas pertocant la chifra d'afars per an son : Touton SA, Gas De Bordèu, JA Delmas, C-Logistics e Construccion Navala Bordèu. La comuna es plan dinamica. Lo nombre de creacion d'entrepresas es en aumentacion constanta dempuèi 2012, malgrat una estagnacion dempuèi 2017^[476].

Viticultura[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Vinhal de Bordèu.

Bordèu es considerada coma la capitala mondiala del vin^[477]. A l'entorn de la vila de Bordèu, aquel vinhal important produch de nombroses vins, demest los mai prestigioses del mond, collectivament designats jol tèrme de vins de Bordèu. I a a l'entorn de Bordèu 12 000 productors de vin, 123 000 ectaras de vinha e 400 negociants^[478]. La produccion annala es de mai o mens 700 milions de botelhas, per una chifra d'afars de mai o mens 3,3 miliards d'euros^[479]. Capitala mondiala del vin per son vinhal, es lo primièr de França pels vins en AOC^[479], aculhissent de castèls mondialament coneguts e produsent los vins mai somptuoses coma lo Castèl Margaux, Pétrus, Castèl de Yquem, Castèl Naut-Brion, Rotschild, e Lafite.

Lo vinhal bordalés es subdividit en cinc regions : l'Entre doas Mars, lo Libournais, lo Bourgeais-Blayais, los Grèus e lo Medòc. Los terradors mai celèbres son los de Sent Milion, Paulhac, Sent Estèfe, Sautèrnas e Pomirau. Un classament dels vins de Bordèu es establit dempuèi 1855, mas es fòrça remés en question per la critica e d'unes productors en consequéncia de son caractèr quasi immutable^[480]^,^[481].

La vila ten un ròtle preponderant dins lo sector dels vins e esperitoses, aculhissent lo salon internacional Vinexpo, mas tanben los sètis de multinacionalas claus dins lo sector coma Castel. Fèu d'ostals istorics datant del XVIII^e sègle tal coma l'entrepresa Marie Brizard a tanben desvolopat una fòrta activitat œnotouristique amb la Ciutat del Vin^[482].

Sector segondari[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es egalament una vila industriala. L'industria emplega 45 000 salariats en 2020 dins la zòna d'emplec de Bordèu^[483].

Malgrat que l'industria bordalesa aja sofrit aquestas decennias (riba drecha de Bordèu), la vila a sauput se repositionner dins las tecnicas de poncha e las tecnologias novèlas, sustot l'aeronautica^[484]. Bordèu es l'un dels actors màgers de l'Aerospace Valley, qu'amassa, sustot, mantuna vila del sud implicadas dins l'aeronautica e l'espacial : Tolosa, Biàrritz/Anglet, Pau, Tarba e Fijac. Son sustot implantadas a Bordèu e sos entorns las entrepresas Dassault, Safran, ArianeGroup e Thales. Es sustot en periferia de Bordèu que son bastits los avions Falcon e Rafale, lo cockpit de l'Airbus A380, los propulsors d'aponch de la fusada Ariane e lo missil servissent de vector a l'arma nucleara embarcat dins las SNLE, lo M-51. Lo lasèr Megajoule, entre Bordèu e Arcaishon (mai precisament al Barp), capital pel renovelament del dispositiu de dissuasion nucleara francés, dins lo qual lo ministèri de la defensa compta investir mai de dos miliards d'euros, seriá associat a un pòl industrial en industria optica e lasèr de nivèl europèu^[485].

Son tanben presentas la pétrochimie e l'industria farmaceutica (Sanofi-Aventis a Ambarés)^[486], aital coma l'industria agroalimentària (grop Mondelēz, de per abans LU, situat a Cestàs, una comuna pròcha), e en particular los vins e esperitoses (Marie Brizard, Ricard), mas tanben, los vins de Bordèu, sector dins lo qual d'unas entrepresas pòdon èsser consideradas coma de vertadièras industrias^[487].

Sector terciari[modificar | modificar lo còdi]

Lo sector terciari demòra dominant dins la capitala girondina sustot gràcias a la fòrta atractivitat comerciala e a una concentracion dels servicis ligats a las entrepresas. Representa mai o mens 80 % del total de la populacion activa, dont 25 % pel comèrci, 15 % per las activitats scientificas e tecnicas, 13 % pel transpòrt, 4 % per l'albergament e la restauracion^[483]. Bordèu es egalament la quatrena plaça bancària francesa^[488].

Torisme[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu aculhís cada annada dempuèi 2015 mai o mens 6 milions de visitaires venguts del mond entièr, mentre que fa dètz ans a pena solament 2,5 milions de toristas venián a Bordèu. Es tanben la segonda escala de crosièra francesa de la faciada atlantica^[489]. La vila figura al palmarés de las dètz destinacions mai duradisses en França essent dominat per Nantas, Angieus e Lion^[490].

En 2005, 55 manifestacions son estadas realizadas, representant 10 000 congressistas, per de recasudas economicas estimadas a près de 3 milions d'euros. En 2018, Bordèu èra la quatrena vila de congrès de França^[491].

Ocupant una plaça centrala dins lo torisme d'afars mondial, Bordèu deten de nombrosas infrastructuras permetent d'aculhir los mai grands congrèsses e eveniments internacionals, coma la Ciutat Mondiala situat suls cais, amb un anfiteatre de 300 plaças per de reünions e seminaris al còr de la vila, mas tanben la Remesa 14 dins lo quartièr dels Chartrons ; dins lo quartièr de Bordèu-Lac, lo Palais dels Congrèsses, lo Palais 2 l'Atlantic d'una susfàcia de 15 500 m² aculhissent fins a 6 000 personas en plenièra ; enfin, lo Pargue de las Exposicions qu'es lo 2^e mai grand pargue d'exposicions de França, après París, amb 80 000 m² cobèrts, 4 halls modulables sus 30 ectaras pels congrèsses e salons de granda amplor^[492]^,^[493].

Activitat portuària[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Grand pòrt maritim de Bordèu.

La vila de Bordèu a una activitat portuària importanta. En efièch, lo grand pòrt maritim de Bordèu aculhís cada annada 1 600 vaissèls e tracta mai o mens nòu milions de tonas de merças (dont 4,1 milions de tonas d'idrocarburs). En 2010, 50 % del trafic del pòrt de Bordèu son constituïts pels liquids energetics. Los solids forra-bora constituïsson una part de 30 %, las merças divèrsas e las vracs liquidas non petrolièrs representan las 20 % rèstas^[494].

Lo pòrt aurà tractat en 2011, 8,38 milions de tonas de merças, constituïssiá lo 7^e pòrt de comèrci metropolitan^[495].

Es un establiment public, qu'exercís conjonchament de las missions de servici public administratiu e de las missions de servici public a caractèr industrial e comercial e qu'es gerit coma un establiment public a caractèr industrial e comercial (EPIC) dont la tutèla de l'Estat es exercida per la Direccion generala de las Infrastructuras, dels Transpòrts e de la Mar^[496] del ministèri de l'ecologia, del desvolopament duradís e de l'energia.

Lo grand pòrt maritim de Bordèu aculhís de vaissèls carrejaires especialament concebuts pel transpòrt dels elements de l'Airbus A380 ne transís cap a Tolosa^[497].

Cultura locala e patrimòni[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Cultura a Bordèu.

Luòcs e monuments[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu compta 404 monuments repertoriats a l'inventari dels monuments istorics^[498] e 13 746 objèctes repertoriats a l'inventari general del patrimòni cultural^[499]. La primièra nuèch del patrimòni en França a agut luòc a Bordèu, lo 14 de setembre de 1991^[500].

Arquitectura[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Arquitectura a Bordèu.

L'arquitectura neoclassica bordalesa es l'eretièra de l'arquitectura classica, teorizada per l'arquitècte antic Vitruvi dins son tractat que definís la teoria dels tres òrdres (ionic, doric, corintian). Vitruvi serà la referéncia granda dels arquitèctes per qualificar lo novelum del recors a de formas anticas, a partir de la segonda mitat del XVIII^e sègle, fins en 1850 mai o mens. L'arquitectura neoclassica pretend aver recors a de formas grècas, mai qu'italianas, atal es apelada « gost grèc » a sas debutas en França cap a 1760^[501].

Aquel corrent arquitectural s'es desvolopat dins la vila pendent las vint darrièras annadas del regne de Loís XV e rèsta a l'onor fins dins las tres primièras decennias del sègle seguent^[502]. Los primièrs edificis neoclassics de la vila son edificats jos Loís XV per Ange-Jacques Gabriel e Louis-Urbain Aubert de Tourny, jos l'impulsion del Marqués de Marigny director general dels Bastiments del rei, de 1751 a 1773^[503]. Lo gost per l'antic e lo retorn al classicisme s'exprimisson tanben plan dins l'arquitectura religiosa que dins l'arquitectura civila, l'arquitectura privada — sovent pel modèl reïnterpretat de l'arquitectura privada de Palladio coneguda per son tractat dels Quattro Libri dell'architettura (Venècia, 1570) —, la decoracion interiora e l'art dels jardins. Se pòt citar demest lors principalas realizacions lo Teatre Grand de Bordèu, la plaça de la Borsa, e de plan nombroses edificis privats son estats bastits dins aquel estil tals coma de nombrosas ostalariás suls corses de la vila.

A l'arribada de Gabriel a Bordèu en 1729, la ciutat es encara empresa entre las muralhas del XIV^e sègle. L'implantacion de la plaça Reiala al drech dels cais va representar una obertura sul fluvi e donc sul mond, tradusent l'expansion economica e l'explosion demografica que coneisserà la vila pendent aquel sègle^[504]. La politica d'abeliment urban començada pels intendents Boucher e Tourny a ja transformat la ciutat medievala quand Victor Louis descobrís Bordèu en 1773 amb la creacion de las plaças Reiala, Dalfina, d'Aquitània, de las Alèas de Tourny e del Jardin public que s'inscriu dins aquela filosofia dels Lums, balhant una respiracion novèla a la vila a la quala manca pas mai que son teatre. Inicialament, la plaça de la Comèdia es al meteis nivèl que lo Teatre Grand. Es en 1848 que l'escalièr exterior es creat amb l'abaissament del nivèl de la plaça de la Comèdia^[505].

Long d'88 mètres, lo portic de la faciada es suportat per dotze colomnas corintianas. Aquestas son mantengudas per una armadura metallica interiora (lo « clavèl »)^[506]. La cornissa es dominada per dotze estatuas de pèira d'una nautor de 2,3 mètres. Aquestas son estadas concebudas per l'escultor Pierre-François Berruer (1733-1797) : amb 3 divessas (Junon, Vènus, Menèrba) e las 9 musas (Euterpe, Uranie, Calliope, Terpsichore, Melpomène, Thalie, Polymnie, Érato, Clio)^[507]. Pierre Berruer realiza el meteis 4 esculturas e son assistent Van den Drix executa los 8 autres segon los modèls del mèstre.

La plaça de la Borsa es ela una de las òbras mai representativas de l'art arquitectural classic francés del XVIII^e sègle. Al nòrd se teniá lo palais de la Borsa (actuala Cambra de comèrci e d'industria de Bordèu) e al sud l'Ostalariá de las Bòrias (actuala Direccion interregionala de las doanas e dreches indirèctes qu'abriga en popa lo Musèu nacional de las Doanas). Aqueste es realizat per Gabriel entre 1735 e 1738 e las esculturas representan Menèrba protegissent las arts e Mercuri favorizant lo comèrci de la vila^[508].

Los frontons dels autres bastiments e los mascarons son escultats per Jacques Verbeckt, Vernet e Prome. Los frontons representan : la grandor dels princes, Neptun obrissent lo comèrci, la joncion Garona-Dordonha, lo Temps descobrissent la Vertat^[509].

La ròca calcària, pèira angulara de l'arquitectura bordalesa[modificar | modificar lo còdi]

L'arquitectura bordalesa es marcat per la pèira calcària, dont la color cauda assimilabla al jaune de Nàpols li conferís lo chafre de « vila blonda »^[510].

La multiplicitat de las originas de las pèiras calcàrias avent servit a la construccion de la vila blonda es inerenta a las diferentas epòcas traversats per la metropòli al fil del temps : lo Bourgeais a l'epòca gallo-romana, Sent Milion e los Nauts de Garona pendent la bassa Edat Mejana, lo Fronsadais e las Còstas de Garona al XVII^e sègle ; lo Sauternais e l'Entre doas Mars al XIX^e sègle. Se pòt distinguir dos tips de ròcas segon las diferentas carrièras d'espleitacion. En amont de Borg, se produtz una ròca dura, talhada en blòcs de granda dimension inicialament a l'interior de las galariás sosterranhas, e mai recentament a cèl dobèrt, mentre qu'en aval la pèira es mai tibar producha tanben per galariás sosterranhas, mas tanben per tombada^[511].

La pèira de Roque-de-Thau es estada utilizada plan d'ora per edificar los primièrs monuments de Bordèu coma los Pilars de Tutèla pendent l'epòca gallo-romana. Al fil dels sègles, la qualitat e la color de la ròca calcària local an marcat durablament e valorizat considerablament los paisatges de Bordèu, tanben plan per la construccion de palais o d'ostals de familha presents suls cais, qu'a l'interior de la Ciutat per l'edificacion de castèls, glèisas e barra dins l'ensemble de la vila. Aquel material èra pas reservat als bastiments prestigioses, mas tanben utilizat per de construccions comunas, çò qu'explica uèi encara, sa fòrta preséncia dins los paisatges^[512].

Segon l'exemple de la pèira de Roque-de-Thau, l'una de las pèiras mai utilizadas per la construccion de la vila es lo calcari a astéries qu'es tanben apelat « pèira de Bordèu » o « calcari de Sent Milion »^[513]. Lo calcari a astéries de l'Entre doas Mars en Aquitània es datat de l'Oligocèn inferior, Rupélien (32 milions d'annadas). Deu son nom als innombrables pichons « ossets » constitutius dels braces d'estelas de mar del genre Asterias. Son origina marina es atestada per la preséncia de fossils : ustras, coralhs, ossets d'estelas de mar. Son aspècte jaunàs es porós e gresc^[514]. La formacion de las «Calcaris a astéries » (idrogeologia) designa l'entitat de las « calcàrias, faluns e greses de l'Oligocèn », sistèma aqüifèr situat de part e d'autra de Garona^[515].

Lo calcari a astéries foguèt lo material de construccion abondosament utilizat coma cairon e pèira de talha per l'edificacion dels monuments istorics, dempuèi l'Antiquitat fins a la fin del XIX^e sègle. Aquela ròca es estada causida per bastir l'ensemble dels vilatges de Gironda e mai largament de la region Aquitània e enfin la partida classica de Bordèu, valent a dire la vila istorica pel prisma de sos monuments mai emblematics encara presents uèi e quitament de d'unas sepulturas, coma al cementèri de la Chartrosa o encara los basses relèus amb los mascarons present sus la Gròssa campana^[516].

A partir del XX^e sègle, qualques carrièras decidisson d'esplechar la pèira calcària a astéries coma compausant dins l'elaboracion dels ciments, mas actualament, sola la carrièra de Frontenac, dobèrta a l'aire liure, es encara en activitat. En defòra dels blòcs servissent a l'enrocament, fornís essencialament un material destinat a la restauracion dels monuments ancians tals coma los monuments bordaleses. Las carrièras sosterranhas son estadas progressivament abandonadas. Pasmens, las condicions hygrométriques e termicas que i regnan de faiçon establa, an favorizat lor utilizacion coma champignonnières al XX^e sègle e de còps encara actualament per exemple dins la comuna de Rausan. Lo calcari a astéries es pasmens un material fragil e sensible a l'erosion, sustot de la part de las pluèjas acidas que dissòlvon los elements carbonatats de faiçon variabla en foncion de la composicion e donc de la duretat de la ròca^[517].

Luòcs toristics[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Monuments e luòcs toristics de Bordèu.

Bordèu es una vila al patrimòni bastit e natural plan ric, reconegut en 2007 per l'inscripcion (jos l'apellacion « pòrt de la Luna ») d'una partida granda de la vila, pel Comitat del patrimòni mondial, designat per l'amassada generala de l'UNESCO , sus la Lista del patrimòni mondial, coma amassa urban excepcional^[518]^,^[519].

Escaissada « la Polida Endormida »^[520], Bordèu es egalament classada Vila d'art e d'istòria^[521]. Es la segonda vila de França que compta lo mai grand nombre de monuments classats, just après París^[522]. Lo sector salvagardat es atal un dels mai vastes del país (150 ha). Dins l'encastre de sa preservacion, lo tram fonciona per un sistèma d'alimentacion pel sòl sus una partida granda de son traçat.

Fòrta de sas 2 000 ans d'istòria, Bordèu a conservat de traças de sas diferentas fasas de desvolopament, sos quartièrs an donc cadun gardat un patrimòni ric e diversificat amb de nombroses musèus. Enfin a la nuèch tombada, l'ensemble dels monuments de Bordèu es mes en valor per de jòcs d'esclairatges^[523].

Qualques monuments de la vila
La plaça de la Borsa e lo miralh d'aiga.
Lo Teatre-Grand, utilizat per l'Opèra nacional de Bordèu.
Lo monument als Girondins situat plaça de las Quinconces.
Lo pont de pèira, vist dempuèi la riba esquèrra de la vila.
La pòrta d'Aquitània e l'obelisc d'Ivan Theimer, situats sus la plaça de la Victòria.
La catedrala.
Lo palais Rohan, sèti de l'ostal de la comuna.
La basilica Sant Miquèl.
La pòrta de Borgonha.
La pòrta Cailhau.

Bordèu regropa de nombroses bastiments remarcables. Demest eles, lo Palais de la plaça de la Borsa qu'abriga l'ostalariá de las doanas e la cambra de comèrci e d'industria Bordèu Gironda aital coma lo miralh d'aiga^[524]. En remontant los cais arborats, lo monument als Girondins es situat dins la mai granda plaça d'Euròpa e regropa los locals de l'ofici del torisme e lo pòl inter-multimodal dels trams de Bordèu. Lo monument es situat a l'oèst de la plaça, virat cap al fluvi dont los bastiments de pèira calcària son bastits de faiçon concentrica a l'entorn d'un pargue arborat. Es un luòc animat amb sas nombrosas terrassas de bars, de cafès e de restaurants^[525].

Los cais e las ribas de Garona son estadas réaménagés tre la debuta del XXI^e sègle. Los cais permeton de se passejar lo long del fluvi sus las doas ribas de Garona e de descobrir los ancians monuments de Bordèu, de la Borsa Maritima al pont de Pierre en passant per la pòrta de Borgonha e s'acabant sus la basilica Sant Miquèl. Lo mai vièlh pont de la vila encara en servici es lo pont de pèira, datant de l'epòca Napoleoniana. A la broa del fluvi sus la riba drecha, lo Leon de Veilhan, la plaça Stalingrad e la glèisa Santa Maria de la Bastida son visiblas gràcias al blanc retrobat de la pèira calcària del dòma de la glèisa. Près de Garona se tròba tanben lo Castèl Descas, près de la Basilica, que farà l'objècte en 2021 d'una renovacion granda li permetent de retrobar son esclat e son prestigi d'antan^[526].

La plaça Pey Berland, aculhissent la catedrala Sant Andrieu, e la carrièra Santa-Catarina son a descobrir per l'arquitectura remarcabla dels ostals de familha, e las somptuosas faciadas d'immòbles. La carrièra Vital-Carles es tot tanben cargada d'istòria, es en efièch dins aquela carrièra que los presidents Raymond Poincaré e Paul Reynaud an residit pendent l'exili dels governaments pendent la Primièra e la Segonda Guèrra Mondiala. Mai precisament, dins la residéncia prefectorala qu'es encara uèi vodada a aquela foncion^[527]^,^[528].

Musadas[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Lista dels musèus de Bordèu.

Las informacions seguentas provenon principalament de : Ministèri de la Cultura^[529], del sit de la vila^[530] e de Bordèu Torisme^[531].

Existís un nombre important de musèu dins la vila de Bordèu.

Lo musèu de las Bèlas arts figura demest los mai ancians musèus de França, çò qu'explica l'amplor e la diversitat de sas colleccions, sustot pels XIX^e e XX^e sègles. Demest los depausses de l'Estat, figuran d'unas telas màgers coma L'Embarcament de la duquessa d'Engolesme de Gros, Grècia sus las roïnas de Missolonghi e la Caça del Leon de Delacroix o lo Rolla de Gervex. S'i tròba egalament de remarcablas pinturas de Rubens, Veronés, Tician, Van Dyck, Corot, Bouguereau, Gérôme, Matisse, Dufy o Picasso…

Lo musèu d'Aquitània eretat de las colleccions de l'ancian Musèu lapidari creat cap a 1783 per l'Acadèmia de Bordèu a la demanda de l'intendent Dupré de Sent Maur per tal d'amassar los vestigis romans meses al jorn per d'importantas òbras d'urbanisme entreprés tre lo XVI^e sègle e, principalament, al XVIII^e sègle. Dempuèi 1962, a evoluat cap a un musèu d'istòria , d'arqueologia e d'etnografia regionalas : vestigis de l'epòca preïstorica, antiquitats romanas e paléo-crestianas de la ciutat de Burdigalia, colleccions medievalas, colleccions etnograficas, etc. Aculhís egalament las colleccions de l'ancian musèu Goupil, conservatòri de l'imatge industrial.

Bordèu Patrimòni mondial, centre d'interpretacion de l'arquitectura e del patrimòni (CIAP) de la vila de Bordèu.

Los Bacins de Lums, centre d'art numeric situat dins l'encencha de la basa sosmarina de Bordèu. A obèrt sas pòrtas lo 17 d'abril de 2020.

Luòcs d'exposicions[modificar | modificar lo còdi]

La Basa sosmarina, bastida pendent la Segonda Guèrra Mondiala, es uèi un luòc d'exposicion artistica. Dempuèi 2020, lo Bacins de Lums prepausa d'exposicions a l'entorn de jòcs de lums^[532].

Cap Sciéncias (Centre de cultura scientifica, tecnica e industriala), situat als bòrds dels cais, es organizat a l'entorn d'un platèl grand de 650 m² qu'aculhís una exposicion granda per an, d'un platèl de 200 m² per d'exposicions temporàrias^[533].

La MÉCA qu'abriga lo FRAC Aquitània, Fons regional d'art contemporanèu de la region Novèla Aquitània, qu'es estat fondat en 1982. Consèrva mai d'un milièr d'òbras^[534].

La Ciutat del Vin, erigida en 2016, après dos ans d'òbras, permet de s'iniciar a l'enologia ^[535].

Bordèu compta egalament una cinquantena de galariás d'art^[536].

Opèras, teatres e salas d'espectacle[modificar | modificar lo còdi]

L'Arkéa Arena constituís la mai granda sala d'espectacle de la metropòli bordalesa e ofrís una capacitat d'acuèlh per totes tips d'espectacles e manifestacions de 2 500 a 11 300 plaças maximum. La sala es principalament utilizada per de concèrts e dels eveniments esportius. Dispausa de mantun espaci receptiu dont dos salons (public e privat), una braçariá dobèrta sul pòrge, una coursive (al 2^e solièr) e de mantun ponch de restauracion^[537].

L'Estadi Matmut Atlantic aculhís las viradas d'estelas internacionalas, coma Ed Sheeran en 2019^[538]. Dispausa d'una capacitat de 42 000 plaças^[539]^,^[540].

L'Opèra nacional de Bordèu (1 100 plaças), es consacrat a l'opèra e a la dança. Son istòria es ligada a la del Teatre Grand^[541] ont se tròba son sèti e a la de l'orquestra nacionala Bordèu Aquitània que pòrta son concors a las representacions liricas o coregraficas^[542].

L'Auditòri de Bordèu, dobèrt en 2013, possedís doas salas dont una de 1 400 plaças.

Bordèu compta d'autras salas d'espectacle de granda capacitat, coma la Salle Jean-Dauguet (2 500 plaças), la Salle de las fèstas del Pargue Grand (1 200 plaças), lo Teatre Femina (1 175 plaças), la Rock School Barbey (700 plaças) o lo Casino de Bordèu (700 plaças)^[543]. L'iBoat programa de nombroses concèrts tota l'annada.

De nombroses teatres existisson a Bordèu, los mai coneguts essent lo Teatre Nacional Bordèu Aquitània (TNBA) e lo Teatre Femina^[544]. Lo teatre de l'Alcazar e lo teatre Alhambra èran coneguts mas an barrat.

Cinèmas[modificar | modificar lo còdi]

Existís, en 2021, quatre multiplexes^[545] : l'UGC Cinécité près de la plaça Gambetta, lo Mégarama sus la riba drecha de Garona, dins l'anciana gara d'Orleans, l'UGC dels Bacins a ondadas e lo CGR Lo francés situat dins un ancian teatre près de la plaça Gambetta^[546].

L'Utopia Sant-Siméon, plaça Camille-Jullian, dins la glèisa Sant-Simeon barrada al culte dempuèi la Revolucion francesa. La nau de glèisa es venguda entrepaus de consèrvas, garatge puèi cinèma^[547]. Es lo sol cinèma d'art e ensag.

Bordèu a dos festenals internacionals de films, lo Festenal internacional de cinèma Cinémascience de Bordèu^[548], e lo Festenal internacional del film independent de Bordèu.

Dins lo film american La Guèrra dels monds de Byron Haskin (1953), la vila de Bordèu es la primièra vila del mond a recebre la visita dels marcians e, en consequéncia, la primièra a èsser totalament destrucha^[549].

Cada barrièra de Bordèu aviá un cinèma, dont sol subsistís lo Festenal, a Begla. I aviá per exemple lo Rex a la barrièra del Medòc, carrièra Crotz-de-Seguey (còpia del Grand Rex de París e creat per Émile Couzinet), lo Marivaux, carrièra Condillac (barrat en 1988) o encara lo Sant-Genès (barrat en 1995). D'ancians music-halls èran estats transformats en cinèmas : l'Alcazar, plaça Stalingrad, vengut l'Edèn ; l'Alhambra, carrièra d'Alzon ; l'Apollo, carrièra Judaïca (barrat en 1970), vengut lo Rio puèi l'Ariel ; la Scala, carrièra Voltaire, vengut lo Mondial. A la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, Bordèu comptava d'un autre costat una quarantena de cinèmas, dont la màger part barrèron puèi, a causa del desvolopament del CinemaScope, de la television puèi de multiplexes. D'unas salas se reconvertiguèron en cinèma pornografic, abans de fin finala barrar elas tanben^[550].

Casino[modificar | modificar lo còdi]

Lo Casino de Bordèu se situa dins lo quartièr de Bordèu-Lac. Met a disposicion del public en mai de las salas de jòcs, 2 espacis de restauracions, 2 bars aital coma la sala de teatre podent aculhir fins a 700 personas. Lo Casino de Bordèu apartenís al grop Barrière^[551].

Patrimòni gastronomic[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Gastronomia bordalesa.

Bordèu compta de nombrosas especialitats^[552]^,^[553], coma los taps (chocolat en forma de taps), los crocants bordaleses (teulas bufadas a las avelanas), los gavèls del Medòc (irange confit recobèrt de chocolat) e lo canelé bordalés, que seriá estat inventat al XVIII^e sègle per las religiosas del convent dels Annonciades. S'agissiá a l'epòca d'una lecariá en forma de bastons apeladas canelats o canelets^[554]. D'unes remarcan qu'aquelas pichonas còcas fachas per las religiosas poirián èsser ligats a l'istòria de Bordèu e del vin. En efièch una etapa importanta dins la vinificacion es apelada pegatge. Consistís a filtrar lo vin ne tina amb tradicionalament del blanc d'uòu. Aquel procediment costós èra encara utilizat per bon nombre de castèls e aquela etapa vesiá tot lo personal dels castèls copar d'uòus e separar los blancs dels jaunes qu'èran balhats a las sòrres Pichonas dels paures per confeccionar de las còcas.

La gastronomia bordalesa es plan evidentament inerenta als Vins de Bordèu que son demest los mai famoses e los mai cars del mond, fasent del bordèu una referéncia mondiala^[555]^,^[556].

La produccion del vinhal es variada : mai o mens 80 % de vins rogs (coma lo pomerol o lo pauillac) e 20 % de vins blancs secs (tal coma l'entremièg-mars o lo pessac-léognan) o liquorós (per exemple lo sauternes o lo cadillac), a los quals s'ajustan dels rosats, dels clairets, e dels vins escumoses (lo crémant de Bordèu)^[557]. L'existéncia de 38 apellacions diferentas dins lo vinhal s'explica per la diversitat dels terradors, valent a dire dels tips de sòls, dels vitatges cultivats, de las practicas de cultura e de vinificacion. Amb 117 200 ectaras cultivats e una produccion de cinc a sièis milions d'ectolitres de vin per an, Gironda es lo tresen departament viticòla francés en comparason de la produccion globala après Erau e Aude, mas lo primièr pels AOC en volum. La Ciutat del Vin incarna aquel eretatge gastronomic pel prisma de « la transmission, la valorizacion e la salvagarda del patrimòni cultural, universal e viu del vin »^[558].

Los plats bordaleses son l'entrecòsta a la bordalesa (amb una saussa al vin), la lampresa a la bordalesa e lo pusaut Médocain^[559].

La vila es egalament tornada nomenar pel caviar de l'Estuari de Gironda, esplechat dempuèi l'entremièg-guèrras solament ; l'esturjon es un peis qu'es totjorn estat present dins Gironda^[560]^,^[561] e la mostarda de Bordèu.

Patrimòni religiós e mémoriel[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Lista dels edificis religioses de Bordèu.

Photographie de la Basilique saint Michel. Un haut bâtiment en pierre situé sur une large place piétonne. — La basilica Sant Miquèl, dins lo quartièr Sant Miquèl.

La catedrala Sant Andrieu, primaciala d'Aquitània e sèti de l'archidiocèsi de Bordèu, d'estil gotic, es classada monument istoric dempuèi 1862 e inscricha dempuèi lo 2 de decembre de 1998 pel Comitat del patrimòni mondial, designat per l'amassada generala de l'UNESCO, sus la Lista del patrimòni mondial^[562]^,^[442].

La basilica Sant Miquèl, glèisa d'estil gotic flamejant, es classada monument istoric dempuèi 1846 e inscricha dempuèi lo 2 de decembre de 1998 sus la lista del patrimòni mondial^[442].

La basilica Sant-Seurin es classada monument istoric dempuèi 1840 e inscricha dempuèi lo 2 de decembre de 1998 sus la lista del patrimòni mondial^[442].

L'abadiala Santa Crotz, glèisa d'arquitectura romanica, es una anciana abadiala d'un monastèri benedictin. Es classada monument istoric dempuèi 1840^[563] e possedís d'excepcionalas grandas òrgues, òbra de Dom Bédos de Cèlas^[564].

La glèisa Saint-Paul es una glèisa d'estil barròc del XVII^e sègle qu'es classada monument istoric dempuèi 1997^[565].

L'espital-priorat Sant Jacme, situat carrièra del Mirail, consèrva una glèisa del XV^e sègle, mascada darrièr una faciada d'immòble e uèi transformada en garatge. Plan desanada, es uèi en perilh^[566].

Lo seminari grand es uèi encara intacte al còr de la vila, entre las carrièras Judaïca, Palaises-Gallien e Castéja. Bastit al XVIII^e sègle pels Lazaristes, ven l'Ostalariá de las monedas en 1800 (per decret del Primièr cònsol Napoleon Bonaparte) puèi la Grand pòsta en 1892^[567]^,^[568]^,^[569].

Lo principal cementèri de Bordèu es lo cementèri de la Chartrosa, classat al títol dels monuments istorics^[570].

Bordèu e Begla son estadas las primièras grandas vilas francesas a s'engatjar dins lo projècte dels Stolpersteine, los « caladats mémoriels » installats dins totas las vilas d'Euròpa per l'artista Gunter Demnig en memòria de las victimas del regim nacionalsocialista. Dètz pavats son estadas pausadas dins las doas vilas en memòria de victimas josievas, de resistents austrians — coma Fritz Weiss — o comunistas, pausas qu'an agut luòc los 6 e 7 d'abril de 2017, a partir d'un projècte lançat per l'Universitat Bordèu-Montaigne^[571]. La vila de Bordèu compta 17 Stolpersteine en 2024, los dos darrièrs en memòria dels parents de Boris Cyrulnik^[572].

Patrimòni lingüistic[modificar | modificar lo còdi]

Un còp èra plan utilizat a Bordèu, lo bordeluche es pas quasi mai parlat a l'ora d'ara. Aquel registre de lenga proven dirèctament del gascon^[573]^,^[574]. D'unas expressions demòran encara uèi coma « embucat », sinonim de fòrça ; « aquò calha », per dire que fa freg ; « aquò daille », per significar « aquò m'embèstie » ; o encara « chocolatina », mot d'origina gascona utilizat a Bordèu coma dins una partida granda del Sud-oèst, per designar la viennoiserie apelada « pan al chocolat » dins la mai granda partida de França^[575].

Patrimòni artistic[modificar | modificar lo còdi]

Literatura[modificar | modificar lo còdi]

La vila de Bordèu a aculhit de nombroses escrivans, sustot los « 3 M » de Bordèu : Montaigne (filosòfa e escrivan, cònsol màger de Bordèu de 1581 a 1585), Montesquieu (filosòfa e escrivan, membre del Parlament de Bordèu de 1714 a 1726 e proprietari del castèl de La Brèda dins los entorns) e François Mauriac (prèmi Nobel de literatura, nascut en 1885 a Bordèu)^[576], qu'an escrich de nombroses obratges celèbres conservats a Bordèu. Los Ensages de Montaigne an noirit la reflexion dels mai grands autors en França e en Euròpa, de Shakespeare a Pascal^[577] e Descartes, de Nietzsche e Proust a Heidegger^[578]^,^[579].

Montesquieu s'es primièr fach conéisser en 1721 per las Letras persanas, roman epistolar fasent la satira amusada de la societat francesa de la Regéncia, vista per de persans fictius : met en causa los diferents sistèmas politics e socials, e mai lo dels persans. Se consacra puèi a de grands obratges qu'assòcian istòria e filosofia politica : Consideracions sus las causas de la grandor dels romans e de lor decadéncia (1734) puèi D'Esperit de las leis (1748), dins lo qual desvolopa sa reflexion sus la reparticion de las foncions de l'Estat entre sas diferentas compausantas, apelada posteriorament « principi de separacion dels poders ».

Mauriac es elegit membre de l'Acadèmia francesa, al fautuèlh n^o 22, en 1933. Recep lo prèmi Nobel de literatura en 1952^[580].

La bibliotèca Mériadeck, d'una susfàcia de 26 000 m² (8 000 m² accessibles als usatgièrs^[581]) es l'una de las mai grandas bibliotècas publicas de França. Estòca amb los Archius de Bordèu Metropòli près d'un milion de documents dins de desenats de quilomètres de laissas, dont mai de 300 000 documents apartenissent al fons patrimonial (rars, precioses, ancians)^[581]^,^[582].

Demest los tresaurs de la bibliotèca, la Bíblia de l'Abadiá de La Seuva Majora-Màger, concebuda dins lo scriptorium de l'Abadiá del Mont Sant Miquèl entre 1070 e 1090, mas tanben lo Cartulari de l'Abadiá, o Grand cartulari qu'es un ensemble de quatre manuscrits^[583]^,^[584]^,^[585]^,^[586]. Enfin, l'Exemplar de Bordèu es un exemplar imprimit de l'edicion de 1588 dels Ensages. Compòrta d'abondantas correccions e anotacions manuscritas de Montaigne, redigidas entre l'estiu 1588 e sa mòrt. Aquel document unic esclaira la faiçon dont Montaigne trabalhava : los multiples cambiaments, apondis e correccions autografas permeton de comprene la genèsi del tèxt. Los manuscrits d'autors del XVI^e sègle essent plan rars, aquel document revestís un caractèr excepcional^[587].

La vila aculhís tanben la Librariá Mollat, primièra librariá independenta de França ne chifra d'afars^[588]. Se situa a l'emplaçament del darrièr ostal de Montesquieu^[589].

Cinèma[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Lista de films virats a Bordèu.

De nombroses films son estats virats dins la metropòli bordalesa tals coma L'Intriganta d'Émile Couzinet en 1939, De las gents sens importància de Henri Verneuil en 1954, amb Jean Gabin e Pierre Mondy, Lo Pèc de Gérard Oury en 1964, amb Bourvil e Louis de Funès, o La Menaça d'Alain Corneau en 1977^[590], amb Yves Montand, Philippe Noiret, Michel Serrault, Bernard Lo Gal e Pierre Arditi^[591]^,^[592]^,^[593].

Mas tanben Los Miserables de Robert Hossein en 1982, amb Jean Carmet ; Los Fugitius de Francis Veber amb Pierre Richard, Gérard Depardieu, Jean Carmet ; La Fèsta dels paires amb Thierry Lhermitte ; Vidocq en 2001, amb Gérard Depardieu, André Dussollier^[594] ; e mai recentament, en 2012, Un jorn mon paire vendrà de Martin Valente^[595], amb Gérard Jugnot, François Berléand^[591]^,^[592]^,^[593].

Bordèu aculhís tanben de nombroses festenals internacionals del cinèma coma lo Festenal internacional del film independent de Bordèu defendent lo cinèma independent mondial^[596].

La vila aculhís tanben lo Festenal CinémaScience essent un eveniment organizat pel CNRS a Bordèu en Novèla Aquitània. Èra un festenal de longmetratges de ficcion avent per tematica un ais de recèrca desvolopat al CNRS. De conquista de l'espaci a la politica en passant per la genetica, l'istòria o encara las matematicas, las diferentas projeccions son pretèxtes a la discussion entre lo public, los membres de las equipas dels films (realizators, actors, productors, etc.) e los actors de la recèrca (cercaires, engenhaires de recèrca, etc.)^[597]^,^[598].

Arquitectura[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Arquitectura Art déco a Bordèu.

Se Bordèu es sovent assimilada al XVIII^e e XIX^e sègles amb son arquitectura neoclassica, dispausa tanben d'un patrimòni arquitectural Art-déco^[599] amb la Borsa novèla del trabalh, la piscina judaïca, l'estadi Era Escura, lo centre de tria postala Sant Joan o los masèls. Es tanben una vila de creacion contemporanèa. Lo Centre d'arts plasticas contemporanèas (CAPC) es estada fins en 1995 lo luòc de difusion de las arts contemporanèas mai important de França après París. Tot parièr, Arc en Sòmi demòra lo primièr luòc de difusion de l'arquitectura e de l'urbanisme en província^[600]^,^[601].

L'importància de la vila per l'arquitectura contemporanèa s'illustra tanben amb doas realizacions importantas. Bèl primièr amb lo quartièr Meriadeck situat en centre-vila. Sas torres de veire e de beton en crotz contrastan amb la pèira de las botiguetas bordalesas^[602]. Mas tanben amb la Ciutat Frugès, a Peçac dins la metropòli de Bordèu. La ciutat es inscricha, amb setze autras òbras arquitecturalas de Le Corbusier, sus la lista del patrimòni mondial de l'Unesco en 2016^[603].

Musica[modificar | modificar lo còdi]

Dins lo domeni de las expressions popularas, lo grop Noir Désir, fèrre de lança del ròck francés, o Los Nubians, grop de hip hop francés reconegut a l'estrangièr, aital coma JC & the Judas, grop ròck-fòlc, an emergit de la rica scèna musicala bordalesa. Lo grop bordalés Partenari particular coneguèt una certana capitada al mièg de las annadas 1980. Eiffel, Luke, Tribal Jam son d'autres grops bordaleses qu'an una notorietat nacionala^[604]^,^[605]^,^[606].

Distincions[modificar | modificar lo còdi]

La vila de Bordèu a recebut mantun labèl e autres distincions que reconeisson son atractivitat culturala e economica.

En 1957, Bordèu es recompensada del prètz d'Euròpa, conjonchament amb Turin per son obertura e sa cooperacion amb las autras metropòlis europèas^[607].

Possedís dempuèi 2001 lo labèl de Vilas e Païses d'art e d'istòria^[608].

Dempuèi 2007, lo centre istoric de Bordèu es inscrich al patrimòni mondial de l'UNESCO per sa « amassa urban e arquitectural excepcional, creat a l'epòca dels Lums, dont las valors an perdurat fins a la primièra mitat del XX^e sègle^[519]. » Al moment de son classament, es lo mai vast amassa urban inscrich al patrimòni mondial^[518]. Aiçò li a valgut una capitada toristica creissent de mai de 50 % de 2007 a 2014^[609].

Figura demest las ciutats « French Tech » per l'innovacion numerica, aital coma demest las vilas europèas de l'espòrt, labèl decernit per l'Associacion de las capitalas europèas de l'espòrt per l'acuèlh d'eveniments coma l'estadi grand, la Solitària de Le Figaro o lo maraton de Bordèu Metropòli (de 2015 a 2019). Son territòri es tanben classat al près de nombrosas instàncias certificant la qualitat de vida del territòri coma la bicicleta-toristica decernida per la Federacion francesa de ciclotorisme.

La vila de Bordèu es certificada per de nombroses labèls espandits coma lo labèl Qualiville de l'Afnor recompensant la qualitat d'acuèlh e de fisabilitat dels servicis municipals dobèrts al public^[609]. Instaurat a l'iniciativa de l'Associacion dels cònsols màgers de França, los ribans del desvolopament duradís senhalan un engatjament tot tanben duradís al benefici de l'environament. Bordèu es estat una de las primièras vilas a l'obtenir en 2008, mas, dempuèi, 137 ribans son estats autrejats o renovelats.

La vila es classada a tres flors al Concors de las vilas e vilatges florits amb la trama verda a l'encòp paysagère, ecologica e sociala^[610].

Bordèu es en cap de classament de las vilas del mond a visitar en 2017 segon lo classament de l'editor de guidas Lonely Planet en recompensant los esfòrces faches per « se reïnventar », amb lo « impressionanta transformacion de las ribas de Garona » e de sa riba drecha, ont « es lo futur de Bordèu que s'escriu, amb de construccions e dels amainatjaments preocupats del paisatge urban^[611]^,^[612]. »

Personalitats ligadas a Bordèu[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Lista de personalitats ligadas a Bordèu.

S'escaissa los « 3 M » de Bordèu : Montaigne (filosòfa e escrivan, cònsol màger de Bordèu de 1581 a 1585), Montesquieu, (filosòfa e escrivan, membre del Parlament de Bordèu de 1714 a 1726), François Mauriac (prèmi Nobel de literatura, nascut en 1885 a Bordèu)^[576].

Demest los natius de Bordèu se pòt citar : Marie Brizard (fondatritz de l'Ostal fabricant l'aniseta batejada de son nom de familha nascuda en 1714), Rosa Bonheur (pintre animalièr nascuda en 1822), Odilon Redon (pintre, dessenhaire e gravaire nascut en 1840), Albert Marquet (pintre nascut en 1875), Jean Anouilh (autor dramatic nascut en 1910), Édouard Molinaro (cineasta nascut en 1928), Marcel Amont (cantaire nascut en 1929), Sempé (dessenhaire nascut en 1932), Serge Lama (cantaire en 1943), Christian Morin (animator, musician e actor nascut en 1945), Catherine Laborde (presentatritz metèo, jornalista e escrivana nascuda en 1951) e Françoise Laborde (presentatritz de television, jornalista e escrivana nascuda en 1953), Lolita Lempicka (estilista de mòda e creatritz de perfums nascuda en 1954), Sophie Davant (jornalista e animatritz de television nascuda en 1963), Pierre Palmade (umorista nascut en 1968) e Christophe Dugarry (fotbolaire nascut en 1972).

Lo pintre espanhòl Goya s'es exiliat a Bordèu en 1824 e i moriguèt en 1828^[613], atal coma Soledad Estorach Esterri (1915-1993), personalitat simbolica de l'exili republican espanhòl a Bordèu^[614].

son estats cònsols màgers de Bordèu l'ancian primièr ministre e resistissent Jacques Chaban-Delmas (de 1945 a 1995) e l'ancian primièr ministre Alain Juppé (de 2006 a 2019).

Eraldic, logotype e devisa[modificar | modificar lo còdi]

Blason[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Blason de Bordèu.

Lo primièr blason conegut de Bordèu remonta a l'epòca de Ricard Còr de Leon. Puèi, va evoluar en foncion dels regims politics (monarquia, empèri) e de las sobeiranetats^[615].

Dins lo lengatge eraldic, s'utiliza un vocabulari tecnic codificat per descriure los blasons. Aquí la descripcion prepausada en 1913 per Meaudre de Lapouyade^[616] :« De golas ; a la Gròssa Cloche obèrta, ajourée e aparedada de sable e somada d'un leopard d'aur ; a la mar d'azur , ondejada de sable e d'argent , cargada d'un creissent tanben d'argent ; al cap d'azur , semenat de França. »

Mòbles de l'escut[modificar | modificar lo còdi]

La « Grosse ranqueja » es la representacion de las torres de l'ancian ostal de la comuna dont demòra uèi la Gròssa campana^[617].

Lo « leopard », en eraldica, lo leon e lo leopard designan lo meteis animal, a saber lo leon, mas amb una posicion de cap diferent. Amb lo cap de perfil òm lo blasonne « leon » ; amb lo cap de fàcia òm lo blasonne « leopard ». Aicí s'agís del leon dels reis d'Anglatèrra. Pendent l'epòca anglesa (1154-1453), lo blason de Bordèu comportava tres leons, que se retròba encara uèi dins las armas anglesas. Amb la fin de las possessions francesas del rei d'Anglatèrra, en seguida de la batalha de Castilhon en 1453, sol un leon demòra^[617].

La « mar d'azur ondejada de sable e d'argent » es la representacion estilizada de Garona. En parallèl del « Cap d'azur semenat de França » ennaut del blason sul qual son representadas las armas del rei de França. Aquela partida es estada ajustada après lo periòde anglés, en remplaçament de dos leons angleses.

Lo « creissent » es una allusion a la forma semicirculara del pòrt de Bordèu, rason per la quala se lo crida lo « Pòrt de la luna »dempuèi l'Edat Mejana.

Ornaments exteriors de l'escut[modificar | modificar lo còdi]

Coma supòrts, dos antilòps blancs encadenadas e colletées d'una corona fleurdelisée. Son probable un rampèl de la reconquista francesa sus l'ocupacion anglesa. Atal las coronas a las flors de liris francesas tenon fèrmament los antilòps angleses^[615].

Per corona, Bordèu a una corona murala aponduda al 19^e sègle. Es lo simbòl tradicional de las comunas e es utilizada per significar l'autonomia d'una vila liura. Amb cinc torres, aquela corona plaça Bordèu al reng de capitala regionala. Originalament, Bordèu portava una corona comtala, coma o rampèla la grasilha del jardin de l'ostal de la comuna, perque la jurade de Bordèu (conselh municipal, jos l'Ancian Regim) possedissiá lo comtat d'Ornon (comprenent aproximativament las actualas comunas de Gradinhan e de Vilanava d'Ornon) dempuèi lo XVI^e sègle. Atal la vila de Bordèu es l'una de las plan raras collectivitats localas, en França, que « pòrta » un títol de noblesa remontant abans la Revolucion francesa^[618].

Lo logotype de la vila de Bordèu.

Logotype[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : Logotype, « pichonas armas » e « chifra » de Bordèu.

Lo « chifra » de Bordèu, apelat tanben los « pichonas armas »^[615], es una representacion estilizada que servís de signatura modernizada, utilizada de còps en plaça del blason. Es format de tres creissents de luna entrelaçats^[aa].

S'o tròba pas abans lo mièg del XVII^e sègle. Figura, primièr, d'esquinas e los plats de las religaduras dels libres de prèmis decernits pel collègi de Guiana, e orna, al XVIII^e sègle, lo fronton de la font Sent Progèt (1715), puèi la font de la Grava (1788). Puèi serà representat sus nombre de monuments e los mòbles urbans.

Aquela chifra es uèi lo simbòl utilizat pel logo de la vila^[615].

Devisa[modificar | modificar lo còdi]

« Lilia sola regunt lunam, undas, crestèt, leonem. » La devisa en latin se tradutz en francés per : « los liris regnan sols sus la luna, las ondas, la fortalesa e lo leon. »

Elle es una lectura del blason de la vila, e alludit clarament la dominacion exclusiva del rei de França sus la vila après l'epòca anglesa que durèt près de tres sègles. Aquela conquista es inscricha sul blason per l'apondi de las armas de França (flors de liris) al cap del blason de la vila^[615].

Veire tanben[modificar | modificar lo còdi]

Bibliografia[modificar | modificar lo còdi]

Istòria generala de Bordèu[modificar | modificar lo còdi]

Salah Amokrane, Sud oèst : pòrta de las otra-mars : istòria coloniala & immigracion de las suds, del miègjorn a Aquitània, Milan, 2006 (ISBN 2-7459-2401-X e 978-2-7459-2401-8, OCLC 76785220).
Jean-Paul Avisseau, Bordèu nagaire : 1859-1945, Anglet, Aubéron, 2002, 222 p. (ISBN 2-84498-045-7 e 978-2-84498-045-8, OCLC 495370890).
André Bendjebbar, La Vida vidanta en Anjau al sègle XVIII, Hachette Educacion (programa Tornar legir), 1983, 288 p. (ISBN 978-2-01-007654-1, lira en linha).
(de) Eckart Birnstiel, Die Critica in Bordèu, 1648-1653, Francfòrt-sus-lo-Man, P. Lang, 1985, 551 p. (ISBN 3-8204-8480-9 e 978-3-8204-8480-9, OCLC 13526816).
Alain Blondy, Los Lawton : una dinastia bordalesa del vin, Bordèu/33-Merinhac, Mollat, 2020, 190 p. (ISBN 978-2-36062-262-7, lira en linha).
Alain Bouet, Bruno Dumézil, Michel Bochaca e Éric Suire, Istòria de Bordèu, Rennes/01-Péronnas, Premsas Universitàrias de Rennes, 2019, 331 p. (ISBN 978-2-7535-7821-0, lira en linha).
Paul Butel, Viure a Bordèu jos l'Ancian Regim, París, Perrin, 1999, 346 p. (ISBN 2-262-01127-3 e 978-2-262-01127-7, OCLC 44516931).
Christian Lo Cau, Pichona istòria de Bordèu, La Grépia, Gèst, 2013, 173 p. (ISBN 978-2-36746-025-3 e 2-36746-025-6, OCLC 880925812).
Robert Cabeç, Lo pòrt de Bordèu al sègle XX, Bordèu, L'Orizont quimeric, 1995, 351 p. (ISBN 2-907202-55-3 e 978-2-907202-55-8, OCLC 35577699).
Anne-Marie Cocula e Alain Legros, Montaigne als camps, Edicions Sud Oèst, 23 de setembre de 2014, 272 p. (ISBN 978-2-8177-0288-9, lira en linha).
Martins, Françoise Contis., L'informacion sus la vida culturala dins Sud-oèst : 1957-1977, Centre d'estudi de premsa, 1981 (OCLC 1121160335).
Vincent Denis, Una istòria de l'identitat : França, 1715-1815, Seyssel, Camp Valon, 2008, 462 p. (ISBN 978-2-87673-477-7, lira en linha).
Jean-Jacques Déogracias, Lo fabulós destin del fòrt del Hâ, Los Dossièrs d'Aquitània, 2006, 114 p. (ISBN 978-2-84622-128-3, lira en linha).
Louis Desgraves, Evocation del vièlh Bordèu, La Brèda, Vivisques, 1989, 448 p. (ISBN 2-907310-08-9 e 978-2-907310-08-6, OCLC 645643391).
Michel Dillange, Los comtes de Peitau : ducs d'Aquitània (778-1204), Gèsta edicions, 1995, 316 p. (ISBN 978-2-910919-09-2, lira en linha).
Guy Dupuis, Bordèu : istòria d'aiga, Elytis, 2005, 191 p. (ISBN 978-2-914659-46-8, lira en linha).
Jean-Claude Fauveau, Lo prince Loís : Cardinal de Rohan-Guéméné : O los diamants del rei, Edicions La Harmattan, 1^er genièr de 2007, 344 p. (ISBN 978-2-296-42991-8, lira en linha).
Charles Higounet, Istòria de Bordèu, Bordèu, Federacion istorica del Sud-oèst, 1962.
François Hubert, Christian Block e Jacme de Caunar, Bordèu Al sègle XVIII : Lo Comèrci Atlantic E L'esclavatge, Bordèu/33-Merinhac, La Taulejada, 2018, 205 p. (ISBN 978-2-36062-193-4, lira en linha).
Camille Jullian, Istòria de Bordèu dempuèi las originas fins en 1895, per Camille Jullian…, Féret e fils, 1895 (OCLC 457745720).
Madeleine Lassère, Istòria de Bordèu, Edicions Sud Oèst, 1^er febrièr de 2021, 256 p. (ISBN 978-2-8177-0839-3, lira en linha).
Sandrine Lavaud e Ezéchiel Jean-Courret, Bordèu : Sits e monuments, Ausonius, 2009 (ISBN 978-2-35613-016-7, lira en linha).
Serge Lerat e Charles Higounet, Istòria de Bordèu, Privat, 1980, 460 p. (ISBN 2-7089-4711-7 e 978-2-7089-4711-5, OCLC 7022683).
Pierre Miquel, Las guèrras de religion, París, Fayard, 1980, 596 p. (ISBN 2-213-00826-4, 978-2-213-00826-4 e 2-213-00868-X, OCLC 7000762).
Albert Rèche (photogr. Bertrand Cabrol), Bordèu, Sud-oèst, 1988 (ISBN 2-905983-23-7 (editat erronèu) e 2-905983-23-X, BNF 35030629).
Albert Rèche, Naissença e vida dels quartièrs de Bordèu : mila ans de vida vidanta., Bordèu, L'orizont quimeric, 1988, 250 p. (ISBN 2-907202-01-4 e 978-2-907202-01-5, OCLC 500022070).
Eric Saugera, Bordèu pòrt negrièr (XVII^e – XIX^e sègles), KARTHALA Edicions, 2002, 384 p. (ISBN 978-2-8111-4623-8, lira en linha).
Agnès Vatican, Bordèu Between the Wars : Retrachat of a City, Bordèu, La Taulejada, 2008, 156 p. (ISBN 978-2-915262-82-7, lira en linha).
Bordèu e las Illas britanicas del XIII al sègle XX : actes del collòqui franco-britanic tengut a York del 25 al 28 de Setembre de 1973, Federacion istorica del Sud-oèst, 1975 (lira en linha).

Istòria de l'art e de l'arquitectura bordalesa[modificar | modificar lo còdi]

Gustave Brunet (Archius de l'art francés), Nòtas suls pintres de la comuna de Bordèu, 1852 (lira en linha), p. 125-127.
Chantal Callais, Thierry Jeanmonond, Gilles Petòfia e Institut francés d'arquitectura (París), Retrach de vila : Bordèu, IFA, 2006 (lira en linha).
Robert Coustet e Marc Saboya, Bordèu, la conquista de la modernitat : arquitectura e urbanisme a Bordèu e dins l'aglomeracion, de 1920 a 2003, Mollat, 2005, 405 p. (ISBN 978-2-909351-85-8, lira en linha).
Robert Coustet e Marc Saboya, Bordèu, lo temps de l'istòria : arquitectura e urbanisme al sègle XIX (1800-1914), Mollat, 1999, 271 p. (ISBN 978-2-909351-56-8, lira en linha).
Jean-Claude Fauveau, Del seminari grand a la pòsta granda de Bordèu : tres sègles d'istòrias girondinas, Sent Quentin de Baron, Entremièg-mars, 2011, 111 p. (ISBN 978-2-913568-81-5, lira en linha).
Philippe Maffre e Jean-Pierre Bériac, Lo bordalés neoclassic, éd. IACA, 1983, 150 p. (ISBN 978-2-904788-00-0, lira en linha).
Gilles Petòfia e Vincent Monthiers, Guida d'arquitectura Bordèu & aglomeracion : 1945-1995, Arc ne sòmi, 1996, 248 p. (ISBN 978-2-910550-32-5, lira en linha).
Paul Roudié, Bordèu barròc : esculturas a Bordèu e dins la region bordalesa, Societat Arqueologica de Bordèu, 2004, 196 p. (ISBN 978-2-908175-07-3, lira en linha).
Marc Saboya, Tròces d'arquitectura contemporanèa a Bordèu : òrdre e rambalh, Bordèu, La Taulejada, 2008, 109 p. (ISBN 978-2-915262-69-8, lira en linha).
Jacques Sargos, Bordèu vist pels pintres, L'Orizont quimeric, 2006, 368 p. (ISBN 978-2-907202-67-1, lira en linha).
Richard Zéboulon e Jean-Louis Rosenberg, Mascarons de Bordèu : los velhaires de pèiras, Pau, Cairn, 2008, 119 p. (ISBN 978-2-35068-110-8, lira en linha).
Associacion per l'estudi de l'urbanisme e de l'arquitectura, Bordèu e Aquitània, 1920-1940 : urbanisme e arquitectura, Regirex-França, 1988, 298 p. (ISBN 978-2-904392-04-7, lira en linha).

Articles connèxes[modificar | modificar lo còdi]

Lista de las comunas de Gironda
Vinhal de Bordèu
Bordèu (AOC)
Bordèu Metropòli
Aquitània
Novèla Aquitània
(384) Burdigala, asteroïd nommat en l'onor de la vila, jos son nom latinizat e antic

Ligams extèrns[modificar | modificar lo còdi]

Suls autres projèctes Wikimedia :

Bordèu, sus Wikimedia Commons
Bordèu, sul Wiktionnaire
Bordèu, sus Wikisource
Bordèu, sus Wikinews
Bordèu, sus Wikivoyage

Sit de la comuna de Bordèu
Notícias d'autoritat :
- VIAF
- ISNI
- BnF (donadas)
- IdRef
- LCCN
- GND
- Japon
- CiNii
- Israèl
- Croàcia
- Tchéquie
- WorldCat
Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas :
Ressorsas relativas a la geografia :
Ressorsa relativa a la santat :
- Fichièr nacional dels establiments sanitaris e socials
Ressorsa relativa a mantun domeni :
- Annuari del servici public francés
Ressorsa relativa a l'espectacle :
- Archius soïsses de las arts de la scèna
Ressorsa relativa a las bèlas arts :
- Grove Art Online
Ressorsa relativa a la musica :
- MusicBrainz

Nòtas e referéncias[modificar | modificar lo còdi]

Nòtas[modificar | modificar lo còdi]

↑ Prononciacion en francés estandard retranscricha foneticament segon la nòrma API.
↑ Las distàncias son mesuradas entre cap-luòcs de comunas a vòl d'aucèl.
↑ Mesura efectuada sus GéoPortail.gouv dintra las doas ribas, al nivèl del pont de pèira.
↑ Segon lo zonatge de las comunas ruralas e urbanas publicat en novembre de 2020, en aplicacion de la definicion novèla de la ruralitat validada lo 14 de novembre de 2020 en comitat interministerial de las ruralitats.
↑ Las aigas continentalas designan totas las aigas de susfàcia, en general de las aigas doças eissidas d'aiga de pluèja, que se tròban a l'interior de las tèrras.
↑ Las annadas 2000, 2006 e 2012 correspondon a las valors de las revisions avent eles luòcs ulteriorament (cf : CORINE Land Cover França Guida d'utilizacion, p. 6-9).
↑ Chifras del recensament de 2018.
↑ La part de residéncias principalas ocupadas per de proprietaris es de 33,2 % a París, 43,4 % a Marselha, 33,7 % a Lion, 32,5 % a Tolosa, 48 % a Niça, 37,3 % a Nantas, 27,6 % a Estrasborg e 30,8 % a Montpelhièr.
↑ Tanben ortografiat « V3 » e prononciat « [v e k i b] ». Lo nom proven de l'anciana denominacion de Bordèu Metropòli, la Comunautat Urbana de Bordèu (CUB).
↑ Mesura efectuada sus GéoPortail.gouv entre lo centre de Bordèu e la centrala nucleara del Blayais.
↑ Lo cònsol american escrich en 1808 : « l'èrba possa dins las carrièras de Bordèu. Son esplendid pòrt es desèrt », cf. Hubert, Block e de Caunar, 2018, pagina 113.
↑ Lo canton a cambiat de nom en seguida del decret del 24 de febrièr de 2021.
↑ Las populacions indicadas correspondon a la « populacion municipala » de l'INSEE . Son donc excluses los residents temporaris del canton. Mai d'informacion sul sit de l'INSEE.
↑ Aquela seccion es realizada a partir de las donadas de las donadas del sit https://www.data.gouv.fr/fr/datasets/comptes-individuels-des-communes-fichier-global del ministèri de l'Economia e de las Finanças. Per constituïr aquela partida, l'esplech Finanças localas version 3.0.0 : Yin Yang Sigma a efectuat la sintèsi de las 23 paginas del sit governamental dels comptes individuals pertocant Bordèu. Finanças localas es un logicial liure distribuït en copyleft jos licéncia GNU GPL version 3.
↑ Segon l'INSEE , las cargas de foncionament correspondon als fraisses de foncionament corrent de la collectivitat (fresc de personal, despensas d'entreten, etc.).
↑ Segon l'INSEE , las despensas d'investiment correspondon a las operacions en capital. En particular, comprenon los remborsaments de manlèus, los prèstes e avanças acordats per la collectivitat, las despensas dirèctas d'investiment (aquisicions mobiliàrias e immobiliàrias, òbras nòvas, gròssas reparacions) e las subvencions d'equipaments versadas.
↑ Segon l'INSEE , las recèptas de foncionament correspondon principalament a la fiscalitat locala dirècta, a las dotacions de l'Estat e als produches financièrs.
↑ Segon l'INSEE , las recèptas d'investiment correspondon a las dotacions e subvencions, tals coma los fonzes de la compensacion de la TVA (FCTVA), la dotacion globala d'equipament (DGE), las autras subvencions d'investiment e los manlèus.
↑ En comparason dels tausses d'imposicion de 2018, siá respectivament 22,02 %, 23,8 % e 37,18 %.
↑ Lo « encorres del deute » representa la soma que la comuna deu a las bancas al 31 de decembre de l'annada considerada.
↑ Lo « annuitat del deute » equival a la soma dels interèsses de manlèus de la comuna e del montant de remborsament del capital pendent l'annada.
↑ La « capacitat de desendeutament » es basada sul ratio segon definit per la formula : $ratio = encorres del deute ⁄ capacitat d'autofinançament$ . Aquel ratio mòstra, a un momenton balhat, lo nombre d'annadas que farián besonh al remborsament dels deutes en considerant las ressorsas de Bordèu.
↑ (59 160 - 45 543) / 45 543.
↑ Indicators locals.
↑ Las chifras comprenon las tuats e los nafrats (leugièrs e grèus).
↑ L'Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics (INSEE) a publicat las donadas dels revenguts medians per abitant en 2015 e 2018. Las donadas son pas estadas divulgadas per las comunas de mens de 50 cobles e de mens de 100 personas per de rasons de confidencialitat, aquí perqué solas 32 974 de las 34 968 comunas an de donadas disponiblas.
↑ La chifra de Bordèu conten pas d'inicialas, e es pas donc pas a pròpriament parlar un monograma.

Nòtas de tip "INSEE"[modificar | modificar lo còdi]

↑ INSEE, « Evolucion e estructura de la populacion en 2020 - Comuna de Bordèu (33063). », 27 de junh de 2023 (consultat lo 4 de setembre de 2023).

Referéncias[modificar | modificar lo còdi]

↑ « Metadonadas de la comuna de Bordèu », sus insee.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).
↑ Agéncia d'urbanisme Bordèu Aquitània, Institut d'Estudis Demografics de l'Universitat de Bordèu IV, Analisi e prospectiva en demografia espaciala (Nòta de sintèsi), Bordèu, 2011, 148 p. (lira en linha [PDF]).
↑ « Basa de las unitats urbanas 2020 », sus insee.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ « Basa de las airas d'atraccion de las vilas 2020 | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ « Comunas los mai pròches de Bordèu », sus villorama.com (consultat lo 3 d'octobre de 2021).
↑ « Limits administratius de Bordèu », sus geoportail.gouv.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ (en) Laurent Emmanuel, Maurice Renard, René Cubaynes, Marc de Rafelis, Michael Hermoso, Laurence Lecallonnec, Antoine Lo Solleuz e Jacques Rey, « The “Esquistes Carton” of Carcin (Tarn, França): a lithological signatura of a methane idrat dissociacion event in the early Toarcian. Implicacions for correlations between Boreal and Tethyan realms », Bulletin de la Societat geologica de França, panatòri. 177, n^o 5,‎ 2006, p. 239-249 (ISSN 0037-9409, e-ISSN 1777-5817, DOI 10.2113/GSSGFBULL.177.5.237, S2CID 128996373, lira en linha).
↑ « AQI0065 - Calcari a astéries (Rupélien) d'Ascas », sus Inventari Nacional del Patrimòni Natural (consultat lo 14 d'agost de 2023).
↑ « 324C – Sistèma aqüifèr dels calcaris, faluns e greses de l'Oligocèn a l'Èst de Garona (Nivèl 2) », sus sigesaqi.brgm.fr.
↑ Institut nacional de l'informacion geografica e forestièra, Repertòri geografic de las comunas, [lira en linha].
↑ Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, Atlàs de la metropòli bordalesa, Bordèu, Mollat, 2001, 169 p. (ISBN 2-909351-72-6, lira en linha), p. 60.
↑ « G. L'aglomeracion bordalesa », sus atlas-paysages.gironde.fr (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Ministèri de l'industria, del comèrci, e de l'artisanat, Bureau de las recèrcas geologicas e minièras e Servici geologic nacional, Carta Geologica de França a 1/50000, Orleans (n^o 803), 41 p. (lira en linha [PDF]).
↑ Charles Frankel, « lo bordalés : los vins de Bordèu ; calcari contra grava », sus futura-sciences.com (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Mickaël Bosredon, « Novèla Aquitània: Jol sable, de las ròcas, de las capas d'aiga e dels fossils », sus 20minutes.fr (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Philippe Cloutet, « Istòria geologica d'Aquitània », sus AquitaineOnLine (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Centre nacional per l'espleitacion dels oceans, Bilanç de las coneissenças de la riba drecha de Gironda, Talença, 8 d'octobre de 1973, 33 p. (lira en linha).
↑ « Pedologia e paisatge », sus atlas-paysages.gironde.fr (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Sandre, « Ficha cors d'aiga - Garona (O---0000) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ « Le Pòrt de la Luna a Bordèu : un sit d'excepcion », sus Gralon (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ « los bacs girondins (ferries) », sus gironde.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ F. Girard, « Lac de Bordèu (pesca, passejada, albergament, torisme) - Cantons de pesca (lacs, rius, aiga doça e aiga salada) », sus achigan.net (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ « Un aire de vacanças al lac de Bordèu », sus Un aire de Bordèu (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Sandre, « Ficha cors d'aiga - Lo Peugue (O9720500) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ « Font del Peugue » sus Géoportail (consultat lo 12 d'abril de 2013)..
↑ « Fonts del Peugue »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus pessac.fr, Vila de Peçac (consultat lo 12 d'abril de 2013).
↑ « lo Peugue a catòrba », sus sudouest.fr, 19 aout 2011 (consultat lo 12 d'abril de 2013).
↑ Tim, « Visible o invisible : seguissèm lo cors de la Devesa de Merinhac a Bordèu », sul Bordèu Invisible, 15 de junh de 2013 (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ Sandre, « Ficha cors d'aiga - Riu d'ars (O9710500) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ Sandre, « Ficha cors d'aiga - La Jallère (O97-0452) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Verai o fals : Bordèu es la vila ont plòu lo mai ? », sus Bordèu Tendéncias, 16 d'octobre de 2019 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Normalas e recòrds climatologics 1981-2020 a Bordèu-Merinhac », sus infoclimat.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Climat Bordèu: temperaturas, precipitacions, quand partir », sus climatsetvoyages.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Cathy Lafon, « Dins lo rétro : quand lo Sud-oèst aviá d'anars de Grand Nòrd », Sud-oèst,‎ 19 de genièr de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Climatologia globala a Bordèu-Merinhac - Infoclimat », sus infoclimat.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Climat Aquitània: Temperatura Aquitània, diagrama climatic per Aquitània », sus fr.climate-data.org (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ [MétéoFrance] « Ficha climatologica de l'estacion Bordèu-Merinhac », sus donneespubliques.meteofrance.fr, edité lo : 06/09/2021 dins l'estat de la basa.
↑ « Nombre de jorns mejan d'auratges », sus metweb.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Nombre de jorns mejan de bruma », sus metweb.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Nombre de jorns de nèu e de jorns sens desgèl per an »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus alertes-meteo.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « INPN - FSD Natura 2000 - FR7200700 - Garona en Novèla Aquitània - Descripcion », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu (33) - Mon Environament en Novèla Aquitània », sus macommune.biodiversite-nouvelle-aquitaine.fr (consultat lo 19 de decembre de 2021).
↑ « INPN - Comuna : Bordèu - Resultat de la Recèrca », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « INPN - Perimètre De Proteccion De la Resèrva Naturala De las Paluns de Bruges, Perimètre de proteccion d'una resèrva naturala nacionala - Presentacion », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Marais de Bruges », sus Resèrvas naturalas de França.
↑ « Marais de Bruges », sus SEPANSO.
↑ « Ret idrografica de la Jalle, del camp de Souge a Garona, e palun de Bruges », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « lo Pargue dels Jalles »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bordeaux-metropole.fr (consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « INPN - Sits arqueozoologics e arqueobotanicas - Comuna : Bordèu », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « Tipologia urban / rural », sus observatoire-des-territoires.gouv.fr (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ « Comuna urbana - definicion », sul sit de l'INSEE (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ « Comprene la grasilha de densitat », sus observatoire-des-territoires.gouv.fr (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ « Unitat urbana 2020 de Bordèu », sus insee.fr (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ « Basa de las unitats urbanas 2020 », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ Vianney Costemalle, « Totjorn mai d'abitants dins las unitats urbanas », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ « Basa de las airas d'atraccion de las vilas 2020 », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ Marie-Pierre de Bellefon, Pascal Eusebio, Jocelyn Forest, Olivier Pégaz-Blanc e Raymond Warnod (INSEE), « En França, nòu personas sus dètz vivon dins l'aira d'atraccion d'una vila », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).
↑ Odile Pinol e Karim Mouhali, « Bordèu, una metropòli europèa demest los grands pòls regionals superiors », sus INSEE, INSEE Analisis Novèla Aquitània, 20 d'octobre de 2020 (consultat lo 4 d'agost de 2023).
↑ ^{a e b} « CORINE Land Cover (CLC) - Reparticion de las superficias en 15 pòsts d'ocupacion dels sòls (metropòli) », sul sit de las donadas e estudis estatistics del ministèri de la Transicion ecologica (consultat lo 18 d'abril de 2021).
↑ IGN, « Evolucion de l'ocupacion dels sòls de la comuna sus cartas e fòtos aerianas ancianas. », sus remonterletemps.ign.fr (consultat lo 18 d'abril de 2021).
↑ « l'aglomeracion bordalesa : Creissença metropolitana e exposicion urbana », sus geoimage.cnes.fr (consultat lo 28 de setembre de 2021).
↑ « Plan del cadastre de la vila de Bordèu », sus lecadastre.com (consultat lo 20 de junh de 2023).
↑ « la Pòrta Cailhau, pòrta de dintrada principala de la vila de Bordèu », sus Espòts Bordèu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Carrièra Santa-Catarina », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 28 de setembre de 1999).
↑ « Bordèu-Lac : en imatges, l'istòria d'un quartièr bastís sus de paluns assecadas », sus Sudouest.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Decès de l'arquitècte e urbanista Xavier Arsène-Henry », Lo Monitor,‎ 24 de junh de 2009 (lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Jacqueline Lorenz, Jean-Pierre Gély, França, Carrièras e construccions en França e dins los païses limitròfs, Ed. de Comitat de las òbras istoricas e scientificas, 1985, p. 2004.
↑ « Un projècte urban, una vertadièra personalitat »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bassins-a-flot.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « lo « melting pòrt » d'uèi »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bassins-a-flot.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Una volontat fòrta de crear un quartièr novèl »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bassins-a-flot.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu Pòrt Atlantic engatja las òbras de reamainatjament del pòrt de plasença dels Bacins a ondada », sus bordeaux-port.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Mercat dels Capuchins », sus bordeaux.fr (consultat lo 19 de genièr de 2022).
↑ Marjorie Michel, « En 1963, lo mercat d'interès nacional de Brienne a Bordèu obrissiá sas pòrtas », Sud Oèst, 18 de febrièr de 2021.
↑ « lo Campus Victoire », sus u-bordeaux.fr (consultat lo 19 de genièr de 2022).
↑ « Bordèu Euratlantique, aquel projècte a l'escala d'Euròpa ! », sus bordeauximmo9.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Secrèt d'istòria #3 : lo quartièr dels Chartrons a Bordèu », sul Bonbon, 17 de setembre de 2018 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Bernard Lamarque, « la legenda urbana de las Chartrons », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « lo mercat de l'immobiliari a Bordèu : prèmi e evolucions a preveire en 2021 », sus Selexium (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « Investir dins lo quartièrs dels Chartrons a Bordèu : a qué s'esperar ? »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus My despatriat, 12 de julhet de 2021 (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « Còs consolar de Bordèu : sit oficial del Còs consolar de Bordèu : Consolats Bordèu », sus consulats-bordeaux.org (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Anne-Sophie Marchetto, « Bordèu : 60 ans d'imatges del quartièr del Pargue Grand », Sud-oèst,‎ 20 d'abril de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Projècte de renovelament urban del Pargue Grand », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Societat istorica e arqueologica d'Arcaishon e de País de Bug, Bulletin n°29, Arcaishon, 1981.
↑ Thomas Jonckeau, « Quand Caudéran venguèt bordalés », Sud-oèst,‎ 3 d'octobre de 2015 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu Caudéran : Viure quartièr Caudéran a Bordèu », sus barnes-bordeaux.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Cathy Lafon, « Citat administrativa : pichona istòria del primièr gratacèl de Bordèu », Sud-oèst,‎ 18 de novembre de 2019 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « lo Pargue Bordalés, 28 ectaras de verdura a Bordèu », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Xavier Dorsemaine, « Istòria dels quartièrs de Bordèu : coma la Bastida es venguda brancada », Sud Oèst,‎ 8 d'abril de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « lo leon de Veilhan », sus Minube (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ Amélie CARALP, « l'ecoquartier novèl Bastida Niel pren forma a Bordèu », sus bordeauximmo9.com, 23 de junh de 2021 (consultat lo 28 de setembre de 2021).
↑ ^{a e b} « De nivèls de revenguts diferents dins las vilas grandas », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu Euraltantique - Lo projècte », sus bordeaux-euratlantique.fr (consultat lo 28 de setembre de 2021).
↑ « Tous los prèses de l'immoblier a Sant Agustin - Tausin - Alphonse Dupeux (33000) per estimar son ben », sus Sporting Immobiliari a Bordèu (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Quartièr Sant-Agustin 5 a Bordèu (33000) - Vejaire, Balhadas e Estatisticas », sus cityzia.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Lotjament en 2018 − Lotjaments e residéncias principalas en 2018 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Lotjament en 2008 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Lotjament en 2013 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Lin Yao Wang, « Novèla Aquitània : doblament del nombre de lotjaments en 50 ans », sus AquitaineOnLine (consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ « Part de residéncias principalas ocupadas per de proprietaris », sus observatoire-des-territoires.gouv.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Lotjament en 2017 − Lotjaments e residéncias principalas en 2017 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Noémie Renard, « Bordèu : Un lotjament a tot pèrdre », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ « Per la rota », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Cathy Lafon, « Istòria de la rocada de Bordèu : lo (plan) long fulheton de l'alargament », Sud-oèst,‎ 12 de decembre de 2014 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Sud Oèst, Rocada de Bordèu : qué càmbia per vosautres la fin de las òbras de mesa a 2×3 vias ?, article del 3 de mai de 2023
↑ Prefectura de la region Aquitània, Mesa a 2 x 3 vias de la rocada oèst de Bordèu entre los escambiadors 4 e 10 : Dossièr de concertacion, Bordèu, junh de 2014, 34 p. (lira en linha [PDF]), p. 13.
↑ Jean-Paul Vigneaud, « l'istòria de las barrièras », Sud-oèst,‎ 25 de decembre de 2013 (ISSN 1760-6454, lira en linha , consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ Mickaël Garaboeuf, « Riba drecha de Bordèu : Un desenclavament economic parcialament capitat », sus Sudouest.fr, 10 de mai de 2019 (consultat lo 25 de setembre de 2021).
↑ « Palanca Eiffel (Bordèu, 1860) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Pont transbordaire de Bordèu (Bordèu) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Pont d'Aquitània (Bordèu, 1967) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Pont Sant Joan (Bordèu, 1965) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Pont François-Mitterrand (Boliac/Begla, 1993) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Pont ferroviari de Bordèu (Bordèu, 2008) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « lo tap ferroviari de Bordèu a enfin sautat ! », Lo Monitor,‎ 9 de mai de 2016 (lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Bordèu : un torn de vila en 101 monuments, Edicion La Taulejada, julhet de 2008.
↑ « l'avenidor de la palanca Eiffel », sus France Bleu, 28 de decembre de 2013 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Olanda inaugura lo pont Jacques-Chaban-Delmas a Bordèu », BFMTV,‎ 16 de març de 2013 (lira en linha).
↑ « Pont Simone-Veil », sus bordeaux-metropole.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Keolis Bordèu Metropòli, « Que sèm ? », sus keolis-bordeaux-metropole.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Fasa 1 : 2000 - 2004 »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bordeaux-metropole.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Coma Bordèu a radicalament transformat son imatge? », sus bordavenir.fr, 26 de julhet de 2015 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Totas las linhas », sus infotbm.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Rets e oraris dels cars interurbans en Novèla Aquitània », sus Transpòrts (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Ret TER Novèla Aquitània : carta de las linhas e oraris », sus Transpòrts (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Aurélie Bambuck, « lo RER Metropolitan dins la metropòli bordalesa es suls ralhs amb la SNCF », sus France Bleu Gironda, 5 de novembre de 2019 (consultat lo 15 de junh de 2020).
↑ RER Metropolitan Bordèu Novèla Aquitània / 2020-2028, Bordèu, 1 p. (lira en linha [PDF]).
↑ « la carta de las pistas cyclables de Bordèu (33) », sus Pistas Cyclables, 25 de novembre de 2016 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « 2019 Copenhagenize Indèx - Copenhagenize », sus copenhagenizeindex.eu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ (en) « Bordèu - Copenhagenize », sus copenhagenizeindex.eu (consultat lo 13 de setembre de 2020).
↑ « EuroVelo en França : 10 grands itineraris bicicleta a descobrir », sus francevelotourisme.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Véloroute dels Pelegrins - EuroVelo », sus fr.eurovelo.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Via Verda de Bordèu a La Canau-Ocean », sus af3v.org (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Olivier Delhoumeau, « Bordèu : « Un dimenge sens auto ? Pas al corrent » », Sud Oèst,‎ 12 de mai de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Servici V3 », sus infotbm.com (consultat lo 5 de mai de 2021).
↑ « Passejadas fluvialas », sus visiter-bordeaux.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « BAT3 », sus Transpòrt de Bordèu Metropòli (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Istoric », sus bordeaux-port.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Garona : los vaissèls grands de crosièra fan escala a Bordèu », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Estatisticas mensuellespassagers comercials totals » [PDF], sus aeroport.fr, Union dels aeropòrts franceses, marces de 2020 (consultat lo 5 de març de 2020).
↑ « l'aeropòrt de Bordèu-Merinhac en chifras : trafic, destinacions… », sus bordeaux.aeroport.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Mai de 70 destinacions a la partença de Bordèu, precisa lo director del desvolopament de l'aeropòrt », sus France Bleu, 3 de junh de 2021 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu: Lo tram anarà fins a l'aeropòrt d'aicí a la fin de 2021 », sus 20minutes.fr, 6 de decembre de 2018.
↑ « Trens. Los LGV cap a Bordèu e Rennes inauguradas en granda pompa », sus ouest-france.fr, 1^er julhet de 2017 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « la LGV Bordèu-París, sièis meses après : una clientèla afanas multiplicada per doas, segon la SNCF », France Bleu,‎ 18 de decembre de 2017 (lira en linha, consultat lo 26 de decembre de 2017).
↑ Cathy Lafon, « Bordèu : tot çò que vos avètz totjorn volgut saber sus la fabulosa istòria de la gara Sant Joan », Sud-oèst,‎ 14 de febrièr de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ François-Xavier Ponch, La gara de Bordèu Sant Joan : Istòria d'una centenària (1898-1998), Bordèu, Edicions Sud-oèst, 1998, 128 p. (ISBN 2-87901-290-2).
↑ « Bordèu : dètz e sèt salas de cinèma a la Bastida », Lo Monitor, n^o 4866,‎ 27 de febrièr de 1997 (lira en linha, consultat lo 19 de genièr de 2018).
↑ Gérard Blier, Novèla geografia ferroviària de França : L'orginasation regionala del trafic, t. II, La vida del ralh, 1^er genièr de 1993, 383 p. (ISBN 978-2-902808-43-4), p. 282.
↑ MFB, « la gara de l'estat », sus memoire-ferroviaire-bordeaux.fr, 5 de mai de 2014 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Adieu la gara del Nòrd ! », Sud-oèst,‎ 12 de junh de 2011 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Denis L'Èrm, « Agglo de Bordèu : l'extension del tram cap a Blancafòrt fach melhor que previst », Sud-oèst,‎ 3 de genièr de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ ^{a b c d e e} « los risques près de mon ostal - comuna de Bordèu », sus Géorisques (consultat lo 17 d'octobre de 2022).
↑ « la tempèsta Martin de 1999 / Istòria de las inondacions / Revision de las PPRI de l'aglomeracion bordalesa / Prevencion dels risques naturals e tecnologics / Environament, risques naturals e tecnologicas / Politicas publicas / Acuèlh - Los servicis de l'Estat en Gironda »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus gironde.gouv.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).
↑ Vaucelle, Sandrine, « Bordèu, de la lucha contra las inondacions a la dépollution de las aigas pluvialas », Revista geografica dels Pirenèus e del Sud-oèst. Sud-oèst Europèu, Persèu - Portail de las revistas scientificas en SHS, panatòri. 4, n^o 1,‎ 1999, p. 61–76 (DOI 10.3406/rgpso.1999.2707, lira en linha, consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « Bordèu : la comuna a barrat un trentenat de carrièras per inondacions », sus sudouest.fr, 2 de febrièr de 2021 (consultat lo 2 de febrièr de 2021).
↑ Julien Sureau, « Un milion de francés son menaçats per la montada de las aigas : sètz concernit ? », sus actu.fr, 31 d'octobre de 2019 (consultat lo 2 de febrièr de 2021).
↑ « lo fenomèn de retirament-conflament dels sòls argeloses »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus georisques.gouv.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).
↑ « Conéisser lo potencial radon de ma comuna », sus irsn.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).
↑ « SisFrance - BRGM, EDF, IRSN - », sus sisfrance.irsn.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).
↑ « Inondacion », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « Revision de las PPRI de l'aglomeracion bordalesa »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus gironde.gouv.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « Departament 33 », sus nouvelle-aquitaine.developpement-durable.gouv.fr, 2 de mai de 2018 (consultat lo 4 d'octobre de 2021).
↑ « Gironda > Bordèu (33000) », sul sit habitants.fr de David Malescourt (consultat lo 6 de febrièr de 2015).
↑ (fr + òc) Julien Pearson, Plan del Bordèu occitan gascon : Mapa dau centra occitan e gascon de Bordèu, Bordèu, Ostau Occitan (Institut d'estudis occitans), novembre de 2020.
↑ (òc) « Primièr plan del Bordèu occitan : Lo plan permet de descobrir l'istòria de la lenga dins lo Pòrt de la Luna, retrobar los noms d'origina occitana e lor significacion », Jornalet, Barcelona, Associacion entara Difusion d'Occitània en Catalonha (ADÒC),‎ 21 de novembre de 2020 (ISSN 2385-4510, OCLC 1090728591, lira en linha).
↑ ^{a e b} Albert Dauzat e Charles Rostaing, Diccionari etimologic dels noms de luòcs en França, París, Librariá Guénégaud, 1989 (1^re éd. 1963), 738 p. (ISBN 2-85023-076-6)..
↑ Facultat de las Letras de Bordèu, Annals de la Facultat de las Letras de Bordèu., 1879 (OCLC 557859144).
↑ Bénédicte Boyrie-Fénié, Institut occitan, Diccionari toponimic de las comunas de Gironda, Pau, Edicions Cairn, octobre de 2008, 402 p. (ISBN 978-2-35068-012-5), p. 78..
↑ Dauzat, A. e Ch. Rostaing, Diccionari etimologic dels noms de luòcs de França, París, Librariá Larousse, 1963, 738 p..
↑ ^{a e b} Dels vilatges de Cassini a las comunas d'uèi sul sit de l'Escòla dels nauts estudis en sciéncias socialas.
↑ Roger de Figuères, Los noms revolucionaris de las comunas de França : listas per departaments e lista generala alfabetica, Al sèti de la Societat, 1901 (lira en linha), p. 27 + 92.
↑ Burdigalim appellatam ferunt quod Burgos Gallos primum colonos habuerit, quibus antea cultoribus adimpleta es. in Etymologiae XV, the Latin Library en linha.
↑ Achille Luchaire, Annals de la Facultat de las letras de Bordèu, Ernest Leroux, 1^er genièr de 1887, 100 p. (lira en linha).
↑ ^{a e b} Michel Morvan, Noms de luòcs del País basc e de Gasconha, París, Bonneton, 2004, 231 p. (ISBN 978-2-86253-334-6), p. 12..
↑ « l'istòria de Bordèu… dins sas linhas grandas », sus cityzeum.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Philippe Cloutet, « Istòria de Bordèu de l'Antiquitat a nòstres jorns : Ausone », sus AquitaineOnLine (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Louis Maurin, Alain Bouet, Eneko Hiriart e Guilhem Landreau, « Santas/Mediolanum, citat dels Santons e Bordèus/Burdigala, citat dels Bituriges Vivisques : destins crosats », Gallia. Arqueologia de las Gàllias, panatòri. 72, n^o 1,‎ 30 de decembre de 2015, p. 53–77 (ISSN 0016-4119, DOI 10.4000/gallia.1411, lira en linha, consultat lo 18 de julhet de 2022).
↑ Dominique Mirassou, « Istòria de la fondacion de Bordèu e de la Creacion dels primièrs vinhals pels Bituriges Vivisques », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Jean Hiernard, « Bituriges del bordalés e Bituriges de Berric : l'apòrt de la numismatica », Revista arqueologica de Bordèu 1997 p. 61-65, resumit per Christian Goudineau, Antiquitats nacionalas, p. 725-727.
↑ Jean Leclant, Diccionari de l'Antiquitat, París, PUF, 2011, 2389 p. (ISBN 978-2-13-058985-3, lira en linha ).
↑ Patrick Counillon, « Strabon, Bourdigala e Aquitània », Aquitania : una revista inter-regionala d'arqueologia, 2008 (consultat lo 20 de decembre de 2021), p. 33-39.
↑ Charles Higounet, Istòria de Bordèu, Privat, 1962, p. 82.
↑ « Sent Cristòli 2000 ans d'istòria. », sus bertrandfavreau.net (consultat lo 7 de novembre de 2021).
↑ Marcel Lo Glay, Jean-Louis Voisin e Yann Le Bohec, Istòria romana, Premsas universitàrias de França, 1995 (presentacion en linha).
↑ Clément Jouhanet, « lo Palais-Gallien de Burdigala a Bordèu », sus AquitaineOnLine (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Palais Gallien », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Istòria de Bordèu », sus visites-p.net (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Dominique Mirassou, « "Ausone" (Decimus Magnus Ausonius) un bordalés Illustra. », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Ausone (trad. Étienne-François Corpet), Òrdre de las vilas celèbras, Panckoucke, 1842 (lira sus Wikisource).
↑ Milagros Navarro-Caballero, Louis Maurin, Nathalie Prebòst e Florent Comte, « ILA, Bordèu, 107 - (16/1/9/107) Epitafi de Domitia », sus Petrae ILA, Bordèu, 107, 2002 (consultat lo 2 de genièr de 2022).
↑ « la diocèsi de Bordèu / L'Aquitània romana », sus bordeaux.catholique.fr (consultat lo 3 de setembre de 2019).
↑ J.M. Mayeur (dir.), Istòria del crestianisme - 2 -Naissença d'una crestiantat, 250-430, Desclée, 1995, p. 601 [1]
↑ Jacques Boussard, « l'Oèst del reialme franc als VII^e e VIII^e sègles », Journal dels saberuts,‎ 1973, p. 3-7.
↑ « Abd er-Rahman contra Charles Martel. La vertadièra istòria de la batalha de Peitieus | Musèu nacional de l'istòria de l'immigracion », sus histoire-immigration.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Primièrs crestians e invasions (5en s. / 12en s.) », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} Vincent Denis 1995, p. 43.
↑ Régis Boyer, Los vikings : istòria, mites, diccionari, R. Laffont, 2008, p. 19. (ISBN 2221106318).
↑ Gérard Pradalié, « los comtes de Tolosa e Aquitània (IX-XII sègles) », Annals del Miègjorn : revista arqueologica, istorica e filologica de la França meridionala, 2005 (consultat lo 20 de decembre de 2021), p. 5-23
↑ André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 67-74 [2]
↑ André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 79-84 [3]
↑ André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 85-96 [4]
↑ Dossièrs d'Aquitània, Istòria dels cònsols màgers de Bordèu., Bordèu, Dossièrs d'Aquitània, 21 de novembre de 2008, 523 p. (ISBN 978-2-84622-171-9 e 2-84622-171-5, OCLC 276645372, lira en linha), p. 97 a 108.
↑ Dossièrs d'Aquitània, Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Bordèu, Dossièrs d'Aquitània, 21 de novembre de 2008, 523 p. (ISBN 978-2-84622-171-9 e 2-84622-171-5, OCLC 276645372, lira en linha), p. 111 a 118.
↑ Dominique Mirassou, « Un misteriós edifici bordalés, Lo fòrt del Hâ, palais vengut preson… », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Jean-Jacques Déogracias 2006, p. 20.
↑ M. Dezeimeris, Actes de l'Acadèmia imperiala de las sciéncias, 1863, p. 534-537 [5]
↑ Bernard Lachaise e Premsas universitàrias de Bordèu, 1999, p. 19-34 [6]
↑ « revòlta de las pitauds o revòlta de las pitaux », sus larousse.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Anne-Marie Cocula, « Actualitat del Discors de la servitud volontària dins l'istòria del sègle XVI », Acta Fabula,‎ 15 de genièr de 2015 (ISSN 2115-8037, lira en linha, consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Pierre Miquel 1980, p. 287-288.
↑ Vincent Denis 2008, p. 130-145.
↑ Saugera 2002, p. 66.
↑ Saugera 2002, p. 66 e 86.
↑ Alain Legros, cercaire al Centre d'estudis de la Renaissença, « Quand Bordèu condemnava l'esclavatge », Sud Oèst,‎ 9 de decembre de 2020 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ François Hubert, Christian Block e Jacme de Caunar 2018, p. 77.
↑ Saugera 2002, p. 113-115.
↑ Philippe Bourdin, « Memòrias de la Terror : l'an II a Bordèu », Annals istorics de la Revolucion francesa, n^o 337,‎ 1^er setembre de 2004, p. 219–221 (ISSN 0003-4436, lira en linha, consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ Caroline Crouin, « Estudi scenografic de las fèstas al benefici de l'abolicion de l'esclavatge en França (febrièr - julhet de 1794) », Annals istorics de la Revolucion francesa, panatòri. 339, n^o 1,‎ 2005, p. 55–77 (ISSN 0003-4436, DOI 10.3406/ahrf.2005.2752, lira en linha, consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ François Hubert, Christian Block e Jacme de Caunar 2018, p. 113.
↑ laurenthoussais, « Renée Leulier, L'arquitècte André Portier (1702-1770) e l'art rocalha a Bordèu », sus EA538 (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Bordèu, pòrta océane (1715 - 1793) », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Charles Jean Lafolie, Memòrias istoricas relatius a la fonta e a l'elevacion de l'estatua equèstra d'Enric IV sul tèrraplen del Pont-Nòu a París, Lo Normant, 1819 (lira en linha).
↑ Michel Fijac, « Revolucion e urbanisme a la fin del sègle XVIII : Bordèu dintra vandalisme, iconoclasme e especulacion immobiliària », Istòria, economia & societat,‎ març de 2014, p. 71 (ISSN 0752-5702, lira en linha).
↑ « la plaça de la Borsa e lo miralh d'aiga », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ Lauriane CROS, Francmaçonariá, rets maçonicas e dinamicas bordalesas al sègle XVIII., Bordèu, 29 de mai de 2018, 845 p..
↑ Cathy Lafon, « Secrèts d'archius : de naut de la sageta Sant Miquèl a Bordèu, sièis sègles nos contemplan », Sud Oèst,‎ 24 d'octobre de 2020 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Christophe Loubes, « Bordèu : coma Gironda es estada dirèctament tocada per la Guèrra d'Espanha », Sud Oèst,‎ 20 de decembre de 2019 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 281-284 [7].
↑ « CHU de Bordèu / Istòria de l'Inserm », sus histoire.inserm.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ CHU de Bordèu, « Istòria dels espitals de Bordèu », sus chu-bordeaux.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} Saugera 2002.
↑ Butel, Paul., Los negociants bordaleses, Euròpa e las illas al sègle XVIII, París, Albenca, 1996, 427 p. (ISBN 2-7007-1975-1 e 978-2-7007-1975-8, OCLC 219847878).
↑ R. Billé, « lo camin de fèrre de París a Bordèu », Annals de geografia, panatòri. 39, n^o 221,‎ 1930, p. 449–467 (DOI 10.3406/geo.1930.10217, lira en linha, consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Bordèu : la gara Sant Joan e son istòria, partença e terminus dempuèi 114 ans », sus Sudouest.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Alexandre Fernandez, « l'economia municipala a Bordèu, XIX^e – XX^e sègles : las mutacions de l'edilitat », Istòria, economia e societat, panatòri. 22,‎ 2003, p. 413-436 (lira en linha).
↑ (en) « View of Bordèu, Eugène Botifarra », sus Cleveland Museum of Art (consultat lo 23 d'abril de 2022).
↑ (en) « The Pòrt of Bordèu, Eugène Botifarra », sus Nacional gallery of Scotland (consultat lo 23 d'abril de 2022).
↑ « 1880-2020 : L'istòria granda del tram a Bordèu », sus Sudouest.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ ^{a b e c} « Descobrissètz l'istòria de Bordèu », sus bordeauximmo9.com (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « PlanMarquet », sus archivchemindefer.free.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu art déco », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Bernard Lachaise, « l'efemèra capitala tragica » : lo governament a Bordèu en junh de 1940, in Istòria(s) de la Darrièra Guèrra, n^o 5, mai de 2010, p. 78-81.
↑ « En 1947, Chaban-Delmas veniá cònsol màger de Bordèu pel primièr còp : en imatges, las datas grandas de sa vida », sus Sudouest.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Fa 70 ans, Bordèu elegissiá Chaban-Delmas », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Quand Chaban-Delmas somiava d'una «novèla societat» », sus lefigaro.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « l'istòria dels ponts de Bordèu se conta en sèt episòdis », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « De novèls equilibris (de 1945 a nòstres jorns) », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « Projècte urban de Bordèu: un bilanç contrastat », sul Dever (consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ Denis L'Èrm, « Abans-après : urbanisme, aquelas cinc decennias qu'an cambiat Bordèu », Sud Oèst,‎ 19 de novembre de 2020 (ISSN 1760-6454, lira en linha , consultat lo 15 de decembre de 2021).
↑ « l'Operacion d'Interès Nacional Bordèu-Euratlantique es creada », Lo monitor,‎ 10 de novembre de 2009 (lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « los projèctes », sus bordeaux-euratlantique.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « lo tram de Bordèu a 20 ans : lo « tram sens fil » çò èra una falsa serviciala idèa ? », sus Sudouest.fr, 15 de decembre de 2023 (consultat lo 7 de febrièr de 2024).
↑ « Perqué Bordèu s'apèla la polida endormida ? », sus lespourquoi.net (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ « los cais de Bordèu ièr e uèi », sus Un aire de Bordèu (consultat lo 7 de febrièr de 2024).
↑ « Lotjament social, natura, energia : çò que cal retenir del novèl AGRADADA de Bordèu Metropòli », sus la Tribuna, 2024-02-02cet06:00:00+0100 (consultat lo 7 de febrièr de 2024).
↑ (en) « Vèrn lo Grand Bordèu : per un projècte urban duradís », sus constructif.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Vila de Bordèu, 2030 cap al Grand Bordèu : De creissent de luna a la plena luna, Bordèu, BLF Impression, 1^er genièr de 2013, 269 p. (ISBN 978-2-9542960-1-2).
↑ « Bordèu 2030 : Alain Juppé a presentat son projècte urban », sus Sudouest.fr, 28 de febrièr de 2013 (consultat lo 7 de febrièr de 2024).
↑ «la metropòli de Bordèu se poirà dificilament passar d'un mètro», sus 20minutes.fr, 27 de març de 2018 (consultat lo 25 de setembre de 2023).
↑ Pierre Cheminade, « Mètro a Bordèu : çò que diguèt l'estudi exploratoire », La Tribuna,‎ 17 de genièr de 2020 (lira en linha , consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « Mètro de Bordèu », sus Mètro de Bordèu (consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « l'estudi per un mètro a Bordèu es lançat », sus 20minutes.fr, 12 de setembre de 2023 (consultat lo 25 de setembre de 2023).
↑ ^{a b e c} « Còdi oficial geografic- Restacaments de la comuna de Bordèu », sul sit de l'INSEE (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ « BANATIC, la basa nacionala sus l'intercomunalitat », sus banatic.interieur.gouv.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ « BANATIC, la basa nacionala sus l'intercomunalitat », sus banatic.interieur.gouv.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu Metropòli - ficha descriptiva al 1^er genièr de 2021 », sus la Basa nacionala sus l'intercomunalitat (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ « Prefectura - Gironda - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ « Conselh departamental - Gironda - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Conselh regional - Novèla Aquitània - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Populacions legalas 2019 | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 18 de genièr de 2022).
↑ « Decopatge electoral de Gironda (abans e après la reforma de 2010) », sus politiquemania.com (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ Loi n^o 2013-403 del 17 de mai de 2013 relativa a l'eleccion dels conselhièrs departamentals, dels conselhièrs municipals e dels conselhièrs comunautaris, e modificant lo calendari electoral, article 51 e son decret d'aplicacion n^o 2013-938 del 18 d'octobre de 2013.
↑ « Eleccion dels conselhièrs municipals e del cònsol màger »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus collectivites-locales.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ Article L. 2121-2 del còdi general de las collectivitats territorialas.
↑ ^{a e b} « Resultats del 1èr torn per Bordèu », sus interieur.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Repertòri nacional de las elegits - version del 3 de setembre de 2020 », sus data.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Jean, Fernand Audeguil - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ « Jacques, Michel, Pierre Chaban-Delmas - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ « Jacques Chaban-Delmas », sus Gouvernement.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Alain Juppé - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Alain Juppé », sus Gouvernement.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Hugues Martin - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ « Nicolas Florian », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ « Qu'es Nicolas Florian, lo futur cònsol màger de Bordèu? », sus 20minutes.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Pierre Hurmic », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 10 d'octobre de 2021).
↑ « Resultats de las eleccions europèas 2014 - BORDÈU (33) », sus interieur.gouv.fr.
↑ « los resultats de las eleccions precedentas - Regionalas 2015 - Bordèu », sus lemonde.fr.
↑ « los resultats de las eleccions precedentas - Presidencialas 2017 - Bordèu », sus lemonde.fr.
↑ « los resultats de las eleccions precedentas - europèas 2019 - Bordèu ».
↑ « los resultats de las eleccions precedentas - Regionalas 2021 - Bordèu », sus lemonde.fr.
↑ « los resultats de las eleccions precedentas - Presidenciala 2022 - Bordèu », sus lemonde.fr.
↑ Vila de Bordèu, Agenda 21 de la vila de Bordèu, Bordèu, 17 p. (lira en linha [doc]).
↑ Bertrand Escolin, « Bordèu aglomeracion, reestructuracion màger per l'estacion d'espuracion », Lo Monitor, n^o 5579,‎ 29 d'octobre de 2010, p. 49 (ISSN 0026-9700).
↑ J.-P. Vigneaud, « l'estacion novèla d'espuracion de Bordèu dintrarà en servici en fin d'annada », Sud Oèst,‎ 22 d'abril de 2011 (lira en linha, consultat lo 20 de julhet de 2012).
↑ « Bordèu met sul solar », sus lefigaro.fr, 3 d'abril de 2012.
↑ « Ginko - Berges del Lac », sus construction21.org (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « Energias renovelablas », sus Eco Quartièr Ginko Bordèu, 30 de març de 2021 (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ Denis L'Èrm, « Transpòrts a Bordèu : la Metropòli ronça drech dins lo « paret de 2030 » ? », Sud Oèst,‎ 22 de setembre de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha , consultat lo 16 de genièr de 2022)
↑ « Bordèu Metropòli : cap cap a una flòta de beguts 100% pròpris », sus leparisien.fr, 18 de decembre de 2020 (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « Creacion d'un rajòl verd a la Bastida, la Brazzaligne », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « A la descobèrta de la « Linha verda »... dempuèi la plaça Ravezies al Bouscat per Bruges », sul Bordèu Invisible (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ ^{a e b} « Jardin public de Bordèu », sus parcsetjardins.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ Notícia n^o PA00083402, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura
↑ ^{a e b} « Jardin Botanic », sus parcsetjardins.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ Ministèri de l'Economia, de las Finanças e de la Relança, « Comptes individuals de las collectivitats », sus impots.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ Ministèri de l'economia, de las finanças e de la relança, « Comptes individuals de las comunas (fichièr global) a comptar de 2000 » [xls], sus data.gouv.fr, 16 de setembre de 2021 (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ ^{a b c d e f g e h} Ministèri de l'economia, de las finanças e de la relança, « Balanças comptablas de las comunas », sus data.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Estatisticas dels impòstes dels particulars », sus impots.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Impòstes locals - data.gouv.fr », sus data.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « las vilas partenàrias », sus bordeaux.fr (consultat lo 12 de novembre de 2018).
↑ ^{a b c d e f g h i e j} « http://www.bordeaux.fr/p63778/rayonnement-europeen-et-mondial »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5344 »
↑ « https://www.ashdodnet.com/article/49257 »
↑ ^{a b c d e f g h i j k l m n o p q r s e t} « las vilas partenàrias » (consultat lo 29 de genièr de 2023)
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=89715 »
↑ « http://azerbaijans.com/content_1719_az.html »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5522 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5523 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5345 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5346 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5524 »
↑ « http://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,miasto,14,0,otwarty_na_swiat.html »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5348 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5347 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5350 »
↑ « http://sistercities.lacity.org/html/05.html »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5003 »
↑ « https://www.muenchen.de/rathaus/stadtpolitik/partnerstaedte/bordeaux.html »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5351 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=6670 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5501 »
↑ « https://www.anmp.pt/anmp/pro/mun1/gem101l0.php?cod_ent=m4000 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5516 »
↑ « https://www.ville.quebec.qc.ca/apropos/portrait/ville_internationale/ »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=30799 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5683 »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5525 »
↑ « https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/ »
↑ « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5513 »
↑ « la reparticion de las competéncias entre nivèl de collectivitats »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus collectivites-locales.gouv.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Donadas suls prelevaments en aiga », sus bnpe.eaufrance.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Informacions sus la comuna de Bordèu (33) », sus Observatòri dels servicis publics de l'aiga e de l'assaniment (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Tarifas per la comuna de Bordèu », sus Observatòri dels servicis publics de l'aiga e de l'assaniment : prèmi de l'aiga e proesa dels servicis (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu Metropòli fisa a Veolia la gestion de sos degalhs domestics e assimilats », sus Veolia França (consultat lo 5 d'octobre de 2021).
↑ « Lista de las daissariás situats a proximitat de la comuna de Bordèu », sus sinoe.org (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ « Lista dels centres de tractament dels degalhs situats a proximitat de la comuna de Bordèu », sus sitesinoe.org (consultat l'11 d'octobre de 2021).
↑ Redaccion, « A Bordèu, 25 mètres carrats d'espaci verd per abitant », 20 minutes,‎ 19 de febrièr de 2014 (lira en linha, consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « Pargue Bordalés », sus parcsetjardins.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ Ofici de torisme de Bordèu : Jardin public, font d'oxigèn.
↑ Ofici de torisme de Bordèu : Pargue als Angelics.
↑ Las comunas labellisées, Sit de las vilas e vilatges florits consultat lo 27 de decembre de 2023.
↑ Ministèri de l'educacion nacionala, « las chifras claus », sus ac-bordeaux.fr, 2014 (consultat lo 28 d'abril de 2014).
↑ « las chifras claus », sus Acadèmia de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ ecole Bordèu sus ville-data.com, « Escòla Bordèu 33 primari e mairala publica e privada », sus ville-data.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ ^{a b e c} « Comparador de territòri − Comparatz los territòris de vòstra causida - Resultats per las comunas, departaments, regions, intercomunalitats », sus insee.fr (consultat lo 23 d'octobre de 2021).
↑ ^{a b e c} Vila de Bordèu, « Collègis e licèus », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion, Atlàs regional : Efectiu d'estudiants, 2020, 212 p. (ISBN 978-2-11-162200-5, lira en linha [PDF]).
↑ « Classament de las vilas estudiantas per nombre d'estudiants », sus investirlmnp.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « los estudiants inscriches dins las universitats francesas », sus Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « Estatisticas suls efectius d'estudiants inscriches per establiment public jos tutèla del ministèri ne carga de l'Ensenhament superior (amb doblas inscripcions CPGE) », sus data.enseignementsup-recherche.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ Pariset 1968, Origina de l'Acadèmia pp 77-78.
↑ « 5 Universities, 1 Portièr: Building Euròpa’s Campus for Global Health | EUGLOH », sus eugloh.eu (consultat lo 15 d'abril de 2020).
↑ https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/universite-de-bordeaux.
↑ (en) « ShanghaiRanking-Univiersities », sus shanghairanking.com (consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « Annuari nacional dels establiments escolars primaris, segondaris e superiors », sus Ministèri de l'Educacion Nacionala de la Joventut e dels Espòrts (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ Concors d'accès a l'ENM reformats: inscripcions tre lo 13/01/2020.
↑ Lo comparatiu de las espròvas del 1èr, 2da e 3en concors abans e après la reforma.
↑ Decret n^o 2009-329 del 25 de març de 2009 creant l'institut politecnic de Bordèu.
↑ « Institut politecnic de Bordèu », sus Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Institut politecnic de Bordèu », sus Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Arrestat del 29 de mai de 2019 portant creacion de l'Escòla nacionala superiora per la proesa industriala e la mantenença aeronautica (ENSPIMA) de l'Institut politecnic de Bordèu.
↑ « Recèrca e desvolopament en 2017 », sus insee.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ Universitat de Bordèu, « las escòlas doctoralas », sus college-doctoral.u-bordeaux.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ Universitat de Bordèu, « Partenaris »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus u-bordeaux.fr (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « Lista dels ponches de contacte de la ret postala francesa - Oraris, equipaments e servicis associats »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus data.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ ^{a b c e d} « INSEE - Estatistics localas », sus statistiques-locales.insee.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Pòstas a Bordèu (adreças, oràrias) », sus evous.fr (consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ Margau Gonzalez, « lo centre de tria de la Pòsta a Cestàs obrís sas pòrtas », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « la Pòsta : Ostalariá Logistica Urban de Bordèu-Nòrd », sus France Bleu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Cobèrta internet, fibra optica e ADSL a Bordèu 33000 », sus ZoneADSL (consultat lo 14 de març de 2023).
↑ « Ma connexion internet | Arcep », sus cartefibre.arcep.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « los espitals e sits del CHU », sus chu-bordeaux.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Centre espitalièr universitari de Bordèu », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Espitals e Clinicas a Bordèu (33000-33100-33200-33300-33800) », sus Establiments de Santat (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Espital Charles Perrens », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Espital Charles Perrens », sus ch-perrens.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « lo tablèu d'onor 2019 dels espitals melhors e clinicas » , sus lepoint.fr, 21 d'agost de 2019 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Chifras claus 2020 » [PDF], sus chu-bordeaux.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Cooperacion internacionala », sus chu-bordeaux.fr, abril de 2018 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Centre Espitalièr Universitari de Bordèu », sus emagister.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Lista de las juridiccions competentas a Bordèu », sus annuaires.justice.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Tribunal administratiu de Bordèu », sus Mon administracion (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Cort administrativa d'apèl de Bordèu », sus bordeaux.cour-administrative-appel.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Escòla nacionala de la magistratura », sus Escòla nacionala de la magistratura (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Direccion Departamentala de la Securitat Publica - DDSP / Securitat e proteccion de las personas / Servicis de l'Estat / Acuèlh - Los servicis de l'Estat en Gironda », sus gironde.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Polícia municipala : Efectius per comuna », sus data.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Insecuritat a Bordèu : I a de cantons copa-garganta dins lo quartièr Sant Miquèl », sus France Bleu, 12 d'octobre de 2021 (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ « Insecuritat e delinquéncia », sus interieur.gouv.fr (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ « A Bordèu, baissa de la delinquéncia dins lo quartièr Sant Miquèl dempuèi un an », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ « Sant Miquèl, la gara. Coma luchar contra la delinquéncia a Bordèu ? », sus 20minutes.fr (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ « Mens de panatòris e de violéncias a Sant Miquèl gràcias al Grop local de tractament de la delinquéncia », sus Rue89Bordeaux, 13 d'octobre de 2021 (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ ^{a b e c} « Recuèlh de donadas annalas | Observatòri nacional interministerial de la securitat rotièra »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus onisr.securite-routiere.gouv.fr (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ ^{a e b} « Servici Departamental d'Incendi e de Secors - SDIS / Securitat e proteccion de las personas / Servicis de l'Estat / Acuèlh - Los servicis de l'Estat en Gironda », sus gironde.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Organigrama SDIS 33 - Gropaments territorials SDIS Gironda », sus pompiercenter.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « los pompièrs de Gironda a la broa de l'asfixia », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu : l'espectaculara intervencion del Grimp sus un obrador près de la gara », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Clara Echarri, « Bordèu : unic en França, un camion de pompièrs dont la nacèla monta a 60 mètres », Sud-oèst,‎ 29 d'abril de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « l'organizacion territoriala interarmées de defensa », sus Ministèri de las Armadas, 13 de julhet de 2010.
↑ « 13^e regiment de dragons paracasudistas », sus defense.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Basa aeriana 106 Merinhac », sus devenir-aviateur.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « HIA Robert Picqué », sus defense.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Delegacion militara departamentala (DMD) - Gironda - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Regions militaras e subdividissiam de regions de 1874 a 1914 », sus combattant14-18.pagesperso-orange.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Sante Navala e las Navalais », sus santenavale.org (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ Istoric del regiment pendent la guèrra granda 1914-1918 : 57en regiment d'infantariá sus Gallica.
↑ L'organizacion del recensament, sus insee.fr.
↑ Fichas INSEE - Populacions legalas de la comuna per las annadas 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 e 2021.
↑ ^{a e b} Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, « Istoric de las populacions legalas Recensaments de la populacion 1968-2018 » [xls], sus insee.fr, 29 de decembre de 2020 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Dossièr complèt − Comuna de Bordèu (33063) | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 25 d'abril de 2023).
↑ « Coma Merinhac gerís son atractivitat », sus la Tribuna, 20 de setembre de 2018 (consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ « Près de Bordèu, Merinhac aficha de recòrds d'atractivitat sul mercat de l'immobiliari », sus actu.fr (consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ « Economia : Peçac, 5na vila la mai dinamica de França », Sud Oèst,‎ 25 d'agost de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ INSEE, « Evolucion e estructura de la populacion en 2020 - Departament de Gironda (33) », 27 de junh de 2023 (consultat lo 12 d'agost de 2023).
↑ « l'agenda dels festenals », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Grands eveniments », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Cathy Lafon, « lo Reggae Sun Ska torna dins lo Medòc : las datas claus d'un festenal qu'a 20 ans », Sud Oèst,‎ 20 de genièr de 2018 (lira en linha)
↑ « Carnaval de las doas ribas de Bordèu 2022 - trajèctes e programa », sus evous.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Anthony Conan, « la Fièra als plasers de Bordèu : eveniment emblematic al fil del temps », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu Festeja lo Vin - Del 23 al 26 de junh de 2022 », sus bordeaux-fete-le-vin.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Stella Dubourg, « Epicuriales a Bordèu : lo menut de la 25^e edicion fins al 23 de junh », Sud-oèst,‎ 14 de junh de 2019 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Dançam suls cais a de mai en mai la quòta a Bordèu, França blau Gironda, 2019.
↑ ^{a e b} « TRIBUNA : Bordèu es resolgudament una vila esportiva ! », sus Rue89Bordeaux, 4 de març de 2020 (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} « Recensament dels equipaments esportius, espacis e sits de practicas », sus res.sports.gouv.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} Fanny Narvarte, « Bordèu : tres novèls equipaments esportius son estats inaugurats », Sud Oèst,‎ 7 d'agost de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} Lin Yao Wang, « Bordèu : reobertura dels equipaments esportius », sus AquitaineOnLine (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Balhadas géocodées eissidas del recensament de las licéncias e clubs al près de las federacions esportivas acceptadas pel ministèri cargat dels espòrts », sus data.gouv.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Ministèri dels espòrts, Cartografia de l'espòrt professional en França per la sason 2017/2018, 2018, 2 p. (lira en linha [PDF]), p. 2
↑ « IGN - IGNrando' », sus ignrando.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Vila de Bordèu, Guida de la vida associativa, Bordèu (lira en linha [PDF]).
↑ Observatòri del patrimòni religiós, « las glèisas e edificis religioses recensats per l'OPR a Bordèu », sus patrimoine-religieux.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Notícia n^o PA00083480, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.
↑ ^{a b c d e e} « Camins de Sant Jaume de Compostèla en França », sus UNESCO Centre del patrimòni mondial (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Notícia n^o PA00083172, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.
↑ « los 10 mai nautas catedralas e glèisas de França | Un francés en Anglatèrra » (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « 33 - Bordèu - Trinhons de França », sus carillons.canalblog.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu e Sant Jaume de Compostèla », sus Visitar Bordèu, 21 de novembre de 2019 (consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « Bordèu suls camins de Sant Jacme de Compostèla », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ Chantal Callais, Bordèu : Patrimòni mondial, La Grépia, Gèsta edicions, 2016, p. 184, 185.
↑ « Temple del Hâ », sus Glèisa Protestanta Unida de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Temple Bordèu Ribla-drecha », sus Glèisa Protestanta Unida de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Temple dels Chartrons », notícia n^o PA00083478, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.
↑ « Glèisa Ortodòxa Sant Josèp de Bordèu », sus eglise-orthodoxe-bordeaux.org (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Parròquia Sts Martial & Eutrope, Gironda – Monastèri Sant-Gény », sus monasteresaintgeny.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « la glèisa de la Presentacion de la Plan Santa Maire de Dieu al Temple », sus eglisedelapresentation.net (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Sinagòga de Bordèu », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Lo Patrimòni de las comunas de Gironda, éd. Flohic, tòm I, p. 311.
↑ « Mosquèa Nour El- Mohamadi a Bordèu », sus guidemusulman.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Mosquèa Turca Merkez-Cani a Bordèu », sus guidemusulman.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Mosquèa Turca a Bordèu », sus guidemusulman.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ Regits Dericquebourg, Los Antoinistes, Belgica, Brepols, 1993, 174 p. (ISBN 2-503-50325-X), p. 137, 168.
↑ « Sud Oèst », sus acpm.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « 20 minutes Bordèu Aquitània », sus acpm.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « los mèdias a Bordèu », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Lista de las ràdios de Gironda », sus annuairedelaradio.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Annuari de las ràdios Francaises en AM, FM e RNT : Ràdio campus Bordèu a BORDÈU », sus annuradio.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Annuari de las ràdios Francaises en AM, FM e RNT : R.C.F. Bordèu a BORDÈU », sus annuradio.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « Novèla Aquitània : actualitats e informacions en dirècte », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « [Brèva] França 3 lança una cadena regionala 24/7 en Novèla Aquitània amb .3 Noa », sus Ressons de la Ret, 10 de setembre de 2018 (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « França 3 crèa una cadena novèla de television regionala en Novèla Aquitània », sus France Bleu, 10 d'octobre de 2017 (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ « la cadena TV7 », sus Sudouest.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).
↑ ^{a b e c} Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, « Dossièr complèt − Comuna de Bordèu (33063) », sus insee.fr, 29 de setembre de 2021 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ « Comparador de territòri », sus insee.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Basa del dossièr complèt » [xls], sus insee.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « Emplec e caumatge a Bordèu (33000) », sus journaldunet.com (consultat lo 17 de decembre de 2021).
↑ « Cambra de comèrci e d'industria (CCI) 33 - Gironda - Sièta de Bordèu - Gironda - 33 - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « Entrepresas a Bordèu (33000) », sus entreprises.lefigaro.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu (capitala mondiala del vin) », sus Diccionari del vin, lo diccionari del vin, 30 d'abril de 2011 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu : geografia e chifras », sus oenologie.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} Gironda Torisme, Vinhal e torisme en bordalés : Las chifras claus, Bordèu, 2011, 12 p. (lira en linha [PDF]), p. 3-4.
↑ « Classament dels vins de Bordèu », sus Sit Oficial Bordeaux.com (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ César Compadre, « lo reglament que regís lo classament dels vins de Sent Milion es fòrça concebut ? Lo vejaire de dos expèrts », Sud-oèst,‎ 21 d'octobre de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ Sit oficial
↑ ^{a e b} « Nombre d'establiments emplegaires e efectius salariats del sector privat, per comuna » [xls, csv, json], sus open.urssaf.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « lo sector aerospacial pesa près de 45.000 emplecs en Novèla Aquitània », sus la Tribuna, 6 d'abril de 2018 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « A Bordèu, lo Lasèr Megajoule a permés de lançar una industria », suls Ressons, 18 de julhet de 2019 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « l'Industria farmaceutica contunha d'innovar », sus Bordèu Business, 26 de novembre de 2020 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « lo mercat viticòla, fòrça mai qu'una industria », sus BORDÈU Business, 12 d'abril de 2019 (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « Sectors en creissença a Bordèu », sus Viure a Bordèu per Gausatz Bordèu, guida del bon viure a Bordèu (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « Chifras & Classaments »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus Bordèu Torisme & Congrés : dossièr de premsa 2020 (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ "Torisme duradís : 10 destinacions en França pels viatjaires engatjats", dins la revista femenina Elle lo 19 de junh de 2023 [8]
↑ « Torisme d'afars, la metropòli prepara lo futur »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus Bordèu Torisme & Congrés : dossièr de premsa 2020 (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « Acuèlh », sus congres.bordeaux-tourisme.com (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « Una entrepresa professionala e innovanta al servici de las filièras », sus bordeaux-expo.com (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ Ministèri de l'Ecologia, del Desvolopament duradís dels Transpòrts e del Lotjament, Bilanç annal dels pòrts maritims e de las vias navigablas, 2011, 38 p. (lira en linha [PDF]).
↑ Vincent Groizeleau, « Bordèu : Lo trafic global s'atapís mas lo contenedor sauta », 13 de genièr de 2012.
↑ « FICHA QUESTION », sus questions.assemblee-nationale.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).
↑ « « Vila de Bordèu », un carrejaire melhorat pels besonhs d'Airbus », Los Ressons,‎ 1^er marces de 2004 (lira en linha, consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « POP : la plataforma dobèrta del patrimòni », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « POP : la plataforma dobèrta del patrimòni », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « POP : "Bordèu d'Un còp èra" : « 1ra Nuèch del Patrimòni a Bordèu », lo 14 de setembre de 1991", emission radiofonica, sola traça sonòra existenta d'aquel eveniment. Emission producha e presentada per Lauric Duvigneau sus la ràdio liura bordalesa "Armonia Bordèu" en 1991 ».
↑ Camille Bordard, « l'arquitectura de la vila de Bordèu en França », sus Visitar Bordèu, 22 de novembre de 2018 (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ Marc Sanson, Lo Palais-Royal. Arquitectura, decòrs interiors, Monum, 2006, p. 11.
↑ « De Plaça ne Plaça », sus Escapadas en França (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « Garbiel Ange-Jacques - (1698-1782) ». Dins Encyclopædia Universalis en linha. Consultat lo 27 d'octobre de 2021 sus universalis-edu.com.
↑ « l'istòria de Bordèu : la transformacion de la vila », sus avec-cachet.com (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « Ficha sul Teatre Grand », sus caruso33.net (consultat lo 5 de mai de 2016).
↑ « las 12 estatuas sul portic del Teatre Grand ; Qu'es que, e coma los reconéisser ? », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 5 de mai de 2016).
↑ Bordèu Palais de la Borsa, « la Palais de la Borsa e son Istòria » [PDF], sus bordeauxpalaisbourse.com (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Plaça de la BORSA a BORDÈU : descobèrta en imatges », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « lo Bordèu novèl : vila duradissa? », sus Blogspot.com (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « 3 - La formacion del sòcle geologic, fin del segondari e terciari », sus atlas-paysages.gironde.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « 7 - L'espleitacion de las pèiras e del substrat », sus atlas-paysages.gironde.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « la pèira de Bordèu », sus paesaggio.over-blog.com.
↑ « los sòls viticòlas formats sul calcari a astéries : Factors naturals e umans », sus Docplayer.fr (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « 324C – Sistèma aqüifèr dels calcaris, faluns e greses de l'Oligocèn a l'Èst de Garona (Nivèl 2) » [PDF], sus sigesaqi.brgm.fr.
↑ G. Lo Pochat e E. Selièr, Los calcaris tendres de l'Entre doas Mars, Peçac, 19 de març de 1980, 17 p. (lira en linha [PDF]).
↑ Comuna d'Ascas e al., Lo calcari a Astéries d'Ascas, Ascas, 16 p. (lira en linha [PDF]).
↑ ^{a e b} « l'inscripcion sus la lista del patrimòni mondial », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ ^{a e b} « Bordèu, Pòrt de la Luna », sus UNESCO Centre del patrimòni mondial (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « Perqué Bordèu s'apèla la polida endormida ? », sus lespourquoi.net (consultat lo 2 d'octobre de 2021).
↑ Vilas e Païses d'art e d'istòria, Listas de las vilas & païses d'art & d'istòria, 2019, 5 p. (lira en linha [PDF]), p. 4.
↑ « Monuments Istorics : lista dels Immòbles protegits al títol dels Monuments Istorics », sus data.gouv.fr (consultat lo 23 d'octobre de 2021).
↑ « BORDÈU la nuèch : torre de vila dels monuments esclairats », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « la plaça de la Borsa e lo miralh d'aiga », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « Plaça de las Quinconces », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « la Carrièra Bordalesa : ont ne son las òbras ? », sus bordeauximmo9.com (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ Mickaël Bosredon, « Un sègle après, Bordèu se rebremba èsser estat capitala de França pendent qualques setmanas », 20 minutes,‎ 3 de setembre de 2014 (lira en linha, consultat lo 1^er agost de 2020).
↑ « las diferentas adreças ont lo general de Gaulle es anat a Bordèu, dins la nuèch del 16 al 17 de junh de 1940 », sus france-libre.net (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « POP : la plataforma dobèrta del patrimòni », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « Musèus », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ « Musèus, luòcs d'exposicion », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 27 d'octobre de 2021).
↑ Walid Salem, « los Bacins de lums a la Basa sosmarina en 2020 », sus rue89bordeaux.com, 20 de julhet de 2018 (consultat lo 2 de decembre de 2021).
↑ « Musèu Cap Sciéncias »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus gironde-tourisme.fr (consultat lo 2 de decembre de 2021).
↑ « la Méca, novèl temple cultural bordalés », Le Monde.fr,‎ 29 de junh de 2019 (lira en linha , consultat lo 29 d'octobre de 2021).
↑ « Bordèu : la Ciutat del vin sòrt de tèrra », sus Franceinfo, 30 de mai de 2016 (consultat lo 29 d'octobre de 2021).
↑ « Galariá d'art Bordèu », sus Agenda Culturala de Gironda (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ « Bordèu: La sala granda d'espectacles s'apelarà Bordèu Metropòli Arena », sus 20minutes.fr, 11 d'abril de 2016 (consultat lo 27 d'abril de 2016).
↑ Antoine Beneytou, « Musica : lo 29 de mai de 2019, Ed Sheeran en concèrt al Matmut Atlantic a Bordèu », sus sudouest.fr, 30 de mai de 2019 (consultat lo 2 de decembre de 2021).
↑ « l'estadi Novèl de Bordèu s'apèla « Matmut Atlantic » », Rue89Bordeaux,‎ 3 d'octobre de 2015 (lira en linha).
↑ Sebastian Acedo, « Matmut Atlantic, lo nom novèl de l'estadi de Bordèu », sus argusdelassurance.com, 3 de setembre de 2015 (consultat lo 2 de decembre de 2021).
↑ « Grand teatre », notícia n^o PA00083188, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.
↑ « Carta d'identitat : Opèra Nacional de Bordèu », sus tous-a-lopera.fr (consultat lo 2 de decembre de 2021).
↑ « las salas d'espectacles immancables de Bordèu », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 2 de decembre de 2021).
↑ « los teatres de quartièr de Bordèu », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « las salas », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ Lo francés es de retorn, sus sudouest.fr.
↑ Allain Glykos e Alain Béguerie, Bordèu : Agaches, Bordèu, Edicions Sud Oèst, 2009, 192 p. (ISBN 978-2-87901-960-4), p. 33.
↑ http://www.cnrs.fr/cinemascience/.
↑ « la Guèrra dels monds », kinopitheque.net.
↑ « Bordèu dins lo rétro : zoom en imatges suls ancians cinèmas de quartièr », sus Sud Oèst, 18 d'agost de 2017 (consultat lo 27 d'abril de 2021).
↑ « Entre la vila de Bordèu e lo casino, los jòcs son faches », sus 20minutes.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Bordèu classada vila la mai gastronomica al mond », sus Sudouest.fr (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ Nicolas Gosselin, « Top 5 de las pròvas que Bordèu es la capitala de la gastronomia », sus Actu.fr, 9 de mai de 2019 (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « Quala es l'origina de las canelés de Bordèu ? », sus edelices.com, 19 de julhet de 2012 (consultat lo 30 de setembre de 2021).
↑ « Bordèu, capitala mondiala del vin », sus journaldemontreal.com (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ Clement Hebral, « Bordèu es la capitala del vin », sus Actu.fr, 9 de mai de 2019 (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ André Girard, Recuèlh dels vins de França, Dijon, Educagri Edicions, 1999, 543 p. (ISBN 2-84444-065-7, presentacion en linha).
↑ Sit internet de la Ciutat del Vin, « Vocacion universala », sus laciteduvin.com (consultat lo 16 de genièr de 2016).
↑ Rémi, « Top 20 de las especialitats culinàrias bordalesas ! Carnsaladariá, carn, dessèrt », sus Visitar Bordèu, 9 de decembre de 2018 (consultat lo 16 de genièr de 2022).
↑ « Bordèu, capitala del caviar francés, ne volriá acréisser la produccion », Albert Rèche, font : Le Figaro.
↑ « De Caviar dins lo bordèu », La Dépêche, 24 de decembre de 2011.
↑ « Catedrala Sant Andrieu de Bordèu | Musèu del Patrimòni », sus museedupatrimoine.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Glèisa Santa Crotz », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Òrgue de tribuna : bufet d'òrgue », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Glèisa Saint-Paul-Sant Francés-Xavier », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Un collectiu de ciutadans vòl salvar La Glèisa Sant Jacme de Bordèu », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ Jean-Claude Fauveau, Del Seminari Grand a la Pòsta Granda de Bordèu : tres sègles d'istòrias girondinas, Bordèu, Edicions de l'Entre doas Mars, 2011, 111 p. (ISBN 978-2-913568-81-5, presentacion en linha).
↑ « De seminari a la pòsta », sus Sudouest.fr (consultat lo 31 d'octobre de 2020).
↑ « Suls passes dels Lazaristes », sus Sudouest.fr (consultat lo 31 d'octobre de 2020).
↑ Notícia n^o PA00083163, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.
↑ « Dos pavats de la memòria », Sud-oèst,‎ 8 d'abril de 2017, p. 24f.
↑ « Rafla del 10 de genièr de 1944 a Bordèu. Boris Cyrulnik pausa dos « caladats de la memòria » : « Mercé als joves d'èsser venguts a l'enterrament de mos parents » », sus Sudouest.fr, 10 de genièr de 2024 (consultat l'11 de genièr de 2024).
↑ Qué demòra del bordeluche ? Sud Oèst, 28 de setembre de 2011.
↑ Guy Suire : « lo bordeluche es pas de folclòr » Lo Ponch, 15 de decembre de 2011.
↑ « Guida de las expressions bordalesas », sus Bonjour Bordèu, 28 de genièr de 2019 (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} « los 3 M de Bordèu », sus bordeaux.fr (consultat lo 5 de mai de 2016).
↑ Pascal : « lo nèci projècte que Montaigne a agut de se pintrar. » Pascal, Pensadas, XXIV « Pensadas moralas ». Edicion de Pòrt-Royal, éd. de Guillaume Desprez, 1670, (lira sus Wikisource).
↑ Voltaire, Letras filosoficas, Vint-cinquen letra sus las pensadas de M. Pascal ; dins aquela letra, Voltaire respond al jutjament de Pascal sus Montaigne a l'observacion 41 ; veire l'edicion de 1770.
↑ Nietzsche, Consideracions inactualas, III. Schopenhauer educator, 2.
↑ « François Mauriac vos parla », sus Bibliotècas especializadas de la Vila de París (consultat lo 26 de decembre de 2017).
↑ ^{a e b} « Bibliotèca Mériadeck - Bordèu », sus mediatheques.bordeaux-metropole.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Bibliotèca municipala. Bordèu, Gironda », sus ccfr.bnf.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Silvae Majoris abbatiae Chartularium majus, Ms 0769-1 », sus bibliotheque.bordeaux.fr (consultat lo 19 d'abril de 2021).
↑ « Silvae Majoris abbatiae Chartularium majus, Ms 0769-2 », sus bibliotheque.bordeaux.fr (consultat lo 19 d'abril de 2021).
↑ « Silvae majoris abbatiae chartularium minus, Ms 0770 », sus bibliotheque.bordeaux.fr (consultat lo 19 d'abril de 2021).
↑ « Chartularium minus, Ms 0770 bis », sus bibliotheque.bordeaux.fr (consultat lo 19 d'abril de 2021).
↑ Montaigne, Michel de (1533-1592), Ensages de Michel senhor de Montaigne. Cinquiesme edition, aumentada d'un troisiesme libre e de sièis censes addicions als dos primièrs, París, L'Angelier, 1588 (lira en linha).
↑ Dàlia Girgis e Cécile Charonnat, « las 10 mai importantas librariás francesas », Libres-Setmanièr, 25 d'agost de 2021.
↑ « Montesquieu », sus terresdecrivains.com, 28 d'agost de 2003.
↑ « Filmatge del film La Menaça a Bordèu »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus ina.fr, 9 d'abril de 1977 (consultat lo 23 de julhet de 2011).
↑ ^{a e b} « L2tc.com - Bordèu, Gironda (33), Novèla Aquitània, França - Luòcs de filmatge », sus l2tc.com (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} « Ca s'es virat près de vòstre ostal », sus filmfrance.net (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ ^{a e b} (en) « Filming Locacion Matching Bordèu, Gironda, França (Sorted by Popularity Ascending) », sus IMDb (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ « Domeni > Secrèts de filmatge », sus allocine.fr (consultat lo 23 de julhet de 2011).
↑ « Gérard Jugnot e François Berléand per un film de la Gaumont… Lo paire de ma filha ? »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bordeauxactu.com (consultat lo 23 de julhet de 2011).
↑ Valérie Durbec, « Bordèu : lo FIFIB Festenal del Film Independent », sus AquitaineOnLine (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Cinémascience - Festenal França 2021 Guida, Programacion, concèrts, bilhets… », sus leguidedesfestivals.com (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ Jean-Luc Goudet, « lo festenal CinémaScience a Bordèu : "un vertadièr festenal de films" », sus futura-sciences.com (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Bordèu art déco », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 5 de decembre de 2021).
↑ « CAPC musada d'art contemporanèu de Bordèu », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « CAPC musada d'art contemporanèu de Bordèu - Sit oficial »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus capc-bordeaux.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ Sarah Paulin e Christophe Roux, « VIDEO. Mériadeck, un quartièr en plen centre-vila de Bordèu e pasmens mesconegut », sus francetvinfo.fr, França 3 Novèla Aquitània, 21 de novembre de 2021 (consultat l'8 d'abril de 2023).
↑ « l'òbra de Le Corbusier dintra al Patrimòni mondial », sus lamontagne.fr, 17 de julhet de 2016.
↑ Besse 2012, p. 35-40.
↑ Emmanuel Tellier, « Noir Désir, de 1980 a 1996, comenta son istòria », Las Inrockuptibles,‎ novembre de 1996 (lira en linha).
↑ « Noa Pop l'emission integrala amb JC & THE JUDAS » (consultat lo 19 de decembre de 2021).
↑ Vilas laureadas del prètz d'Euròpa (1955-2010).
↑ Veire sus culture.gouv.fr.
↑ ^{a e b} Catherine Darfay, « Bordèu : la vila collecciona los labèls », sus Sudouest.fr (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « Bordèu : vilas e vilatges florits », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « las 10 vilas a visitar en 2017 », sus Lonely Planet, 20 de junh de 2017 (consultat lo 24 de julhet de 2020).
↑ « Perqué Lonely Planet fa de Bordèu LA vila a visitar en 2017 ? », sus Slate.fr, 26 d'octobre de 2016 (consultat lo 26 de junh de 2020).
↑ « Guida per la descobèrta dels luòcs de sejorn de Goya a Bordèu », sus burdeos.rutascervantes.com (consultat lo 5 de mai de 2016).
↑ (en) « Estorach, Soledad, 1915-1993 | libcom.org », sus libcom.org.
↑ ^{a b c d e e} « lo blason de Bordèu : « Pòrt dels Lums » « Pòrt de la Luna » », sus bordeaux-gazette.com, 14 d'abril de 2017 (consultat lo 16 de decembre de 2021).
↑ Meaudre de Lapouyade, Las armas de Bordèu, Gounouilhou Estampaire, 1913.
↑ ^{a e b} « Armas de Bordèu », sus emblemes.free.fr (consultat lo 14 de decembre de 2021).
↑ « Michel Fijac. Noblesa bordalesa, noblesa d Aquitània, noblesa francesa - PDF Telecargament Gratuit », sus Docplayer.fr (consultat lo 26 de junh de 2020).

Aquel article es reconegut coma « bon article » dempuèi sa version del 27 de genièr de 2022 (comparar amb la version actuala).
Per tota informacion complementària, consultar sa pagina de discussion e lo vòte l'avent promogut.

La version del 27 de genièr de 2022 d'aquel article es estada reconeguda coma « bon article », valent a dire que respond a de critèris de qualitat pertocant l'estil, la claror, la pertinéncia, la citacion de las fonts e l'illustracion.

[442] Per convencion dins Wikipédia, lo principi es estat retengut d'afichar pas dins lo tablèu dels recensaments e lo grafic, per las populacions legalas posterioras a 1999, que las populacions correspondent a una enquèsta exaustiva de recensament per las comunas de mens de 10 000 abitants, e que las populacions de las annadas 2006, 2011, 2016, etc. per las comunas de mai de 10 000 abitants, aital coma la darrièra populacion legala publicada per l'INSEE per l'ensemble de las comunas.

[Pop_mun_2021-443] Populacion municipala legala en vigor al 1^er genièr de 2024, millésimée 2021, definida dins los limits territorials en vigor al 1^er genièr de 2023, data de referéncia estatistica : 1^er genièr de 2021.

[1] Prononciacion en francés estandard retranscricha foneticament segon la nòrma API.

[6] Las distàncias son mesuradas entre cap-luòcs de comunas a vòl d'aucèl.

[22] Mesura efectuada sus GéoPortail.gouv dintra las doas ribas, al nivèl del pont de pèira.

[53] Segon lo zonatge de las comunas ruralas e urbanas publicat en novembre de 2020, en aplicacion de la definicion novèla de la ruralitat validada lo 14 de novembre de 2020 en comitat interministerial de las ruralitats.

[65] Las aigas continentalas designan totas las aigas de susfàcia, en general de las aigas doças eissidas d'aiga de pluèja, que se tròban a l'interior de las tèrras.

[66] Las annadas 2000, 2006 e 2012 correspondon a las valors de las revisions avent eles luòcs ulteriorament (cf : CORINE Land Cover França Guida d'utilizacion, p. 6-9).

[105] Chifras del recensament de 2018.

[107] La part de residéncias principalas ocupadas per de proprietaris es de 33,2 % a París, 43,4 % a Marselha, 33,7 % a Lion, 32,5 % a Tolosa, 48 % a Niça, 37,3 % a Nantas, 27,6 % a Estrasborg e 30,8 % a Montpelhièr.

[142] Tanben ortografiat « V3 » e prononciat « [v e k i b] ». Lo nom proven de l'anciana denominacion de Bordèu Metropòli, la Comunautat Urbana de Bordèu (CUB).

[169] Mesura efectuada sus GéoPortail.gouv entre lo centre de Bordèu e la centrala nucleara del Blayais.

[229] Lo cònsol american escrich en 1808 : « l'èrba possa dins las carrièras de Bordèu. Son esplendid pòrt es desèrt », cf. Hubert, Block e de Caunar, 2018, pagina 113.

[281] Lo canton a cambiat de nom en seguida del decret del 24 de febrièr de 2021.

[283] Las populacions indicadas correspondon a la « populacion municipala » de l'INSEE . Son donc excluses los residents temporaris del canton. Mai d'informacion sul sit de l'INSEE.

[320] Aquela seccion es realizada a partir de las donadas de las donadas del sit https://www.data.gouv.fr/fr/datasets/comptes-individuels-des-communes-fichier-global del ministèri de l'Economia e de las Finanças. Per constituïr aquela partida, l'esplech Finanças localas version 3.0.0 : Yin Yang Sigma a efectuat la sintèsi de las 23 paginas del sit governamental dels comptes individuals pertocant Bordèu. Finanças localas es un logicial liure distribuït en copyleft jos licéncia GNU GPL version 3.

[321] Segon l'INSEE , las cargas de foncionament correspondon als fraisses de foncionament corrent de la collectivitat (fresc de personal, despensas d'entreten, etc.).

[322] Segon l'INSEE , las despensas d'investiment correspondon a las operacions en capital. En particular, comprenon los remborsaments de manlèus, los prèstes e avanças acordats per la collectivitat, las despensas dirèctas d'investiment (aquisicions mobiliàrias e immobiliàrias, òbras nòvas, gròssas reparacions) e las subvencions d'equipaments versadas.

[323] Segon l'INSEE , las recèptas de foncionament correspondon principalament a la fiscalitat locala dirècta, a las dotacions de l'Estat e als produches financièrs.

[324] Segon l'INSEE , las recèptas d'investiment correspondon a las dotacions e subvencions, tals coma los fonzes de la compensacion de la TVA (FCTVA), la dotacion globala d'equipament (DGE), las autras subvencions d'investiment e los manlèus.

[327] En comparason dels tausses d'imposicion de 2018, siá respectivament 22,02 %, 23,8 % e 37,18 %.

[329] Lo « encorres del deute » representa la soma que la comuna deu a las bancas al 31 de decembre de l'annada considerada.

[330] Lo « annuitat del deute » equival a la soma dels interèsses de manlèus de la comuna e del montant de remborsament del capital pendent l'annada.

[331] La « capacitat de desendeutament » es basada sul ratio segon definit per la formula : $ratio = encorres del deute ⁄ capacitat d'autofinançament$ . Aquel ratio mòstra, a un momenton balhat, lo nombre d'annadas que farián besonh al remborsament dels deutes en considerant las ressorsas de Bordèu.

[421] (59 160 - 45 543) / 45 543.

[Indicateurs_locaux-425] Indicators locals.

[427] Las chifras comprenon las tuats e los nafrats (leugièrs e grèus).

[500] L'Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics (INSEE) a publicat las donadas dels revenguts medians per abitant en 2015 e 2018. Las donadas son pas estadas divulgadas per las comunas de mens de 50 cobles e de mens de 100 personas per de rasons de confidencialitat, aquí perqué solas 32 974 de las 34 968 comunas an de donadas disponiblas.

[648] La chifra de Bordèu conten pas d'inicialas, e es pas donc pas a pròpriament parlar un monograma.

[450] INSEE, « Evolucion e estructura de la populacion en 2020 - Comuna de Bordèu (33063). », 27 de junh de 2023 (consultat lo 4 de setembre de 2023).

[meta-2] « Metadonadas de la comuna de Bordèu », sus insee.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).

[3] Agéncia d'urbanisme Bordèu Aquitània, Institut d'Estudis Demografics de l'Universitat de Bordèu IV, Analisi e prospectiva en demografia espaciala (Nòta de sintèsi), Bordèu, 2011, 148 p. (lira en linha [PDF]).

[4] « Basa de las unitats urbanas 2020 », sus insee.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[5] « Basa de las airas d'atraccion de las vilas 2020 | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[7] « Comunas los mai pròches de Bordèu », sus villorama.com (consultat lo 3 d'octobre de 2021).

[8] « Limits administratius de Bordèu », sus geoportail.gouv.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[Emmanuel-9] (en) Laurent Emmanuel, Maurice Renard, René Cubaynes, Marc de Rafelis, Michael Hermoso, Laurence Lecallonnec, Antoine Lo Solleuz e Jacques Rey, « The “Esquistes Carton” of Carcin (Tarn, França): a lithological signatura of a methane idrat dissociacion event in the early Toarcian. Implicacions for correlations between Boreal and Tethyan realms », Bulletin de la Societat geologica de França, panatòri. 177, n^o 5,‎ 2006, p. 239-249 (ISSN 0037-9409, e-ISSN 1777-5817, DOI 10.2113/GSSGFBULL.177.5.237, S2CID 128996373, lira en linha).

[10] « AQI0065 - Calcari a astéries (Rupélien) d'Ascas », sus Inventari Nacional del Patrimòni Natural (consultat lo 14 d'agost de 2023).

[11] « 324C – Sistèma aqüifèr dels calcaris, faluns e greses de l'Oligocèn a l'Èst de Garona (Nivèl 2) », sus sigesaqi.brgm.fr.

[12] Institut nacional de l'informacion geografica e forestièra, Repertòri geografic de las comunas, [lira en linha].

[13] Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, Atlàs de la metropòli bordalesa, Bordèu, Mollat, 2001, 169 p. (ISBN 2-909351-72-6, lira en linha), p. 60.

[14] « G. L'aglomeracion bordalesa », sus atlas-paysages.gironde.fr (consultat lo 30 de setembre de 2021).

[15] Ministèri de l'industria, del comèrci, e de l'artisanat, Bureau de las recèrcas geologicas e minièras e Servici geologic nacional, Carta Geologica de França a 1/50000, Orleans (n^o 803), 41 p. (lira en linha [PDF]).

[16] Charles Frankel, « lo bordalés : los vins de Bordèu ; calcari contra grava », sus futura-sciences.com (consultat lo 30 de setembre de 2021).

[17] Mickaël Bosredon, « Novèla Aquitània: Jol sable, de las ròcas, de las capas d'aiga e dels fossils », sus 20minutes.fr (consultat lo 30 de setembre de 2021).

[18] Philippe Cloutet, « Istòria geologica d'Aquitània », sus AquitaineOnLine (consultat lo 30 de setembre de 2021).

[19] Centre nacional per l'espleitacion dels oceans, Bilanç de las coneissenças de la riba drecha de Gironda, Talença, 8 d'octobre de 1973, 33 p. (lira en linha).

[20] « Pedologia e paisatge », sus atlas-paysages.gironde.fr (consultat lo 30 de setembre de 2021).

[21] Sandre, « Ficha cors d'aiga - Garona (O---0000) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[23] « Le Pòrt de la Luna a Bordèu : un sit d'excepcion », sus Gralon (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[24] « los bacs girondins (ferries) », sus gironde.fr (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[25] F. Girard, « Lac de Bordèu (pesca, passejada, albergament, torisme) - Cantons de pesca (lacs, rius, aiga doça e aiga salada) », sus achigan.net (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[26] « Un aire de vacanças al lac de Bordèu », sus Un aire de Bordèu (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[27] Sandre, « Ficha cors d'aiga - Lo Peugue (O9720500) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[28] « Font del Peugue » sus Géoportail (consultat lo 12 d'abril de 2013)..

[29] « Fonts del Peugue »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus pessac.fr, Vila de Peçac (consultat lo 12 d'abril de 2013).

[30] « lo Peugue a catòrba », sus sudouest.fr, 19 aout 2011 (consultat lo 12 d'abril de 2013).

[31] Tim, « Visible o invisible : seguissèm lo cors de la Devesa de Merinhac a Bordèu », sul Bordèu Invisible, 15 de junh de 2013 (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[32] Sandre, « Ficha cors d'aiga - Riu d'ars (O9710500) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[33] Sandre, « Ficha cors d'aiga - La Jallère (O97-0452) » (consultat lo 1^er octobre de 2021).

[:5-34] {a e b} « Verai o fals : Bordèu es la vila ont plòu lo mai ? », sus Bordèu Tendéncias, 16 d'octobre de 2019 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[:3-35] {a e b} « Normalas e recòrds climatologics 1981-2020 a Bordèu-Merinhac », sus infoclimat.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[36] « Climat Bordèu: temperaturas, precipitacions, quand partir », sus climatsetvoyages.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[37] Cathy Lafon, « Dins lo rétro : quand lo Sud-oèst aviá d'anars de Grand Nòrd », Sud-oèst,‎ 19 de genièr de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[38] « Climatologia globala a Bordèu-Merinhac - Infoclimat », sus infoclimat.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[:6-39] « Climat Aquitània: Temperatura Aquitània, diagrama climatic per Aquitània », sus fr.climate-data.org (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[donneespubliques.meteofrance.fr-40] [MétéoFrance] « Ficha climatologica de l'estacion Bordèu-Merinhac », sus donneespubliques.meteofrance.fr, edité lo : 06/09/2021 dins l'estat de la basa.

[41] « Nombre de jorns mejan d'auratges », sus metweb.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[42] « Nombre de jorns mejan de bruma », sus metweb.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[43] « Nombre de jorns de nèu e de jorns sens desgèl per an »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus alertes-meteo.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[44] « INPN - FSD Natura 2000 - FR7200700 - Garona en Novèla Aquitània - Descripcion », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[45] « Bordèu (33) - Mon Environament en Novèla Aquitània », sus macommune.biodiversite-nouvelle-aquitaine.fr (consultat lo 19 de decembre de 2021).

[46] « INPN - Comuna : Bordèu - Resultat de la Recèrca », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[47] « INPN - Perimètre De Proteccion De la Resèrva Naturala De las Paluns de Bruges, Perimètre de proteccion d'una resèrva naturala nacionala - Presentacion », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[RNF-48] {a e b} « Marais de Bruges », sus Resèrvas naturalas de França.

[SEPANSO-49] « Marais de Bruges », sus SEPANSO.

[50] « Ret idrografica de la Jalle, del camp de Souge a Garona, e palun de Bruges », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[51] « lo Pargue dels Jalles »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bordeaux-metropole.fr (consultat l'8 d'abril de 2023).

[52] « INPN - Sits arqueozoologics e arqueobotanicas - Comuna : Bordèu », sus inpn.mnhn.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[54] « Tipologia urban / rural », sus observatoire-des-territoires.gouv.fr (consultat lo 27 de març de 2021).

[55] « Comuna urbana - definicion », sul sit de l'INSEE (consultat lo 27 de març de 2021).

[56] « Comprene la grasilha de densitat », sus observatoire-des-territoires.gouv.fr (consultat lo 27 de març de 2021).

[57] « Unitat urbana 2020 de Bordèu », sus insee.fr (consultat lo 27 de març de 2021).

[UU2020-58] « Basa de las unitats urbanas 2020 », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).

[UU20202b-59] Vianney Costemalle, « Totjorn mai d'abitants dins las unitats urbanas », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).

[AAV2020-60] « Basa de las airas d'atraccion de las vilas 2020 », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).

[AAV20202b-61] Marie-Pierre de Bellefon, Pascal Eusebio, Jocelyn Forest, Olivier Pégaz-Blanc e Raymond Warnod (INSEE), « En França, nòu personas sus dètz vivon dins l'aira d'atraccion d'una vila », sus insee.fr, 21 d'octobre de 2020 (consultat lo 27 de març de 2021).

[62] Odile Pinol e Karim Mouhali, « Bordèu, una metropòli europèa demest los grands pòls regionals superiors », sus INSEE, INSEE Analisis Novèla Aquitània, 20 d'octobre de 2020 (consultat lo 4 d'agost de 2023).

[CLC-63] {a e b} « CORINE Land Cover (CLC) - Reparticion de las superficias en 15 pòsts d'ocupacion dels sòls (metropòli) », sul sit de las donadas e estudis estatistics del ministèri de la Transicion ecologica (consultat lo 18 d'abril de 2021).

[64] IGN, « Evolucion de l'ocupacion dels sòls de la comuna sus cartas e fòtos aerianas ancianas. », sus remonterletemps.ign.fr (consultat lo 18 d'abril de 2021).

[67] « l'aglomeracion bordalesa : Creissença metropolitana e exposicion urbana », sus geoimage.cnes.fr (consultat lo 28 de setembre de 2021).

[68] « Plan del cadastre de la vila de Bordèu », sus lecadastre.com (consultat lo 20 de junh de 2023).

[69] « la Pòrta Cailhau, pòrta de dintrada principala de la vila de Bordèu », sus Espòts Bordèu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[70] « Carrièra Santa-Catarina », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 28 de setembre de 1999).

[71] « Bordèu-Lac : en imatges, l'istòria d'un quartièr bastís sus de paluns assecadas », sus Sudouest.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[72] « Decès de l'arquitècte e urbanista Xavier Arsène-Henry », Lo Monitor,‎ 24 de junh de 2009 (lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[73] Jacqueline Lorenz, Jean-Pierre Gély, França, Carrièras e construccions en França e dins los païses limitròfs, Ed. de Comitat de las òbras istoricas e scientificas, 1985, p. 2004.

[74] « Un projècte urban, una vertadièra personalitat »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bassins-a-flot.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[75] « lo « melting pòrt » d'uèi »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bassins-a-flot.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[76] « Una volontat fòrta de crear un quartièr novèl »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bassins-a-flot.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[77] « Bordèu Pòrt Atlantic engatja las òbras de reamainatjament del pòrt de plasença dels Bacins a ondada », sus bordeaux-port.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[78] « Mercat dels Capuchins », sus bordeaux.fr (consultat lo 19 de genièr de 2022).

[Brienne-79] Marjorie Michel, « En 1963, lo mercat d'interès nacional de Brienne a Bordèu obrissiá sas pòrtas », Sud Oèst, 18 de febrièr de 2021.

[80] « lo Campus Victoire », sus u-bordeaux.fr (consultat lo 19 de genièr de 2022).

[81] « Bordèu Euratlantique, aquel projècte a l'escala d'Euròpa ! », sus bordeauximmo9.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[82] « Secrèt d'istòria #3 : lo quartièr dels Chartrons a Bordèu », sul Bonbon, 17 de setembre de 2018 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[83] Bernard Lamarque, « la legenda urbana de las Chartrons », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[84] « lo mercat de l'immobiliari a Bordèu : prèmi e evolucions a preveire en 2021 », sus Selexium (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[85] « Investir dins lo quartièrs dels Chartrons a Bordèu : a qué s'esperar ? »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus My despatriat, 12 de julhet de 2021 (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[86] « Còs consolar de Bordèu : sit oficial del Còs consolar de Bordèu : Consolats Bordèu », sus consulats-bordeaux.org (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[87] Anne-Sophie Marchetto, « Bordèu : 60 ans d'imatges del quartièr del Pargue Grand », Sud-oèst,‎ 20 d'abril de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[88] « Projècte de renovelament urban del Pargue Grand », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[89] Societat istorica e arqueologica d'Arcaishon e de País de Bug, Bulletin n°29, Arcaishon, 1981.

[90] Thomas Jonckeau, « Quand Caudéran venguèt bordalés », Sud-oèst,‎ 3 d'octobre de 2015 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[91] « Bordèu Caudéran : Viure quartièr Caudéran a Bordèu », sus barnes-bordeaux.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[92] Cathy Lafon, « Citat administrativa : pichona istòria del primièr gratacèl de Bordèu », Sud-oèst,‎ 18 de novembre de 2019 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[93] « lo Pargue Bordalés, 28 ectaras de verdura a Bordèu », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[94] Xavier Dorsemaine, « Istòria dels quartièrs de Bordèu : coma la Bastida es venguda brancada », Sud Oèst,‎ 8 d'abril de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de genièr de 2022).

[95] « lo leon de Veilhan », sus Minube (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[96] Amélie CARALP, « l'ecoquartier novèl Bastida Niel pren forma a Bordèu », sus bordeauximmo9.com, 23 de junh de 2021 (consultat lo 28 de setembre de 2021).

[:8-97] {a e b} « De nivèls de revenguts diferents dins las vilas grandas », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[98] « Bordèu Euraltantique - Lo projècte », sus bordeaux-euratlantique.fr (consultat lo 28 de setembre de 2021).

[99] « Tous los prèses de l'immoblier a Sant Agustin - Tausin - Alphonse Dupeux (33000) per estimar son ben », sus Sporting Immobiliari a Bordèu (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[100] « Quartièr Sant-Agustin 5 a Bordèu (33000) - Vejaire, Balhadas e Estatisticas », sus cityzia.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[comparateur-101] « Lotjament en 2018 − Lotjaments e residéncias principalas en 2018 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[102] « Lotjament en 2008 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[103] « Lotjament en 2013 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[104] Lin Yao Wang, « Novèla Aquitània : doblament del nombre de lotjaments en 50 ans », sus AquitaineOnLine (consultat lo 17 de decembre de 2021).

[106] « Part de residéncias principalas ocupadas per de proprietaris », sus observatoire-des-territoires.gouv.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[108] « Lotjament en 2017 − Lotjaments e residéncias principalas en 2017 », sus insee.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[109] Noémie Renard, « Bordèu : Un lotjament a tot pèrdre », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 17 de decembre de 2021).

[110] « Per la rota », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 30 de setembre de 2021).

[111] Cathy Lafon, « Istòria de la rocada de Bordèu : lo (plan) long fulheton de l'alargament », Sud-oèst,‎ 12 de decembre de 2014 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 30 de setembre de 2021).

[112] Sud Oèst, Rocada de Bordèu : qué càmbia per vosautres la fin de las òbras de mesa a 2×3 vias ?, article del 3 de mai de 2023

[113] Prefectura de la region Aquitània, Mesa a 2 x 3 vias de la rocada oèst de Bordèu entre los escambiadors 4 e 10 : Dossièr de concertacion, Bordèu, junh de 2014, 34 p. (lira en linha [PDF]), p. 13.

[114] Jean-Paul Vigneaud, « l'istòria de las barrièras », Sud-oèst,‎ 25 de decembre de 2013 (ISSN 1760-6454, lira en linha , consultat lo 30 de setembre de 2021).

[115] Mickaël Garaboeuf, « Riba drecha de Bordèu : Un desenclavament economic parcialament capitat », sus Sudouest.fr, 10 de mai de 2019 (consultat lo 25 de setembre de 2021).

[116] « Palanca Eiffel (Bordèu, 1860) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[117] « Pont transbordaire de Bordèu (Bordèu) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[118] « Pont d'Aquitània (Bordèu, 1967) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[119] « Pont Sant Joan (Bordèu, 1965) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[120] « Pont François-Mitterrand (Boliac/Begla, 1993) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[121] « Pont ferroviari de Bordèu (Bordèu, 2008) », sus Structurae (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[122] « lo tap ferroviari de Bordèu a enfin sautat ! », Lo Monitor,‎ 9 de mai de 2016 (lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[123] Bordèu : un torn de vila en 101 monuments, Edicion La Taulejada, julhet de 2008.

[124] « l'avenidor de la palanca Eiffel », sus France Bleu, 28 de decembre de 2013 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[125] « Olanda inaugura lo pont Jacques-Chaban-Delmas a Bordèu », BFMTV,‎ 16 de març de 2013 (lira en linha).

[126] « Pont Simone-Veil », sus bordeaux-metropole.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[127] Keolis Bordèu Metropòli, « Que sèm ? », sus keolis-bordeaux-metropole.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[128] « Fasa 1 : 2000 - 2004 »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus bordeaux-metropole.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[129] « Coma Bordèu a radicalament transformat son imatge? », sus bordavenir.fr, 26 de julhet de 2015 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[130] « Totas las linhas », sus infotbm.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[131] « Rets e oraris dels cars interurbans en Novèla Aquitània », sus Transpòrts (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[132] « Ret TER Novèla Aquitània : carta de las linhas e oraris », sus Transpòrts (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[133] Aurélie Bambuck, « lo RER Metropolitan dins la metropòli bordalesa es suls ralhs amb la SNCF », sus France Bleu Gironda, 5 de novembre de 2019 (consultat lo 15 de junh de 2020).

[134] RER Metropolitan Bordèu Novèla Aquitània / 2020-2028, Bordèu, 1 p. (lira en linha [PDF]).

[135] « la carta de las pistas cyclables de Bordèu (33) », sus Pistas Cyclables, 25 de novembre de 2016 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[136] « 2019 Copenhagenize Indèx - Copenhagenize », sus copenhagenizeindex.eu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[137] (en) « Bordèu - Copenhagenize », sus copenhagenizeindex.eu (consultat lo 13 de setembre de 2020).

[138] « EuroVelo en França : 10 grands itineraris bicicleta a descobrir », sus francevelotourisme.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[139] « Véloroute dels Pelegrins - EuroVelo », sus fr.eurovelo.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[140] « Via Verda de Bordèu a La Canau-Ocean », sus af3v.org (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[141] Olivier Delhoumeau, « Bordèu : « Un dimenge sens auto ? Pas al corrent » », Sud Oèst,‎ 12 de mai de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).

[:12-143] « Servici V3 », sus infotbm.com (consultat lo 5 de mai de 2021).

[144] « Passejadas fluvialas », sus visiter-bordeaux.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[145] « BAT3 », sus Transpòrt de Bordèu Metropòli (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[146] « Istoric », sus bordeaux-port.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[147] « Garona : los vaissèls grands de crosièra fan escala a Bordèu », sus 33-bordeaux.com (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[148] « Estatisticas mensuellespassagers comercials totals » [PDF], sus aeroport.fr, Union dels aeropòrts franceses, marces de 2020 (consultat lo 5 de març de 2020).

[149] « l'aeropòrt de Bordèu-Merinhac en chifras : trafic, destinacions… », sus bordeaux.aeroport.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[150] « Mai de 70 destinacions a la partença de Bordèu, precisa lo director del desvolopament de l'aeropòrt », sus France Bleu, 3 de junh de 2021 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[151] « Bordèu: Lo tram anarà fins a l'aeropòrt d'aicí a la fin de 2021 », sus 20minutes.fr, 6 de decembre de 2018.

[152] « Trens. Los LGV cap a Bordèu e Rennes inauguradas en granda pompa », sus ouest-france.fr, 1^er julhet de 2017 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[francebleu_1513348985-153] « la LGV Bordèu-París, sièis meses après : una clientèla afanas multiplicada per doas, segon la SNCF », France Bleu,‎ 18 de decembre de 2017 (lira en linha, consultat lo 26 de decembre de 2017).

[154] Cathy Lafon, « Bordèu : tot çò que vos avètz totjorn volgut saber sus la fabulosa istòria de la gara Sant Joan », Sud-oèst,‎ 14 de febrièr de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[155] François-Xavier Ponch, La gara de Bordèu Sant Joan : Istòria d'una centenària (1898-1998), Bordèu, Edicions Sud-oèst, 1998, 128 p. (ISBN 2-87901-290-2).

[156] « Bordèu : dètz e sèt salas de cinèma a la Bastida », Lo Monitor, n^o 4866,‎ 27 de febrièr de 1997 (lira en linha, consultat lo 19 de genièr de 2018).

[NGFF-157] Gérard Blier, Novèla geografia ferroviària de França : L'orginasation regionala del trafic, t. II, La vida del ralh, 1^er genièr de 1993, 383 p. (ISBN 978-2-902808-43-4), p. 282.

[158] MFB, « la gara de l'estat », sus memoire-ferroviaire-bordeaux.fr, 5 de mai de 2014 (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[159] « Adieu la gara del Nòrd ! », Sud-oèst,‎ 12 de junh de 2011 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[160] Denis L'Èrm, « Agglo de Bordèu : l'extension del tram cap a Blancafòrt fach melhor que previst », Sud-oèst,‎ 3 de genièr de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[Géorisques-161] {a b c d e e} « los risques près de mon ostal - comuna de Bordèu », sus Géorisques (consultat lo 17 d'octobre de 2022).

[162] « la tempèsta Martin de 1999 / Istòria de las inondacions / Revision de las PPRI de l'aglomeracion bordalesa / Prevencion dels risques naturals e tecnologics / Environament, risques naturals e tecnologicas / Politicas publicas / Acuèlh - Los servicis de l'Estat en Gironda »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus gironde.gouv.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).

[163] Vaucelle, Sandrine, « Bordèu, de la lucha contra las inondacions a la dépollution de las aigas pluvialas », Revista geografica dels Pirenèus e del Sud-oèst. Sud-oèst Europèu, Persèu - Portail de las revistas scientificas en SHS, panatòri. 4, n^o 1,‎ 1999, p. 61–76 (DOI 10.3406/rgpso.1999.2707, lira en linha, consultat l'8 d'abril de 2023).

[164] « Bordèu : la comuna a barrat un trentenat de carrièras per inondacions », sus sudouest.fr, 2 de febrièr de 2021 (consultat lo 2 de febrièr de 2021).

[165] Julien Sureau, « Un milion de francés son menaçats per la montada de las aigas : sètz concernit ? », sus actu.fr, 31 d'octobre de 2019 (consultat lo 2 de febrièr de 2021).

[166] « lo fenomèn de retirament-conflament dels sòls argeloses »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus georisques.gouv.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).

[167] « Conéisser lo potencial radon de ma comuna », sus irsn.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).

[168] « SisFrance - BRGM, EDF, IRSN - », sus sisfrance.irsn.fr (consultat lo 3 d'octobre de 2021).

[170] « Inondacion », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[171] « Revision de las PPRI de l'aglomeracion bordalesa »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus gironde.gouv.fr (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[172] « Departament 33 », sus nouvelle-aquitaine.developpement-durable.gouv.fr, 2 de mai de 2018 (consultat lo 4 d'octobre de 2021).

[173] « Gironda > Bordèu (33000) », sul sit habitants.fr de David Malescourt (consultat lo 6 de febrièr de 2015).

[174] (fr + òc) Julien Pearson, Plan del Bordèu occitan gascon : Mapa dau centra occitan e gascon de Bordèu, Bordèu, Ostau Occitan (Institut d'estudis occitans), novembre de 2020.

[175] (òc) « Primièr plan del Bordèu occitan : Lo plan permet de descobrir l'istòria de la lenga dins lo Pòrt de la Luna, retrobar los noms d'origina occitana e lor significacion », Jornalet, Barcelona, Associacion entara Difusion d'Occitània en Catalonha (ADÒC),‎ 21 de novembre de 2020 (ISSN 2385-4510, OCLC 1090728591, lira en linha).

[DENLF-176] {a e b} Albert Dauzat e Charles Rostaing, Diccionari etimologic dels noms de luòcs en França, París, Librariá Guénégaud, 1989 (1^re éd. 1963), 738 p. (ISBN 2-85023-076-6)..

[177] Facultat de las Letras de Bordèu, Annals de la Facultat de las Letras de Bordèu., 1879 (OCLC 557859144).

[178] Bénédicte Boyrie-Fénié, Institut occitan, Diccionari toponimic de las comunas de Gironda, Pau, Edicions Cairn, octobre de 2008, 402 p. (ISBN 978-2-35068-012-5), p. 78..

[179] Dauzat, A. e Ch. Rostaing, Diccionari etimologic dels noms de luòcs de França, París, Librariá Larousse, 1963, 738 p..

[Cassini-180] {a e b} Dels vilatges de Cassini a las comunas d'uèi sul sit de l'Escòla dels nauts estudis en sciéncias socialas.

[181] Roger de Figuères, Los noms revolucionaris de las comunas de França : listas per departaments e lista generala alfabetica, Al sèti de la Societat, 1901 (lira en linha), p. 27 + 92.

[182] Burdigalim appellatam ferunt quod Burgos Gallos primum colonos habuerit, quibus antea cultoribus adimpleta es. in Etymologiae XV, the Latin Library en linha.

[183] Achille Luchaire, Annals de la Facultat de las letras de Bordèu, Ernest Leroux, 1^er genièr de 1887, 100 p. (lira en linha).

[Morvan_p._12-184] {a e b} Michel Morvan, Noms de luòcs del País basc e de Gasconha, París, Bonneton, 2004, 231 p. (ISBN 978-2-86253-334-6), p. 12..

[185] « l'istòria de Bordèu… dins sas linhas grandas », sus cityzeum.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[186] Philippe Cloutet, « Istòria de Bordèu de l'Antiquitat a nòstres jorns : Ausone », sus AquitaineOnLine (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[187] Louis Maurin, Alain Bouet, Eneko Hiriart e Guilhem Landreau, « Santas/Mediolanum, citat dels Santons e Bordèus/Burdigala, citat dels Bituriges Vivisques : destins crosats », Gallia. Arqueologia de las Gàllias, panatòri. 72, n^o 1,‎ 30 de decembre de 2015, p. 53–77 (ISSN 0016-4119, DOI 10.4000/gallia.1411, lira en linha, consultat lo 18 de julhet de 2022).

[188] Dominique Mirassou, « Istòria de la fondacion de Bordèu e de la Creacion dels primièrs vinhals pels Bituriges Vivisques », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[189] Jean Hiernard, « Bituriges del bordalés e Bituriges de Berric : l'apòrt de la numismatica », Revista arqueologica de Bordèu 1997 p. 61-65, resumit per Christian Goudineau, Antiquitats nacionalas, p. 725-727.

[190] Jean Leclant, Diccionari de l'Antiquitat, París, PUF, 2011, 2389 p. (ISBN 978-2-13-058985-3, lira en linha ).

[191] Patrick Counillon, « Strabon, Bourdigala e Aquitània », Aquitania : una revista inter-regionala d'arqueologia, 2008 (consultat lo 20 de decembre de 2021), p. 33-39.

[192] Charles Higounet, Istòria de Bordèu, Privat, 1962, p. 82.

[193] « Sent Cristòli 2000 ans d'istòria. », sus bertrandfavreau.net (consultat lo 7 de novembre de 2021).

[194] Marcel Lo Glay, Jean-Louis Voisin e Yann Le Bohec, Istòria romana, Premsas universitàrias de França, 1995 (presentacion en linha).

[195] Clément Jouhanet, « lo Palais-Gallien de Burdigala a Bordèu », sus AquitaineOnLine (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[196] « Palais Gallien », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[197] « Istòria de Bordèu », sus visites-p.net (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[198] Dominique Mirassou, « "Ausone" (Decimus Magnus Ausonius) un bordalés Illustra. », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[199] Ausone (trad. Étienne-François Corpet), Òrdre de las vilas celèbras, Panckoucke, 1842 (lira sus Wikisource).

[200] Milagros Navarro-Caballero, Louis Maurin, Nathalie Prebòst e Florent Comte, « ILA, Bordèu, 107 - (16/1/9/107) Epitafi de Domitia », sus Petrae ILA, Bordèu, 107, 2002 (consultat lo 2 de genièr de 2022).

[201] « la diocèsi de Bordèu / L'Aquitània romana », sus bordeaux.catholique.fr (consultat lo 3 de setembre de 2019).

[202] J.M. Mayeur (dir.), Istòria del crestianisme - 2 -Naissença d'una crestiantat, 250-430, Desclée, 1995, p. 601 [1]

[203] Jacques Boussard, « l'Oèst del reialme franc als VII^e e VIII^e sègles », Journal dels saberuts,‎ 1973, p. 3-7.

[204] « Abd er-Rahman contra Charles Martel. La vertadièra istòria de la batalha de Peitieus | Musèu nacional de l'istòria de l'immigracion », sus histoire-immigration.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[205] « Primièrs crestians e invasions (5en s. / 12en s.) », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[Dill43-206] {a e b} Vincent Denis 1995, p. 43.

[207] Régis Boyer, Los vikings : istòria, mites, diccionari, R. Laffont, 2008, p. 19. (ISBN 2221106318).

[208] Gérard Pradalié, « los comtes de Tolosa e Aquitània (IX-XII sègles) », Annals del Miègjorn : revista arqueologica, istorica e filologica de la França meridionala, 2005 (consultat lo 20 de decembre de 2021), p. 5-23

[209] André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 67-74 [2]

[210] André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 79-84 [3]

[211] André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 85-96 [4]

[212] Dossièrs d'Aquitània, Istòria dels cònsols màgers de Bordèu., Bordèu, Dossièrs d'Aquitània, 21 de novembre de 2008, 523 p. (ISBN 978-2-84622-171-9 e 2-84622-171-5, OCLC 276645372, lira en linha), p. 97 a 108.

[213] Dossièrs d'Aquitània, Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Bordèu, Dossièrs d'Aquitània, 21 de novembre de 2008, 523 p. (ISBN 978-2-84622-171-9 e 2-84622-171-5, OCLC 276645372, lira en linha), p. 111 a 118.

[214] Dominique Mirassou, « Un misteriós edifici bordalés, Lo fòrt del Hâ, palais vengut preson… », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[215] Jean-Jacques Déogracias 2006, p. 20.

[216] M. Dezeimeris, Actes de l'Acadèmia imperiala de las sciéncias, 1863, p. 534-537 [5]

[217] Bernard Lachaise e Premsas universitàrias de Bordèu, 1999, p. 19-34 [6]

[:39-218] « revòlta de las pitauds o revòlta de las pitaux », sus larousse.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[219] Anne-Marie Cocula, « Actualitat del Discors de la servitud volontària dins l'istòria del sègle XVI », Acta Fabula,‎ 15 de genièr de 2015 (ISSN 2115-8037, lira en linha, consultat lo 15 de decembre de 2021).

[Pierre_Miquel1980287-288-220] Pierre Miquel 1980, p. 287-288.

[Denis130-221] Vincent Denis 2008, p. 130-145.

[Saugera200266-222] Saugera 2002, p. 66.

[Saugera200266_et_86-223] Saugera 2002, p. 66 e 86.

[224] Alain Legros, cercaire al Centre d'estudis de la Renaissença, « Quand Bordèu condemnava l'esclavatge », Sud Oèst,‎ 9 de decembre de 2020 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 15 de decembre de 2021).

[François_Hubert,_Christian_Block_et_Jacques_de_Cauna201877-225] François Hubert, Christian Block e Jacme de Caunar 2018, p. 77.

[Saugera2002113-115-226] Saugera 2002, p. 113-115.

[227] Philippe Bourdin, « Memòrias de la Terror : l'an II a Bordèu », Annals istorics de la Revolucion francesa, n^o 337,‎ 1^er setembre de 2004, p. 219–221 (ISSN 0003-4436, lira en linha, consultat lo 5 de decembre de 2021).

[228] Caroline Crouin, « Estudi scenografic de las fèstas al benefici de l'abolicion de l'esclavatge en França (febrièr - julhet de 1794) », Annals istorics de la Revolucion francesa, panatòri. 339, n^o 1,‎ 2005, p. 55–77 (ISSN 0003-4436, DOI 10.3406/ahrf.2005.2752, lira en linha, consultat lo 5 de decembre de 2021).

[François_Hubert,_Christian_Block_et_Jacques_de_Cauna2018113-230] François Hubert, Christian Block e Jacme de Caunar 2018, p. 113.

[231] urenthoussais, « Renée Leulier, L'arquitècte André Portier (1702-1770) e l'art rocalha a Bordèu », sus EA538 (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[232] « Bordèu, pòrta océane (1715 - 1793) », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[233] Charles Jean Lafolie, Memòrias istoricas relatius a la fonta e a l'elevacion de l'estatua equèstra d'Enric IV sul tèrraplen del Pont-Nòu a París, Lo Normant, 1819 (lira en linha).

[234] Michel Fijac, « Revolucion e urbanisme a la fin del sègle XVIII : Bordèu dintra vandalisme, iconoclasme e especulacion immobiliària », Istòria, economia & societat,‎ març de 2014, p. 71 (ISSN 0752-5702, lira en linha).

[235] « la plaça de la Borsa e lo miralh d'aiga », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 5 de decembre de 2021).

[236] Lauriane CROS, Francmaçonariá, rets maçonicas e dinamicas bordalesas al sègle XVIII., Bordèu, 29 de mai de 2018, 845 p..

[237] Cathy Lafon, « Secrèts d'archius : de naut de la sageta Sant Miquèl a Bordèu, sièis sègles nos contemplan », Sud Oèst,‎ 24 d'octobre de 2020 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).

[238] Christophe Loubes, « Bordèu : coma Gironda es estada dirèctament tocada per la Guèrra d'Espanha », Sud Oèst,‎ 20 de decembre de 2019 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).

[239] André Desforges e al., Istòria dels cònsols màgers de Bordèu, Los Dossièrs d'Aquitània, 2008, p. 281-284 [7].

[240] « CHU de Bordèu / Istòria de l'Inserm », sus histoire.inserm.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[241] CHU de Bordèu, « Istòria dels espitals de Bordèu », sus chu-bordeaux.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[Saugera2002-242] {a e b} Saugera 2002.

[243] Butel, Paul., Los negociants bordaleses, Euròpa e las illas al sègle XVIII, París, Albenca, 1996, 427 p. (ISBN 2-7007-1975-1 e 978-2-7007-1975-8, OCLC 219847878).

[244] R. Billé, « lo camin de fèrre de París a Bordèu », Annals de geografia, panatòri. 39, n^o 221,‎ 1930, p. 449–467 (DOI 10.3406/geo.1930.10217, lira en linha, consultat lo 15 de decembre de 2021).

[245] « Bordèu : la gara Sant Joan e son istòria, partença e terminus dempuèi 114 ans », sus Sudouest.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[246] Alexandre Fernandez, « l'economia municipala a Bordèu, XIX^e – XX^e sègles : las mutacions de l'edilitat », Istòria, economia e societat, panatòri. 22,‎ 2003, p. 413-436 (lira en linha).

[247] (en) « View of Bordèu, Eugène Botifarra », sus Cleveland Museum of Art (consultat lo 23 d'abril de 2022).

[248] (en) « The Pòrt of Bordèu, Eugène Botifarra », sus Nacional gallery of Scotland (consultat lo 23 d'abril de 2022).

[249] « 1880-2020 : L'istòria granda del tram a Bordèu », sus Sudouest.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[:40-250] {a b e c} « Descobrissètz l'istòria de Bordèu », sus bordeauximmo9.com (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[251] « PlanMarquet », sus archivchemindefer.free.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[252] « Bordèu art déco », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[253] Bernard Lachaise, « l'efemèra capitala tragica » : lo governament a Bordèu en junh de 1940, in Istòria(s) de la Darrièra Guèrra, n^o 5, mai de 2010, p. 78-81.

[254] « En 1947, Chaban-Delmas veniá cònsol màger de Bordèu pel primièr còp : en imatges, las datas grandas de sa vida », sus Sudouest.fr (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[255] « Fa 70 ans, Bordèu elegissiá Chaban-Delmas », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[256] « Quand Chaban-Delmas somiava d'una «novèla societat» », sus lefigaro.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[257] « l'istòria dels ponts de Bordèu se conta en sèt episòdis », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[258] « De novèls equilibris (de 1945 a nòstres jorns) », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[259] « Projècte urban de Bordèu: un bilanç contrastat », sul Dever (consultat lo 15 de decembre de 2021).

[260] Denis L'Èrm, « Abans-après : urbanisme, aquelas cinc decennias qu'an cambiat Bordèu », Sud Oèst,‎ 19 de novembre de 2020 (ISSN 1760-6454, lira en linha , consultat lo 15 de decembre de 2021).

[261] « l'Operacion d'Interès Nacional Bordèu-Euratlantique es creada », Lo monitor,‎ 10 de novembre de 2009 (lira en linha, consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[262] « los projèctes », sus bordeaux-euratlantique.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[263] « lo tram de Bordèu a 20 ans : lo « tram sens fil » çò èra una falsa serviciala idèa ? », sus Sudouest.fr, 15 de decembre de 2023 (consultat lo 7 de febrièr de 2024).

[:262-264] « Perqué Bordèu s'apèla la polida endormida ? », sus lespourquoi.net (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[265] « los cais de Bordèu ièr e uèi », sus Un aire de Bordèu (consultat lo 7 de febrièr de 2024).

[266] « Lotjament social, natura, energia : çò que cal retenir del novèl AGRADADA de Bordèu Metropòli », sus la Tribuna, 2024-02-02cet06:00:00+0100 (consultat lo 7 de febrièr de 2024).

[:92-267] (en) « Vèrn lo Grand Bordèu : per un projècte urban duradís », sus constructif.fr (consultat lo 2 d'octobre de 2021).

[268] Vila de Bordèu, 2030 cap al Grand Bordèu : De creissent de luna a la plena luna, Bordèu, BLF Impression, 1^er genièr de 2013, 269 p. (ISBN 978-2-9542960-1-2).

[269] « Bordèu 2030 : Alain Juppé a presentat son projècte urban », sus Sudouest.fr, 28 de febrièr de 2013 (consultat lo 7 de febrièr de 2024).

[270] «la metropòli de Bordèu se poirà dificilament passar d'un mètro», sus 20minutes.fr, 27 de març de 2018 (consultat lo 25 de setembre de 2023).

[271] Pierre Cheminade, « Mètro a Bordèu : çò que diguèt l'estudi exploratoire », La Tribuna,‎ 17 de genièr de 2020 (lira en linha , consultat l'8 d'abril de 2023).

[272] « Mètro de Bordèu », sus Mètro de Bordèu (consultat l'8 d'abril de 2023).

[273] « l'estudi per un mètro a Bordèu es lançat », sus 20minutes.fr, 12 de setembre de 2023 (consultat lo 25 de setembre de 2023).

[meta22-274] {a b e c} « Còdi oficial geografic- Restacaments de la comuna de Bordèu », sul sit de l'INSEE (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[275] « BANATIC, la basa nacionala sus l'intercomunalitat », sus banatic.interieur.gouv.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[276] « BANATIC, la basa nacionala sus l'intercomunalitat », sus banatic.interieur.gouv.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[277] « Bordèu Metropòli - ficha descriptiva al 1^er genièr de 2021 », sus la Basa nacionala sus l'intercomunalitat (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[278] « Prefectura - Gironda - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[279] « Conselh departamental - Gironda - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[280] « Conselh regional - Novèla Aquitània - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[282] « Populacions legalas 2019 | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 18 de genièr de 2022).

[Rattachements-elect2-284] « Decopatge electoral de Gironda (abans e après la reforma de 2010) », sus politiquemania.com (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[Loi_2013-403-285] Loi n^o 2013-403 del 17 de mai de 2013 relativa a l'eleccion dels conselhièrs departamentals, dels conselhièrs municipals e dels conselhièrs comunautaris, e modificant lo calendari electoral, article 51 e son decret d'aplicacion n^o 2013-938 del 18 d'octobre de 2013.

[Elec_CM-286] « Eleccion dels conselhièrs municipals e del cònsol màger »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus collectivites-locales.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[287] Article L. 2121-2 del còdi general de las collectivitats territorialas.

[Munic2020-288] {a e b} « Resultats del 1èr torn per Bordèu », sus interieur.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[RNE-3sep2020-289] « Repertòri nacional de las elegits - version del 3 de setembre de 2020 », sus data.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[290] « Jean, Fernand Audeguil - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[291] « Jacques, Michel, Pierre Chaban-Delmas - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[292] « Jacques Chaban-Delmas », sus Gouvernement.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[Juppé1-293] {a e b} « Alain Juppé - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[Juppé2-294] {a e b} « Alain Juppé », sus Gouvernement.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[Martin-295] {a e b} « Hugues Martin - Basa de donadas dels deputats franceses dempuèi 1789 », sus assemblee-nationale.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[296] « Nicolas Florian », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[297] « Qu'es Nicolas Florian, lo futur cònsol màger de Bordèu? », sus 20minutes.fr (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[Hurmic-298] {a e b} « Pierre Hurmic », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 10 d'octobre de 2021).

[299] « Resultats de las eleccions europèas 2014 - BORDÈU (33) », sus interieur.gouv.fr.

[300] « los resultats de las eleccions precedentas - Regionalas 2015 - Bordèu », sus lemonde.fr.

[301] « los resultats de las eleccions precedentas - Presidencialas 2017 - Bordèu », sus lemonde.fr.

[302] « los resultats de las eleccions precedentas - europèas 2019 - Bordèu ».

[303] « los resultats de las eleccions precedentas - Regionalas 2021 - Bordèu », sus lemonde.fr.

[304] « los resultats de las eleccions precedentas - Presidenciala 2022 - Bordèu », sus lemonde.fr.

[305] Vila de Bordèu, Agenda 21 de la vila de Bordèu, Bordèu, 17 p. (lira en linha [doc]).

[306] Bertrand Escolin, « Bordèu aglomeracion, reestructuracion màger per l'estacion d'espuracion », Lo Monitor, n^o 5579,‎ 29 d'octobre de 2010, p. 49 (ISSN 0026-9700).

[307] J.-P. Vigneaud, « l'estacion novèla d'espuracion de Bordèu dintrarà en servici en fin d'annada », Sud Oèst,‎ 22 d'abril de 2011 (lira en linha, consultat lo 20 de julhet de 2012).

[308] « Bordèu met sul solar », sus lefigaro.fr, 3 d'abril de 2012.

[309] « Ginko - Berges del Lac », sus construction21.org (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[310] « Energias renovelablas », sus Eco Quartièr Ginko Bordèu, 30 de març de 2021 (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[311] Denis L'Èrm, « Transpòrts a Bordèu : la Metropòli ronça drech dins lo « paret de 2030 » ? », Sud Oèst,‎ 22 de setembre de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha , consultat lo 16 de genièr de 2022)

[312] « Bordèu Metropòli : cap cap a una flòta de beguts 100% pròpris », sus leparisien.fr, 18 de decembre de 2020 (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[313] « Creacion d'un rajòl verd a la Bastida, la Brazzaligne », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[314] « A la descobèrta de la « Linha verda »... dempuèi la plaça Ravezies al Bouscat per Bruges », sul Bordèu Invisible (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[:33-315] {a e b} « Jardin public de Bordèu », sus parcsetjardins.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).

[316] Notícia n^o PA00083402, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura

[:34-317] {a e b} « Jardin Botanic », sus parcsetjardins.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).

[318] Ministèri de l'Economia, de las Finanças e de la Relança, « Comptes individuals de las collectivitats », sus impots.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[319] Ministèri de l'economia, de las finanças e de la relança, « Comptes individuals de las comunas (fichièr global) a comptar de 2000 » [xls], sus data.gouv.fr, 16 de setembre de 2021 (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[:35-325] {a b c d e f g e h} Ministèri de l'economia, de las finanças e de la relança, « Balanças comptablas de las comunas », sus data.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[326] « Estatisticas dels impòstes dels particulars », sus impots.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[328] « Impòstes locals - data.gouv.fr », sus data.gouv.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[332] « las vilas partenàrias », sus bordeaux.fr (consultat lo 12 de novembre de 2018).

[wikidata-3cad85426cf3abcdac569be583ce9f8231bdda77-333] {a b c d e f g h i e j} « http://www.bordeaux.fr/p63778/rayonnement-europeen-et-mondial »

[wikidata-1e4b9b9a19dc566e5d3908bb9537fce9e96e24aa-334] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5344 »

[wikidata-5bb699b254dfeb49048b0541ed1f4b876c874e3e-335] « https://www.ashdodnet.com/article/49257 »

[wikidata-81cf22225e1595b2327d1482883d08878d6ea247-336] {a b c d e f g h i j k l m n o p q r s e t} « las vilas partenàrias » (consultat lo 29 de genièr de 2023)

[wikidata-0040c7710bfec83695c1e2272c662e485919b88b-337] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=89715 »

[wikidata-709040469df7c484a578e4007701679774fded9e-338] « http://azerbaijans.com/content_1719_az.html »

[wikidata-20c54a3675b6ab4e0300836698d932875627fa47-339] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5522 »

[wikidata-57c60f54701c53403d16327da8974604b6674666-340] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5523 »

[wikidata-fd7ba941a34b6aab0cfdc441e5ee36e3b1d4526f-341] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5345 »

[wikidata-5b6c88902a64c3067a25add385c90663f6af937e-342] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5346 »

[wikidata-d0cf78e68adc1375228399c7c73e27adbcb3b72a-343] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5524 »

[wikidata-81e06dcd4a500896dd0ff2e820d846d6ade63117-344] « http://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/2531,miasto,14,0,otwarty_na_swiat.html »

[wikidata-93fee4859ba9424e84da9dae6d965eed29ea97c6-345] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5348 »

[wikidata-08441eff70b0fb78fc0224881856464fc5dccfd5-346] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5347 »

[wikidata-cf858473289cf2d3487d2c1c49073025b184aee1-347] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5350 »

[wikidata-837f17bfe0487a2b26a39843d65cd7686a5e34d0-348] « http://sistercities.lacity.org/html/05.html »

[wikidata-94ab0ef6b15a5efca6e3ba6848c14f5ce91e082a-349] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5003 »

[wikidata-23a362cde4db8432596b1e7d59687a2b0e33820f-350] « https://www.muenchen.de/rathaus/stadtpolitik/partnerstaedte/bordeaux.html »

[wikidata-691a001f9bd2bf3f796b1999bc5f05ef64e846f3-351] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5351 »

[wikidata-7dcaac90f425f339fe4237e899e4d07d3ffe2f9f-352] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=6670 »

[wikidata-570efbe2458a2995add09e204ee13286e068ad80-353] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5501 »

[wikidata-426af321c48c7f9f554367ac64a9ffea8113646a-354] « https://www.anmp.pt/anmp/pro/mun1/gem101l0.php?cod_ent=m4000 »

[wikidata-3a66f415f9e3282ff26951075cfbdcaf651dce73-355] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5516 »

[wikidata-1a3fbb904f3238b7c94e5622df6bca837e789d27-356] « https://www.ville.quebec.qc.ca/apropos/portrait/ville_internationale/ »

[wikidata-e730f2edd50c33396cbeeded3653c1bbc3aef24b-357] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=30799 »

[wikidata-7de66338b427f77c9854bb53de06555f6e5e67f9-358] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5683 »

[wikidata-8769e5e71de85eb12eabb4249ba70d9c3547c6c8-359] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5525 »

[wikidata-80263ad097e75688a26f01016781529259bbe806-360] « https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/ »

[wikidata-69d428841fdabb460dcd7fdca2add38929586fb2-361] « http://www.bordeaux.fr/ebx/linkresolverservlet?classofcontent=presentationstandard&id=5513 »

[362] « la reparticion de las competéncias entre nivèl de collectivitats »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus collectivites-locales.gouv.fr (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[:1-363] {a e b} « Donadas suls prelevaments en aiga », sus bnpe.eaufrance.fr (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[364] « Informacions sus la comuna de Bordèu (33) », sus Observatòri dels servicis publics de l'aiga e de l'assaniment (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[tar-365] « Tarifas per la comuna de Bordèu », sus Observatòri dels servicis publics de l'aiga e de l'assaniment : prèmi de l'aiga e proesa dels servicis (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[366] « Bordèu Metropòli fisa a Veolia la gestion de sos degalhs domestics e assimilats », sus Veolia França (consultat lo 5 d'octobre de 2021).

[367] « Lista de las daissariás situats a proximitat de la comuna de Bordèu », sus sinoe.org (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[368] « Lista dels centres de tractament dels degalhs situats a proximitat de la comuna de Bordèu », sus sitesinoe.org (consultat l'11 d'octobre de 2021).

[369] Redaccion, « A Bordèu, 25 mètres carrats d'espaci verd per abitant », 20 minutes,‎ 19 de febrièr de 2014 (lira en linha, consultat l'8 d'abril de 2023).

[370] « Pargue Bordalés », sus parcsetjardins.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).

[371] Ofici de torisme de Bordèu : Jardin public, font d'oxigèn.

[372] Ofici de torisme de Bordèu : Pargue als Angelics.

[373] Las comunas labellisées, Sit de las vilas e vilatges florits consultat lo 27 de decembre de 2023.

[374] Ministèri de l'educacion nacionala, « las chifras claus », sus ac-bordeaux.fr, 2014 (consultat lo 28 d'abril de 2014).

[375] « las chifras claus », sus Acadèmia de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[376] Bordèu sus ville-data.com, « Escòla Bordèu 33 primari e mairala publica e privada », sus ville-data.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[:2-377] {a b e c} « Comparador de territòri − Comparatz los territòris de vòstra causida - Resultats per las comunas, departaments, regions, intercomunalitats », sus insee.fr (consultat lo 23 d'octobre de 2021).

[:4-378] {a b e c} Vila de Bordèu, « Collègis e licèus », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[379] Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion, Atlàs regional : Efectiu d'estudiants, 2020, 212 p. (ISBN 978-2-11-162200-5, lira en linha [PDF]).

[380] « Classament de las vilas estudiantas per nombre d'estudiants », sus investirlmnp.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[381] « los estudiants inscriches dins las universitats francesas », sus Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion (consultat lo 26 de junh de 2020).

[382] « Estatisticas suls efectius d'estudiants inscriches per establiment public jos tutèla del ministèri ne carga de l'Ensenhament superior (amb doblas inscripcions CPGE) », sus data.enseignementsup-recherche.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[383] Pariset 1968, Origina de l'Acadèmia pp 77-78.

[384] « 5 Universities, 1 Portièr: Building Euròpa’s Campus for Global Health | EUGLOH », sus eugloh.eu (consultat lo 15 d'abril de 2020).

[385] ttps://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/universite-de-bordeaux.

[386] (en) « ShanghaiRanking-Univiersities », sus shanghairanking.com (consultat l'8 d'abril de 2023).

[ann-387] « Annuari nacional dels establiments escolars primaris, segondaris e superiors », sus Ministèri de l'Educacion Nacionala de la Joventut e dels Espòrts (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[388] Concors d'accès a l'ENM reformats: inscripcions tre lo 13/01/2020.

[389] Lo comparatiu de las espròvas del 1èr, 2da e 3en concors abans e après la reforma.

[decret2009-390] Decret n^o 2009-329 del 25 de març de 2009 creant l'institut politecnic de Bordèu.

[391] « Institut politecnic de Bordèu », sus Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[392] « Institut politecnic de Bordèu », sus Ministèri de l'Ensenhament superior, de la Recèrca e de l'Innovacion (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[393] Arrestat del 29 de mai de 2019 portant creacion de l'Escòla nacionala superiora per la proesa industriala e la mantenença aeronautica (ENSPIMA) de l'Institut politecnic de Bordèu.

[394] « Recèrca e desvolopament en 2017 », sus insee.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[395] Universitat de Bordèu, « las escòlas doctoralas », sus college-doctoral.u-bordeaux.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[396] Universitat de Bordèu, « Partenaris »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus u-bordeaux.fr (consultat lo 26 de junh de 2020).

[397] « Lista dels ponches de contacte de la ret postala francesa - Oraris, equipaments e servicis associats »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus data.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[:20-398] {a b c e d} « INSEE - Estatistics localas », sus statistiques-locales.insee.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[399] « Pòstas a Bordèu (adreças, oràrias) », sus evous.fr (consultat lo 17 de decembre de 2021).

[400] Margau Gonzalez, « lo centre de tria de la Pòsta a Cestàs obrís sas pòrtas », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[401] « la Pòsta : Ostalariá Logistica Urban de Bordèu-Nòrd », sus France Bleu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[402] « Cobèrta internet, fibra optica e ADSL a Bordèu 33000 », sus ZoneADSL (consultat lo 14 de març de 2023).

[403] « Ma connexion internet | Arcep », sus cartefibre.arcep.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[404] « los espitals e sits del CHU », sus chu-bordeaux.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[405] « Centre espitalièr universitari de Bordèu », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[406] « Espitals e Clinicas a Bordèu (33000-33100-33200-33300-33800) », sus Establiments de Santat (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[407] « Espital Charles Perrens », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[408] « Espital Charles Perrens », sus ch-perrens.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[:11-409] {a e b} « lo tablèu d'onor 2019 dels espitals melhors e clinicas » , sus lepoint.fr, 21 d'agost de 2019 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[410] « Chifras claus 2020 » [PDF], sus chu-bordeaux.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[411] « Cooperacion internacionala », sus chu-bordeaux.fr, abril de 2018 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[412] « Centre Espitalièr Universitari de Bordèu », sus emagister.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[413] « Lista de las juridiccions competentas a Bordèu », sus annuaires.justice.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[414] « Tribunal administratiu de Bordèu », sus Mon administracion (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[415] « Cort administrativa d'apèl de Bordèu », sus bordeaux.cour-administrative-appel.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[416] « Escòla nacionala de la magistratura », sus Escòla nacionala de la magistratura (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[417] « Direccion Departamentala de la Securitat Publica - DDSP / Securitat e proteccion de las personas / Servicis de l'Estat / Acuèlh - Los servicis de l'Estat en Gironda », sus gironde.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[418] « Polícia municipala : Efectius per comuna », sus data.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[419] « Insecuritat a Bordèu : I a de cantons copa-garganta dins lo quartièr Sant Miquèl », sus France Bleu, 12 d'octobre de 2021 (consultat lo 5 de decembre de 2021).

[420] « Insecuritat e delinquéncia », sus interieur.gouv.fr (consultat lo 5 de decembre de 2021).

[422] « A Bordèu, baissa de la delinquéncia dins lo quartièr Sant Miquèl dempuèi un an », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 5 de decembre de 2021).

[423] « Sant Miquèl, la gara. Coma luchar contra la delinquéncia a Bordèu ? », sus 20minutes.fr (consultat lo 5 de decembre de 2021).

[424] « Mens de panatòris e de violéncias a Sant Miquèl gràcias al Grop local de tractament de la delinquéncia », sus Rue89Bordeaux, 13 d'octobre de 2021 (consultat lo 5 de decembre de 2021).

[:7-426] {a b e c} « Recuèlh de donadas annalas | Observatòri nacional interministerial de la securitat rotièra »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus onisr.securite-routiere.gouv.fr (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[:13-428] {a e b} « Servici Departamental d'Incendi e de Secors - SDIS / Securitat e proteccion de las personas / Servicis de l'Estat / Acuèlh - Los servicis de l'Estat en Gironda », sus gironde.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[429] « Organigrama SDIS 33 - Gropaments territorials SDIS Gironda », sus pompiercenter.com (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[430] « los pompièrs de Gironda a la broa de l'asfixia », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[431] « Bordèu : l'espectaculara intervencion del Grimp sus un obrador près de la gara », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[432] Clara Echarri, « Bordèu : unic en França, un camion de pompièrs dont la nacèla monta a 60 mètres », Sud-oèst,‎ 29 d'abril de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[433] « l'organizacion territoriala interarmées de defensa », sus Ministèri de las Armadas, 13 de julhet de 2010.

[434] « 13^e regiment de dragons paracasudistas », sus defense.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[435] « Basa aeriana 106 Merinhac », sus devenir-aviateur.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[436] « HIA Robert Picqué », sus defense.gouv.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[437] « Delegacion militara departamentala (DMD) - Gironda - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[438] « Regions militaras e subdividissiam de regions de 1874 a 1914 », sus combattant14-18.pagesperso-orange.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[439] « Sante Navala e las Navalais », sus santenavale.org (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[440] Istoric del regiment pendent la guèrra granda 1914-1918 : 57en regiment d'infantariá sus Gallica.

[insee_orga_rec-441] L'organizacion del recensament, sus insee.fr.

[444] Fichas INSEE - Populacions legalas de la comuna per las annadas 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 e 2021.

[:14-445] {a e b} Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, « Istoric de las populacions legalas Recensaments de la populacion 1968-2018 » [xls], sus insee.fr, 29 de decembre de 2020 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[446] « Dossièr complèt − Comuna de Bordèu (33063) | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 25 d'abril de 2023).

[447] « Coma Merinhac gerís son atractivitat », sus la Tribuna, 20 de setembre de 2018 (consultat lo 17 de decembre de 2021).

[448] « Près de Bordèu, Merinhac aficha de recòrds d'atractivitat sul mercat de l'immobiliari », sus actu.fr (consultat lo 17 de decembre de 2021).

[449] « Economia : Peçac, 5na vila la mai dinamica de França », Sud Oèst,‎ 25 d'agost de 2017 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 17 de decembre de 2021).

[451] INSEE, « Evolucion e estructura de la populacion en 2020 - Departament de Gironda (33) », 27 de junh de 2023 (consultat lo 12 d'agost de 2023).

[452] « l'agenda dels festenals », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[453] « Grands eveniments », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[SO-454] Cathy Lafon, « lo Reggae Sun Ska torna dins lo Medòc : las datas claus d'un festenal qu'a 20 ans », Sud Oèst,‎ 20 de genièr de 2018 (lira en linha)

[455] « Carnaval de las doas ribas de Bordèu 2022 - trajèctes e programa », sus evous.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[456] Anthony Conan, « la Fièra als plasers de Bordèu : eveniment emblematic al fil del temps », sus Bordèu Gaseta (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[457] « Bordèu Festeja lo Vin - Del 23 al 26 de junh de 2022 », sus bordeaux-fete-le-vin.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[458] Stella Dubourg, « Epicuriales a Bordèu : lo menut de la 25^e edicion fins al 23 de junh », Sud-oèst,‎ 14 de junh de 2019 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[459] Dançam suls cais a de mai en mai la quòta a Bordèu, França blau Gironda, 2019.

[:16-460] {a e b} « TRIBUNA : Bordèu es resolgudament una vila esportiva ! », sus Rue89Bordeaux, 4 de març de 2020 (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[:36-461] {a e b} « Recensament dels equipaments esportius, espacis e sits de practicas », sus res.sports.gouv.fr (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[:37-462] {a e b} Fanny Narvarte, « Bordèu : tres novèls equipaments esportius son estats inaugurats », Sud Oèst,‎ 7 d'agost de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 16 de decembre de 2021).

[:38-463] {a e b} Lin Yao Wang, « Bordèu : reobertura dels equipaments esportius », sus AquitaineOnLine (consultat lo 16 de decembre de 2021).

[464] « Balhadas géocodées eissidas del recensament de las licéncias e clubs al près de las federacions esportivas acceptadas pel ministèri cargat dels espòrts », sus data.gouv.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[465] Ministèri dels espòrts, Cartografia de l'espòrt professional en França per la sason 2017/2018, 2018, 2 p. (lira en linha [PDF]), p. 2

[466] « IGN - IGNrando' », sus ignrando.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[467] Vila de Bordèu, Guida de la vida associativa, Bordèu (lira en linha [PDF]).

[468] Observatòri del patrimòni religiós, « las glèisas e edificis religioses recensats per l'OPR a Bordèu », sus patrimoine-religieux.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[469] Notícia n^o PA00083480, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.

[:17-470] {a b c d e e} « Camins de Sant Jaume de Compostèla en França », sus UNESCO Centre del patrimòni mondial (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[471] Notícia n^o PA00083172, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.

[472] « los 10 mai nautas catedralas e glèisas de França | Un francés en Anglatèrra » (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[473] « 33 - Bordèu - Trinhons de França », sus carillons.canalblog.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[474] « Bordèu e Sant Jaume de Compostèla », sus Visitar Bordèu, 21 de novembre de 2019 (consultat l'8 d'abril de 2023).

[475] « Bordèu suls camins de Sant Jacme de Compostèla », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat l'8 d'abril de 2023).

[476] Chantal Callais, Bordèu : Patrimòni mondial, La Grépia, Gèsta edicions, 2016, p. 184, 185.

[477] « Temple del Hâ », sus Glèisa Protestanta Unida de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[478] « Temple Bordèu Ribla-drecha », sus Glèisa Protestanta Unida de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[merimee-479] « Temple dels Chartrons », notícia n^o PA00083478, sus la plataforma dobèrta del patrimòni, basa Mérimée, ministèri francés de la Cultura.

[480] « Glèisa Ortodòxa Sant Josèp de Bordèu », sus eglise-orthodoxe-bordeaux.org (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[481] « Parròquia Sts Martial & Eutrope, Gironda – Monastèri Sant-Gény », sus monasteresaintgeny.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[482] « la glèisa de la Presentacion de la Plan Santa Maire de Dieu al Temple », sus eglisedelapresentation.net (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[483] « Sinagòga de Bordèu », sus bordeaux-tourisme.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[pcc-484] Lo Patrimòni de las comunas de Gironda, éd. Flohic, tòm I, p. 311.

[485] « Mosquèa Nour El- Mohamadi a Bordèu », sus guidemusulman.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[486] « Mosquèa Turca Merkez-Cani a Bordèu », sus guidemusulman.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[487] « Mosquèa Turca a Bordèu », sus guidemusulman.com (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[488] Regits Dericquebourg, Los Antoinistes, Belgica, Brepols, 1993, 174 p. (ISBN 2-503-50325-X), p. 137, 168.

[489] « Sud Oèst », sus acpm.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[490] « 20 minutes Bordèu Aquitània », sus acpm.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[:18-491] {a e b} « los mèdias a Bordèu », sus Sit oficial de la vila de Bordèu (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[492] « Lista de las ràdios de Gironda », sus annuairedelaradio.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[493] « Annuari de las ràdios Francaises en AM, FM e RNT : Ràdio campus Bordèu a BORDÈU », sus annuradio.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[494] « Annuari de las ràdios Francaises en AM, FM e RNT : R.C.F. Bordèu a BORDÈU », sus annuradio.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[495] « Novèla Aquitània : actualitats e informacions en dirècte », sus França 3 Novèla Aquitània (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[496] « [Brèva] França 3 lança una cadena regionala 24/7 en Novèla Aquitània amb .3 Noa », sus Ressons de la Ret, 10 de setembre de 2018 (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[497] « França 3 crèa una cadena novèla de television regionala en Novèla Aquitània », sus France Bleu, 10 d'octobre de 2017 (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[498] « la cadena TV7 », sus Sudouest.fr (consultat lo 13 d'octobre de 2021).

[29septembre2021_www.insee.fr-499] {a b e c} Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, « Dossièr complèt − Comuna de Bordèu (33063) », sus insee.fr, 29 de setembre de 2021 (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[:19-501] « Comparador de territòri », sus insee.fr (consultat lo 12 d'octobre de 2021).

[www.insee.fr_5359146-502] {a e b} « Basa del dossièr complèt » [xls], sus insee.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[503] « Emplec e caumatge a Bordèu (33000) », sus journaldunet.com (consultat lo 17 de decembre de 2021).

[504] « Cambra de comèrci e d'industria (CCI) 33 - Gironda - Sièta de Bordèu - Gironda - 33 - Annuari », sus lannuaire.service-public.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[505] « Entrepresas a Bordèu (33000) », sus entreprises.lefigaro.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[506] « Bordèu (capitala mondiala del vin) », sus Diccionari del vin, lo diccionari del vin, 30 d'abril de 2011 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[507] « Bordèu : geografia e chifras », sus oenologie.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[:21-508] {a e b} Gironda Torisme, Vinhal e torisme en bordalés : Las chifras claus, Bordèu, 2011, 12 p. (lira en linha [PDF]), p. 3-4.

[509] « Classament dels vins de Bordèu », sus Sit Oficial Bordeaux.com (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[510] César Compadre, « lo reglament que regís lo classament dels vins de Sent Milion es fòrça concebut ? Lo vejaire de dos expèrts », Sud-oèst,‎ 21 d'octobre de 2021 (ISSN 1760-6454, lira en linha, consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[511] Sit oficial

[:22-512] {a e b} « Nombre d'establiments emplegaires e efectius salariats del sector privat, per comuna » [xls, csv, json], sus open.urssaf.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[513] « lo sector aerospacial pesa près de 45.000 emplecs en Novèla Aquitània », sus la Tribuna, 6 d'abril de 2018 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[514] « A Bordèu, lo Lasèr Megajoule a permés de lançar una industria », suls Ressons, 18 de julhet de 2019 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[515] « l'Industria farmaceutica contunha d'innovar », sus Bordèu Business, 26 de novembre de 2020 (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[516] « lo mercat viticòla, fòrça mai qu'una industria », sus BORDÈU Business, 12 d'abril de 2019 (consultat lo 16 de genièr de 2022).

[517] « Sectors en creissença a Bordèu », sus Viure a Bordèu per Gausatz Bordèu, guida del bon viure a Bordèu (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[518] « Chifras & Classaments »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus Bordèu Torisme & Congrés : dossièr de premsa 2020 (consultat lo 26 de junh de 2020).

[519] "Torisme duradís : 10 destinacions en França pels viatjaires engatjats", dins la revista femenina Elle lo 19 de junh de 2023 [8]

[pbt_futur-520] « Torisme d'afars, la metropòli prepara lo futur »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)}, sus Bordèu Torisme & Congrés : dossièr de premsa 2020 (consultat lo 26 de junh de 2020).

[521] « Acuèlh », sus congres.bordeaux-tourisme.com (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[522] « Una entrepresa professionala e innovanta al servici de las filièras », sus bordeaux-expo.com (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[Bilan_2010-523] Ministèri de l'Ecologia, del Desvolopament duradís dels Transpòrts e del Lotjament, Bilanç annal dels pòrts maritims e de las vias navigablas, 2011, 38 p. (lira en linha [PDF]).

[524] Vincent Groizeleau, « Bordèu : Lo trafic global s'atapís mas lo contenedor sauta », 13 de genièr de 2012.

[525] « FICHA QUESTION », sus questions.assemblee-nationale.fr (consultat lo 26 d'octobre de 2021).

[526] « « Vila de Bordèu », un carrejaire melhorat pels besonhs d'Airbus », Los Ressons,‎ 1^er marces de 2004 (lira en linha, consultat l'8 d'abril de 2023).

[527] « POP : la plataforma dobèrta del patrimòni », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).

[528] « POP : la plataforma dobèrta del patrimòni », sus pop.culture.gouv.fr (consultat lo 27 d'octobre de 2021).

[529] « POP : "Bordèu d'Un còp èra" : « 1ra Nuèch del Patrimòni a Bordèu », lo 14 de setembre de 1991", emission radiofonica, sola traça sonòra existenta d'aquel eveniment. Emission producha e presentada per Lauric Duvigneau sus la ràdio liura bordalesa "Armonia Bordèu" en 1991 ».

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]

[b]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[c]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[d]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[e]

[f]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

v · m Bordèu Metropòli
+ de 200 000 abitants	Bordèu
+ de 50 000 abitants	Merinhac Peçac
+ de 30 000 abitants	Begla Sent Medard de Jalas Talença Vilanava d'Ornon
+ de 20 000 abitants	Lo Boscat Bruges Senon Aisinas Gradinhan Larmont
+ de 10 000 abitants	Ambarés e La Grava Blancafòrt Floirac Halhan Parampuire Lo Talhan
+ de 5 000 abitants	Artigas de Bordèu Bassens Carbon Blanc Martinhàs Sent Aubin deu Medòc
+ de 1 000 abitants	Ambès Boliac Sent Loïs de Montferrand
- de 1 000 abitants	Sent Vincenç de Pau
Transpòrts en comun	Transpòrts Bordèu Metropòli Buses Beguts exprèsses Tram estacions VCub RER metropolitan TER Novèla Aquitània Keolis Bordèu Metropòli

v · m Las comunas mai pobladas de la region Novèla Aquitània (mai de 10 000 abitants - populacion municipala en 2021)
Mai de 200 000 abitants	Bordèu
Mai de 100 000 abitants	Limòtges
Mai de 50 000 abitants	Baiona Merinhac Niòrt Pau Peçac Peitieus La Rochèla
Mai de 30 000 abitants	Agen Anglet Engolesme Begla Briva Châtellerault Lo Mont de Marçan Sent Medard de Jalas Talença Vilanava d'Ornon
Mai de 20 000 abitants	Brageirac Biàrritz Lo Boscat Bruges Senon Dacs Aisinas Gradinhan Gujan-Mestràs Liborna Larmont Peirigús Rochefort Santas La Tèsta de Buc Vilanuèva d'Òut
Mai de 10 000 abitants	Ambarés e La Grava Endarnòs Arcaishon Viganòs Vilhèra Biscarròssa Blancafòrt Boulazac Isle Manoire Bressuire Buxerolles Cestàs Conhac Floirac Garait Halhan Hendaia Leonhan Lons Marmanda Miòs Auloron-Senta Maria Ortès Panazol Parampuire Parthenay Royan Sent Andriu de Cubzac Sant Joan de Lus Sant-Junien Sent Lobés Sent Pau d'Acs Lo Talhan Tarnòs Toars Tula Urrugne

v · m Las airas urbanas de Novèla Aquitània
Mai d'un milion d'abitants	Bordèu
Mai de 100 000 abitants	Agen Engolesme Baiona Briva Limòtges Niòrt Pau Peirigús Peitieus
Mai de 50 000 abitants	Arcaishon Brageirac Lo Mont de Marçan Châtellerault
Mai de 20 000 abitants	Dacs Garait Liborna Marmanda Auloron-Senta Maria Tula Vilanuèva d'Òut

v · m Las aglomeracions mai pobladas de Novèla Aquitània Las unitats urbanas de mai de 10 000 abitants en 2021.
Mai de 1 000 000 abitants	Bordèu (1 008 509 ab.)
Mai de 200 000 abitants	Baiona (partida francesa) (263 704 ab.) Pau (204 037 ab.)
Mai de 100 000 abitants	Limòtges (185 703 ab.) La Rochèla (138 236 ab.) Peitieus (134 397 ab.) Engolesme (109 558 ab.)
Mai de 50 000 abitants	Agen (80 711 ab.) Briva (76 144 ab.) Niòrt (73 665 ab.) La Tèsta de Buc-Arcaishon (69 218 ab.) Peirigús (65 333 ab.) Brageirac (64 204 ab.) Dacs (52 496 ab.)
Mai de 20 000 abitants	Vilanuèva d'Òut (48 432 ab.) Lo Mont de Marçan (40 545 ab.) Royan (40 122 ab.) Châtellerault (40 087 ab.) Rochefort (38 009 ab.) Liborna (36 631 ab.) Santas (30 064 ab.) Marmanda (28 329 ab.) Conhac (26 238 ab.) Tula (21 099 ab.) Viganòs (20 466 ab.)
Mai de 10 000 abitants	Bressuire (19 906 ab.) Endarnòs (19 748 ab.) Parthenay (17 833 ab.) Toars (17 157 ab.) Sent Vincenç de Tiròssa (16 995 ab.) Auloron-Senta Maria (16 743 ab.) Biscarròssa (14 551 ab.) Garait (13 901 ab.) Lengon (13 863 ab.) Morencs (13 652 ab.) Ortès (12 928 ab.) Fumèl (12 859 ab.) Cap Berton (12 705 ab.) La Tremblade (12 560 ab.) Coutras (12 462 ab.) Montpon-Ménestérol (12 040 ab.) Blaye (11 708 ab.) Nerac (11 640 ab.) Sant-Maixent-l'Escòla (11 594 ab.) Miòs (11 469 ab.) Sant-Junien (11 387 ab.) Cesac (11 221 ab.) Tonens (10 196 ab.)

v · m Grandas aglomeracions de França Unitats urbanas de mai de 100 000 abitants en 2021
Mai de 10 000 000 abitants	París
Mai de 1 000 000 abitants	Bordèu Lilla (partida francesa) Lion Marselha-Ais de Provença Tolosa
Mai de 500 000 abitants	Dotèri-Lens Nantes Nice Tolon
Mai de 300 000 abitants	Avinhon Béthune Grenòble Montpelhièr Rennes Roan Sant Estève Estrasborg (partida francesa) Tors Valencianas (partida francesa)
Mai de 200 000 abitants	Angieus Baiona (partida francesa) Brest Can Clarmont d'Auvèrnhe Dijon Le Havre Lo Mans Mètz Mulhouse Nancy Orleans Pau Perpinhan Pointe-à-Pitre-Las Abymes Reims
Mai de 100 000 abitants	Alès Amiens Engolesme Anecí Besançon Caiena Chamberí Creil Dunkerque Fort-de-France Frejús Genèva (SUI)-Annemasse (partida francesa) Limòtges An Oriant Mamoudzou Maubeuge (partida francesa) Montbéliard Nimes Nouméa Peitieus Lo Robert La Rochèla Sant Danís (La Reünion) Sant Nasari Saint-Paul (La Reünion) Sant Pèire (La Reünion) Thionville Tròias Valença