Espanha

Reialme d'Espanha

Reino d'España 

Drapeau d'Espanha	Armas d'Espanha

Devisa	en latin : Mai ultra (« Mai luènh »)
Imne	en espanhòl : Marchèt Real (« Marcha reiala »)
Fèsta nacionala	12 d'octobre
· Eveniment commemorat	Descobèrta d'America per Cristòl Colomb (1492)

Lo reialme d'Espanha en Euròpa (l'Union Europèa en verd clar)

Administracion

Forma de l'Estat	Monarquia constitucionala parlamentària unitari
Rei	Felipe VI
President del governament	Pedro Sánchez
President del Congrès dels deputats	Francina Armengol
President del Senat	Pedro Rollán Ojeda
Parlament	Cortes Generales
Isòla nauta Cambra bassa	Senat Congrès dels deputats
Lenga oficiala	espanhòl
Lengas regionalas oficialas	catalan 17 %, galician 7 %, basc 2 %, occitan <1 %
Capitala	Madrid 40° 26′ N, 3° 42′ O

Geografia

Mai granda vila	Madrid
Superficia totala	505 911 km2 (classat 52e)
Superficia en aiga	1,04 %
Fus orari	UTC +1 : (HNEC) ; Ora d'estiu : UTC+2 : (HAEC)

Istòria

Entitat precedenta	Estat espanhòl
Reconquista	722–1492
Union de las coronas de Castelha e d'Aragon	1479–1716
Descobèrta d'America per Cristòl Colomb	12 d'octobre de 1492
Monarquia de las Habsborg	1506–1700
Guèrra de succession d'Espanha	1700–1714
Monarquia de las Borbon	1700–1808
Espanha napoleoniana	1808–1813
Primièra Restauracion de las Borbon	1813–1868
Sexenio Democrático	1868–1874
Primièra Republica	11 de febrièr de 1873 – 29 de decembre de 1874
Segond Restauracion de las Borbon	1874–1931
Segonda Republica	14 d'abril de 1931 – 1er abril de 1939
Guèrra civila espanhòla	17 de julhet de 1936 – 1er abril de 1939
Espanha franquista	1er abril de 1939 – 20 de novembre de 1975
Tresen Restauracion de las Borbon	dempuèi lo 22 de novembre de 1975
Transicion democratica	tre 1975
Constitucion espanhòla	27 de decembre de 1978

Demografia

Gentilici	Espanhòl
Populacion totala (2024)	48 592 909 ab. (classat 28e)
Densitat	96 ab./km2

Economia

PIB nominal (2022)	1 435,698 miliards de $ + 0,65 % (12e/62)
PIB (PPA) (2022)	2 209,419 miliards de $ + 11,41 % (13e/62)
PIB nominal per ab. (2022)	30 156,687 $ + 0,22 % (25e/66)
PIB (PPA) per ab. (2022)	46 413,073 $ + 10,93 % (26e/66)
Tausses de caumatge (2022)	13,378 % de la pop. activa - 9,51 % (65e/66)
Deute public brut (2022)	Nominala 1 499,152 miliards de € + 4,78 % Relativa 116,384 % del PIB - 1,96  %
Moneda	Euro (EUR)

Desvolopament

IDH (2021)	0,905 (plan naut ; 27e)
IDHI (2021)	0,788 (37e)
Coeficient de Gini (2020)	34,9 %
Indici d'inegalitat de genre (2021)	0,057 (14e)
Indici de proesa environamentala (2022)	56,6 (27e)

Divèrs

Còdi ISO 3166-1	ESP, ÈS
Domeni Internet	.ès, .agut
Indicatiu telefonic	+34
Còdi sus placa mineralogica	E
Organizacions internacionalas	ONU : 1955 OTAN : 1982 UE : 1986 COE : 1977 ESA : 1979 BAD : 1984 AIIB : 2017 OEI : 1949 OSCE : 1977 UPM : 2008

Espanha, en forma longa lo reialme d'Espanha (respectivament en espanhòl : España e Reino d'España), es un Estat sobeiran transcontinental d'Euròpa del Sud-oèst, qu'ocupa la mai granda partida de la peninsula Iberica. Lo país a una superficia de 504 030 km² e una populacion de 48 milions d'abitants.

Espanha es bordada al nòrd-èst pels Pirenèus, que constituïsson una frontièra naturala amb França e Andòrra ; a l'èst e al sud-èst per la mar Mediterranèa, al sud-sud-oèst pel territòri britanic de Gibraltar e lo destrech del meteis nom, aqueste separant lo continent europèu d'Africa . Portugal es limitròf d'Espanha a l'oèst mentre que l'ocean Atlantic bòrda lo país a l'oèst-nord-oèst ; enfin lo golfe de Gasconha banha lo litoral nòrd. Lo territòri espanhòl inclutz egalament las illas Balearas en Mediterranèa, las illas Canàrias dins l'ocean Atlantic al larg de la còsta africana, e doas vilas autonòmas en Africa del Nòrd, Ceuta e Melilla, limitròfas de Marròc.

Espanha coma país es nascuda de l'union dinastica al XV^e sègle de dos Estats sobeirans, las Coronas de Castelha e d'Aragon — elas meteissas bastidas tot lo long de l'Edat Mejana per l'union o la conquista d'entitats politicas, culturalas e lingüisticas inicialament distintas, que se retròban dins las multiplas nacionalitats istoricas reconegudas per la Constitucion actuala de l'Estat espanhòl — e de l'absorcion en 1492 del reialme de Granada e en 1512 de la partida iberica del reialme de Navarra. Aquel ensemble ven un Estat unitari en 1715-1716 per la dissolucion de las doas Coronas en aplicacion dels decrets de Nueva Plantèt. La monarquia catolica espanhòla, que possedís alara un immens empèri colonial, es, del XV^e sègle a la debuta del XIX^e sègle, una granda poténcia politica e economica. Coneis sustot un important dardalh cultural en tota Euròpa pendent lo Sègle d'aur espanhòl (XVI^e sègle-XVII^e sègle). L'influéncia espanhòla a declinat tot lo long del XIX^e sègle e a la debuta del XX^e sègle amb la pèrda de sas colonias, la montada dels nacionalismes e la multiplicacion de las crisis politicas, economicas e socialas que culminan amb la guèrra civila de 1936 a 1939 seguida d'un long periòde de dictatura franquista, conservairitz, militarista e nacionala catolica de 1939 a 1975.

En seguida de la transicion democratica dobèrta a la mòrt de Francisco Franco en 1975 e al movement cultural que l'a acompanhada, la Movida, Espanha es venguda una monarquia constitucionala al regim democratic parlamentari.

Es un país desvolopat dotat de la quinzena mai fòrta economia mondiala per PIB nominal (segon las donadas del FMI d'octobre de 2023) e d'un nivèl de vida « plan naut ». Es un membre de l'Organizacion de las Nacions Unidas, de l'Union Europèa, de l'Union latina, de l'OTAN , de l'OCDE e de l'OMC .

Istòria

ibèrs e Celtibères al contacte de las civilizacions mediterranèas (abans 197 abC)

La Dòna d'Elx, considerada coma l'expression melhora de l'art iberic escultat (V^e sègle abC–IV^e sègle abC).

Las populacions autoctònas de la peninsula Iberica s'apelavan los ibèrs. Segon los elements liurats per l'arqueologia e las recèrcas mai recentas, sembla caler abandonar l'idèa que los ibèrs sián un pòble migrator vengut d'Africa. Los ibèrs coneisson un desvolopament que pren sa font a la debuta del I^er millenari abC e s'acaba amb la conquista romana dins lo corrent del II^e sègle abC. Lor territòri, qu'a pogut segon las epòcas representar l'essencial de las còstas del Levant espanhòl aital coma la partida occidentala del litoral mediterranèu de la Gàllia a en realitat conegut de poblaments diversificats. La geografia e lo climat aital coma d'unas interaccions amb d'autres pòbles pòdon explicar aquò.

Las primièras populacions ibericas a s'afirmar son identificadas al sud de la peninsula. Aquestas semblan aver tre la debuta del I^er millenari abC sauput esplechar las riquesas minièras de lors sòls, per tal de ne far comèrci amb d'autras populacions mediterranèas, e en particular los fenicians puèi los cartagineses. Es dins aquela region que compren l'essencial de l'Andalosia actuala e que s'articula a l'entorn del bacin del Guadalquivir que se va desvolopar la cultura tartessienne, qu'utiliza una lenga, una escritura, una cultura e una organizacion sociala e politica distinta de la dels pòbles vesins, amb una fòrta influéncia feniciana. Los trebols geopolitics qu'afectaràn lo Pròche Orient pendent lo VI^e sègle abC ralentiràn aqueles escambis, e a partir d'aquela epòca mai o mens aumentarà la visibilitat de las regions del nòrd de l'Ibérie : la region d'Èbre. Aquela region, d'un caractèr puslèu agricòla en fàcia dels territòris del Sud, minièrs, coneisserà un desvolopament singular e de las relacions amb los pòbles del nòrd de la mar Mediterranèa : Gallés, grècs, e mai tard romans. Los pòbles ibèrs desvolopan diferents sistèmas d'escritura , dont l'escritura iberica sud-orientala e l'escritura iberica nòrd-orientala.

Bronze de Botorrita I, alfabet celtibère oriental.

A aquel poblament iberic se van agregar al nòrd e a l'oèst de las populacions cèltas, que se crida las Celtibères, a partir del XIII^e sègle abC Adaptan l'escritura iberica nòrd-orientala a lor lenga, balhant atal naissença a l'escritura celtibère.

A partir del IX^e sègle abC, de taulièrs son fondats suls ribatges mediterranèus pels fenicians — essencialament sul litoral sud, Gadès (actuala Cadiç), Malakka (Malaga), Onoba (Huelva), Sexi (Almuñécar), Ibossim (Eivissa), o encara, en Africa del Nòrd, Russadir (Melilla), per exemple —, los grècs — sustot sus la còsta orientala, Empúries (près de Girona) pels focèus, Hēmeroskopeion (Dénia) per de Massaliotes, per exemple — e los cartagineses — amb Qart Hadasht (Carthagène), Abyla (actuala Ceuta) de delà del destrech de Gibraltar, o encara Akra Leuka (Alacant), Mahon (sus Menòrca).

Hispanie romana (197 abC - 476)

Teatre roman d'Augusta Emerita (Mérida).

Los romans conquistèron la peninsula al II^e sègle abC, conséquemment a lor victòria sus Cartage pendent la segonda guèrra punica. En 197 abC, aquestes dividisson los territòris iberics que venon de conquistar en doas províncias : lo Hispanie citérieure al nòrd, amb l'anciana ciutat égéenne puèi ibèra de Tarraco (Tarragona), venguda un campament e una colonia romana, coma capitala, e la Hispanie ulteriora al sud, amb Corduba (Còrdo), un ancian sit de poblament ibèr vengut una plaça fòrta punica, per capitala. Romanizan los mai importants centres urbans preexistents de la còsta mediterranèa qu'an conquistat, e fondan de colonias romanas èx nihilo (per exemple, Italica tre 206 abC per de veterans de la segonda guèrra punica). La Celtibérie es conquistada a partir de 181 abC, gràcias al supòrt d'un pòble rival, installat mai al nòrd dins las regions pirenencas, las Vascons, mas l'avançada dels romans e de lor cultura s'i revelarà mai lenta, a causa de la resisténcia e de las revòltas frequentas de las Celtibères (coma ne testimònia la guèrra contra Numance de 153 a 133 abC), s'acabant pas qu'en 19 abC amb August. La peninsula Iberica es egalament l'un dels terrens de batalha de las guèrras civilas de la fin de la Republica romana, sustot pendent la guèrra sertorienne opausant los partisans de Gai Marius aliats als ibèrs jol comandament de Quintus Sertorius a Roma d'ara enlà controlada per Sulla, d'83 a 72 abC Es egalament en Hispanie que se jòga en partida la guèrra civila entre Cesar e Pompèu, las doas províncias essent inicialament fidèlas a aquel darrièr e ont Juli Cesar mena doas campanhas victoriosas, la primièra en 49 abC e la segonda après la mòrt de Pompèu, contra los darrièrs caps dels Republicans (lo filh de Pompèu, Pompèu lo Jove, e un ancian lòctenent de Cesar, Titus Labienus), de 46 a 45 abC Pendent la reorganizacion de la gestion de l'empèri per August en 27 abC, aqueste s'atribuís las tres novèlas províncias que ven de crear en Hispanie, que venon atal de las províncias imperialas, per tal de complir la conquista puèi la pacificacion de la peninsula (çò qu'es fach en 19 abC après una campanha contra los pòbles celtibères dels Cantabres e dels Astures al nòrd).

Lo Hispanie romana jos Dioclecian.

Lo Hispanie citérieure o Tarraconaise, del nom de sa capitala Tarraco, la mai espandida, al nòrd e a l'èst, es aquela ont se concentra l'esfòrç de conquista puèi de pacificacion de las Celtibères. Es dirigida per un legat d'August propretor de reng consolar e sièis legions i son inicialament implantadas per la conquista (la Legio II Augusta fins en 19 abC, la Legio I Germanica fins en 16 abC, la Legio III Macedonica fins en 43, la Legio VI Victrix fins en 68, la Legio IX Hispana fins en 13 abC, la Legio X Gemina fins en 63). Après la victòria d'August en 19 abC e la fin de las campanhas, tres legions i son daissadas en garnison : la Legio III Macedonica benlèu a Pisorica (Herrera de Pisuerga) ; la Legio VI Victrix a Legio (León) ; la Legio X Gemina a Petavonium (Rosinos de Vidriales). Après 63 e fins a la casuda de l'Empèri roman, ne demòra pas mai qu'una, en garnison a Legio : la Legio VI Victrix lèu remplaçada per la Legio VII Gemina fondada en 68. August a egalament fondat dins la província mantuna colonia romana per veterans : per exemple, Caesaraugusta (Saragossa), que se mescla atal a la populacion ibèra ja installada dins la ciutat preexistenta de Salduie. L'aviada economica d'aquela província es assegurada per l'espleitacion de l'estam dins Asturias e per la produccion de blat, de vin e d'òli d'oliva, denrèas exportadas cap a Ostia dempuèi los pòrts de la còsta orientala dont sustot Tarraco e Carthago Nova (Carthagène). En seguida de la reorganizacion de l'empèri menada per Dioclecian entre las annadas 284 e 305, aquela província de Hispanie citérieure es la sola de la peninsula iberica a conéisser de modificacions territorialas en essent dividida en tres : la Tarraconaise amb Tarraco al nòrd-èst, correspondent mai o mens a las comunautats actualas de Catalonha, d'Aragon , de Navarra e del País basc, conservant Tarraco coma capitala ; la Gallaecia o Gallécie al nòrd-oèst, amb las comunautats autonòmas actualas de Galícia, d'Asturias e las províncias espanhòlas actualas de León e de Zamora, aital coma lo nòrd de Portugal, amb Bracara Augusta (Braga) coma capitala e que consèrva l'unica legion de Hispanie ; la cartaginesa, al centre e a l'èst de la peninsula, suls territòris actuals de la comunautat valenciana, de l'èst d'Andalosia , de la Murcia e d'una partida granda de Castelha, amb Carthago Nova (Carthagène) coma capitala.

Vestigis del temple d'August de Barcino (Barcelona).

La Betica, que tira son nom del fluvi Betis (uèi lo Guadalquivir), correspondent mai o mens a l'actuala Andalosia al sud, amb Corduba per capitala. Pacificada e ja largament romanizada, amb una ret densa de ciutats (175, dont nòu colonias, del temps de Plini l'Ancian), es retrocedida per August al « pòble roman » cap a 16 o 13 abC, venent atal una província senatoriala governada per un propretor. Cap de legion i es pas jamai implantada, e aquela província a pas conegut que pauc de trebols fins al V^e sègle, a l'excepcion d'una expedicion de Moros revoltats venguts d'Africa del Nòrd cap a 180. Es egalament rica sul plan economica, amb l'essencial dels pòrts integrats al comèrci imperial, e gràcias a l'espleitacion minièra o encara la produccion e l'exportacion del garum (per exemple a Baelo Claudia).

La Lusitània, a l'oèst, correspondent en granda partida a l'actual Portugal e a d'unas regions del León e de l'Extremadura espanhòl. Es dirigida per un legat d'August propretor de reng pretorian, cargat a l'origina de pacificar e de controlar las Lusitaniens, mas sens dispausar de cap de legion. La província demòra çaquelà pasibla fins a la casuda de l'Empèri roman d'Occident, e coneis, coma la Betica vesina, una certana prosperitat economica gràcias a l'espleitacion minièra (sustot del coire e de l'argent, per exemple amb la mina de Vipasca a Aljustrel) o a la produccion e a l'exportacion del garum. La colonia de veterans d'Emerita Augusta (Mérida) ne ven la capitala.

L'Empèri roman al III^e sègle.

Lo Hispanie es, a la fin de la Republica romana e a la debuta del Principat, l'una de las regions de l'empèri mai romanizadas . Atal, quand los romans ocupan las Illas Balearas en 123 abC, 3 000 ispanicas parlant latin s'i installan. Lo culte imperial s'i difusa de faiçon encara mai precòça - los mai ancians autars dedicats a un culte d'August en Occident, los tres Arae sestianae o Arae Augusti, son atestats dins lo nòrd-oèst de la Tarraconaise de son vivent, cap a 19 abC - e encara mai lèu que, coma l'a demostrat Robert Étienne, los pòbles de la peninsula iberica (tot particularament los Celtibères e los Lusitaniens) practicavan ja un culte al cap, aquel darrièr, considerat coma dotat d'una aura surhumaine, podent exigir al combat de sos òmes una devocion anant fins al don de lors vidas. Lo Hispanie es egalament l'un dels malhons importants del comèrci imperial, çò que favoriza los escambis amb las autras regions d'Euròpa e la riquesa economica de la peninsula qu'expòrta de produches minièrs (argent, plomb, solament), de las cerealas, de l'òli, del vin e del garum.

Vespasian (69-79) a autrejat lo drech latin a l'ensemble de las ciutats de Hispanie, generalizant atal lo modèl institucional e juridictionnel del municipe latin dins la peninsula e permetent l'accès a la ciutadanetat romana dels ancians magistrats d'aquelas ciutats. De familhas de la flor ispanica s'intègran progressivament a la flor imperiala romana : lo filosòf e conselhièr imperial Senèca aital coma son nebot lo poèta Lucain son eissits d'una familha de Corduba avent accedit a l'òrdre equèstre ; gràcias a aquestes, lo poèta Martial, originari d'una vilòta de Tarraconaise, coneis una ascension sociala e ven cavalièr jos Domician ; l'emperador Trajan (98-117) es un descendent de colons italians d'Italica  ; son filh adoptiu e successor, Adrian (117-138), es eissit per son paire de la meteissa gents d'Italica , e per sa maire d'ancians colons punics romanizats de Gadès ; Teodòsi I^er (379-395) nais dins una familha de l'aristocracia imperiala installada a Cauca (Coca), près de Ségovie, e l'un de sos co-emperadors, Maxime (384-388), es egalament originari de Tarraconaise.

Lo latin es la basa lingüistica d'ont seràn eissidas la màger part de las lengas parladas uèi dins la peninsula (castelhan, catalan, galician, aragonés, portugués). Lo drech roman contunha egalament, al contra de d'autras regions de l'Euròpa occidentala, a èsser aplicat après la casuda de l'Empèri e va fòrça influenciar las costumas e nòrmas juridicas del drech visigotic puèi de drech feudal dins los reialmes crestians espanhòls. La crestianizacion s'es facha relativament lèu a partir del II^e sègle, del litoral cap a l'interior de las tèrras, gràcias a la preséncia romana, e es acabada al IV^e sègle.

Invasions barbaras e Reialme visigòt (409-711)

Art visigòt : corona votiva de Suintila, VII^e sègle (Musèu arqueologic nacional de Madrid).

Pendent la casuda de l'Empèri roman al V^e sègle, dels barbars germanics, los Suèves, los Vandals e los visigòts envasiguèron Espanha. Los Vandals, installats momentanèament al sud de la peninsula passèron lèu en Africa del Nòrd (actuala Tunisia) e los visigòts impausèron lor lei fins a la conquista musulmana. Conquistan definitivament çò que rèsta del Reialme suève al nòrd-oèst en 584, puèi la província bizantina de Spania (actualas regions d'Andalosia e del Levant) en 624. Solas una benda litorala e montanhòla al nòrd, pobladas pels Cantabres, los Astures e los Vascons, romanizats e crestianizats, van escapar a lor contraròtle. Las tradicions romanas e mediterranèas son conservadas. A partir del VII^e sègle, se los abitants son totes qualificats de « gòts » (Gothi), es per los distinguir dels « romans » (Romani) o Bizantins. Fins al sègle VII , se distinguís principalament dins lo reialme, los Gothi (valent a dire los visigòts) dels indigènas hispano-romans (Hispani). Amb la conversion oficiala dels visigòts al catolicisme (589), la multiplicacion dels maridatges mixtes, e l'abolicion de la personalizacion de las leis per la promulgacion d'un còrpus legislatiu comun (lo Libèr Iudiciorum en 654), aquelas diferéncias s'atenuan. Lo tèrme de Gothi acaba per pèrdre son sens etnic per s'aplicar a la classa dirigenta del reialme (benlèu dominada per de gòts), totas originas confondudas. Lo rei Chinthila (636-639) es a l'origina d'un edicte estipulant que sol un « gòt » pòt montar sul tròne visigotic.

La glèisa visigotica de San Pedro de la Nave dempuèi lo Sud-oèst.

Crestianizats abans l'invasion, los visigòts son inicialament d'adèptes de l'arianisme fins al III^e concili de Toleda en 589 alara de lo qual lo rei visigòt de Hispanie Récarède fa adoptar a la Glèisa iberica l'ortodoxia nicéenne. L'Espanha visigotica, amb de centres importants tals Toleda (la capitala a partir de 554), Sevilha, Barcelona, Mérida, Còrdo o Saragossa, ven un conservatòri de la cultura antica e lo quadre d'una importanta activitat intellectuala e religiosa, tot particularament incarnada per l'òbra de l'avesque Isidòr de Sevilha. Lo IV^e concili de Toleda de 633, presidit per aquel darrièr, unifica la liturgia dins l'ensemble del reialme, e lo sistèma politico-religiós alara establit, fondat sus una associacion estrecha entre rei e avesques, plaçant los segonds jos l'autoritat del primièr tot en metent aqueste a la disposicion e jol contraròtle dels avesques, serà représ per la Glèisa carolingiana. Lo país s'especializa dins las compilacions e los florilègis, tot en produsent d'òbras originalas en istòria, en drech e en teologia. Las escòlas fondadas pels avesques, que transmeton la cultura classica, forman tanben plan de clèrgues e dels laïcs, e de nombroses actes de venda conservats sus lausa fan pròva de la difusion de l'escritura dins las comunautats ruralas. Los Ispanics del VII^e sègle contunhan a viure dins de villas de tip roman, decoradas de frescas, al centre de vastes domenis agricòlas o artisanals. Bastisson de glèisas de plan basilical o crucifòrm, dont sols nos son arribats qualques modèstes exemples rurals. Los arquitèctes utilizan l'arc otrapassat, mentre que los escultors abandonan la representacion de la figura umana al profièch de motius geometrics, vegetals e animals ont se mesclan las influéncias romana, bizantina e orientala. L'orfebrariá coneis una aviada granda, sustot dins lo talhièr reial d'ont sortisson crotz e coronas votivas que, coma a Bizanci, son suspendudas al dessús dels autars.

Espanha medievala : Al Andalós e reialmes crestians de la Reconquista (711-1512)

Las colomnadas de la cort dels Leons dels palaises nasrides de l'Alhambra a Granada.

Los Arabo-berbèrs, menats per Tariq ibn Ziyad, conquistèron lo país en 711. En 756, l'Espanha musulmana (al- Andalus) prenguèt son independéncia, jol regne dels omeias de Còrdo. En 929, lo país se transforma en califat. Al XI^e sègle, lo califat s'afondra e se fragmenta en micro-Estats, los taïfas ; se'n comptarà fins a 25. Una certana unitat es retrobada amb la conquista d'al- Andalus per la dinastia berbèra dels almoravits de 1086 a 1142, puèi amb la dels almoads de 1147 a 1212. Al Andalós se troceja alara tornarmai en mantuns taïfas.

Qué que ne siá, malgrat aquelas divisions politicas, al- Andalus es l'un dels pòls de l'edat d'aur de l'islam entre lo mièg del VIII^e sègle e lo mièg del XIII^e sègle, amb de centres al dardalh cultural important tals coma Còrdo, Granada o Sevilha. Una Convivencia o « Coexisténcia » s'installa entre comunautats musulmanas, crestianas e josievas, favorizant d'escambis culturals e una relativa tolerància religiosa al respècte de las dhimmi. Los crestians arabizats o Mossarabs, nombroses dins las vilas de Toleda, Còrdo, Sevilha e Mérida, desvolopan una liturgia, una produccion artistica e una cultura mesclant manten de las tradicions e dels rites ibèrs o visigòts e influéncia arabomusulmana. Consèrvan, coma los muladi (ancians crestians convertits a l'islam e lors descendents, o mestisses d'originas arabo-berbèras e ibéro-visigoticas), almens fins al X^e sègle (epòca ont s'intensifica lo procediment d'aculturacion e de substitucion lingüistica al profièch de l'arab , aital coma de conversion a l'islam), lors dialèctes romanics, transcriches en grafia araba (aljamiado) e que son egalament practicats pels colons arabo-berbèrs. La màger part d'aquelas especificitats de la comunautat mossaraba van perdurar o influenciar (e èsser influenciadas en retorn) la cultura e la liturgia gregoriana e clunisienne dels crestians del Nòrd après la Reconquista.

Un cantoral legissent lo raconte de la Pâque dins una sinagòga d'Al Andalós — illustracion d'una Haggada de Barcelona, XIV^e sègle.

Se met egalament en plaça una edat d'aur de la cultura josieva en Espanha, amb lo desvolopament de la cultura sefarada, la transformacion de la peninsula iberica en pòl màger del judaïsme europèu a l'Edat Mejana e la participacion activa de saberuts josieus al dardalh scientific, artistic e intellectual d'al- Andalus e als transferiments culturals dintra civilizacions anticas, arabomusulmanas, ebraïcas e crestianas. D'unes representants d'aquelas minoritats religiosas - de faiçon pasmens plan excepcionala - son integrats al poder politic : Hasdaï ibn Shaprut, al X^e sègle, mètge josieu del califa Abd al- Rahman III, exercís en realitat al près d'el e de faiçon oficiosa una foncion de visir ; Samuel ibn Nagrela, al sègle seguent, gramatician, poèta e talmudista josieu, es visir e cap de las armadas del reialme de Granada. Pasmens, aquela « coexisténcia » es entrecopada de periòdes d'endurciments de las autoritats musulmanas de cap a las dhimmi : una revòlta crestiana entre 852 e 886 entraina una repression brutala sustot a Còrdo, Burgos, Urbiena e Zamora ; lo 30 de decembre de 1066, un important massacre de la populacion josieva a luòc a Granada. A partir de la fin del XI^e sègle, los almoravits puèi los almoads practican una politica de propagacion d'un islam estricte e son donc mens tolerants al respècte de las minoritats religiosas.

Los crestians, refugiats dins lo nòrd dins lo reialme d'Asturias o dins Marcha d'Espanha de l'Empèri carolingian, profechèron de l'aflaquiment musulman ligat a l'esclatament politic d'al- Andalus e entamenèron la Reconquista (Reconquista en espanhòl) que prenguèt fin en 1492 amb l'eliminacion del darrièr bastion musulman, lo reialme de Granada, jol regne dels reis catolics. Las campanhas de las « emperadors de tota la Hispanie » (Imperatores totius Hispaniae : Sanche III de Navarra, Ferdinand I^er lo Grand e Anfós VI o Brava de León e de Castelha, Anfós I^er lo Batalhaire d'Aragon puèi Anfós VII l'Emperador de Castelha) de 1034 a 1157, del Cid Campeador dins las annadas 1080 e 1090, las presas de Toleda en 1085 o de Saragossa en 1118, la batalha de Las Navas de Tolosa en 1212, l'expansion aragono-catalana menada per Jacme I^er lo Conquistaire a Malhòrca en 1229 e a Valença en 1238, las conquistas castelhanas de Còrdo en 1236, de Murcia en 1243, de Jaén en 1246 e de Sevilha en 1248, e fin finala la dintrada dels reis catolics a Granada en 1492, marcan los eveniments militars mai importants d'aquela Reconquista.

Lo palais reial de l'Almudaina a Palma, exemple d'art mudejar catalano-malhorquin.

Aquesta s'acompanha d'una politica de « repoblament » o colonizacion de las tèrras de l'ancian al- Andalus atal reconquistadas per l'installacion de populacions crestianas vengudas de las regions septentrionalas sustot pirenencas, pauras e subrepobladas, eissidas de las comunautats mossarabas s'essent refugiadas al Nòrd per fugir las persecucions o originàrias del nòrd dels Pirenèus (los Francos). Pasmens, dins de nombrosas regions, sustot en Murcia, dins lo reialme de Valença, a las Balearas o dins la val d'Èbre, d'importantas comunautats musulmanas se mantenon. Aqueles Mudéjares, essencialament dels paisans practicant una cultura d'irrigacion mas tanben dels artisans especializats dins la maçonariá o l'industria textila de la seda, pòdon contunhar a practicar lor religion, lors lengas e lors costumas amb mai o mens d'autonomia fins a la fin del XV^e sègle. N'es tot parièr per las comunautats josievas sefaradas. De soslevaments de Mudéjares, sustot a Valença en 1248 puèi 1275, o en Andalosia en 1264, entrainan d'expulsions o conversions forçadas e donc lo despoblament de d'unas zònas talas coma la val del Guadalquivir en Andalosia o al sud del reialme de Valença, dins la region d'Alacant . Los conquistaires bastisson o transforman palaises (Palacio de Galiana a Toleda, Alcazar de Sevilha, Palais de l'Aljaferia a Saragossa, Palais reial de l'Almudaina a Malhòrca), luòcs de culte (catedrala Santa Maria de Toleda, mosquèa-catedrala de Còrdo, catedrala Santa Maria de Valença, catedrala de Palma de Malhòrca, catedrala de Santa María de la Sede de Sevilha) e bastiments en desvolopant un sincretisme arquitectural e artistic, l'art mudejar. Toleda ven, a partir del XII^e sègle, un important centre de traduccion d'obratges scientifics (en matematicas, medecina, astronomia, per exemple), literàrias o filosoficas del grèc, de l'arab o de l'ebrèu al latin. Barcelona o Murcia son d'autres importants centres de traduccion e de circulacion de sabers scientifics e tecnics.

Vista de la Lòtja de la seda dempuèi lo Mercat central de Valença.

Los Reialmes crestians coneisson egalament una certana prosperitat economica, dins lo contèxt de la « Renaissença del XII^e sègle » que tòca alara l'Occident. A las exportacions tradicionalas de la peninsula iberica pendent l'Antiquitat (vin, de Ribadavia en Galícia per exemple, o òli), s'ajustan las de produccions novèlas, eretadas d'al- Andalus o de l'evolucion de las tecnicas artisanalas : de metallurgia (armas de Toleda) o del vestiment, de la curatariá e del textil (lo cuèr de Còrdo, la seda de Granada, Toleda, Sevilha o Valença, lanas de Castelha e de León , lençòls del nòrd de Catalonha sustot de Barcelona, de Perpinhan o de Vilafranca-de-Conflent). L'afluéncia de pelegrins venguts de tota la crestiantat occidentala cap a Sant Jaume de Compostèla assegura egalament l'aviada d'aquela vila e de Galícia. Barcelona sustot mas tanben Valença son de pòls importants del comèrci mediterranèu, la Corona d'Aragon avent establit, entre lo XIII^e sègle e lo XV^e sègle, una vertadièra talassocracia en Mediterranèa occidentala, capabla de rivalizar amb las Republicas maritimas italianas. Galícia, de son costat, entreten dels ligams comercials estreches amb d'autras regions del litoral atlantic, sustot Aquitània, Normandia e Anglatèrra.

Granda Istòria Generala, d'Anfós X lo Savi (Toleda, Espanha). Manuscrit de la bibliotèca de l'Escurial .

Pendent aquel periòde, per unions dinasticas e conquistas, quatre Estats sobeirans crestians se son lentament constituïts en peninsula iberica entre lo IX^e sègle e lo XIII^e sègle : lo reialme de Navarra tre 824 ; la Corona d'Aragon nascuda en 1137 de l'union dinastica del reialme d'Aragon e del comtat de Barcelona, puèi per conquista, essencialament pendent lo regne de Jacme I^er (1213-1276), de l'ensemble dels autres comtats catalans aital coma de reialmes arabo-moros de Malhòrca e de Valença ; lo reialme de Portugal, format en 1139 ; la Corona de Castelha fondada essencialament pendent lo regne de Ferdinand III (1217-1252) amb l'union dinastica en 1230 dels reialmes de Castelha e de León , puèi la Reconquista dels reialmes de Còrdo, de Murcia, de Jaén, de Sevilha e de Niebla.

Es egalament pendent los quatre darrièrs sègles de l'Edat Mejana que las lengas ibericas modèrnas se fixan e se diferéncian de las lengas prat-romanicas e los unas respècte als autres. Tres d'entre elas, lo castelhan, lo catalan e lo portugués, portadas pels corses aristocratics, los miègs sabents e intellectuals sustot dels òrdres mendicants e lo desvolopament d'aqueles Estats, venon de las lengas literàrias - amb la difusion del Cantar de mio Cid mes per escrich en 1207, las activitats de la cort d'Anfós X (1252-1284) o lo desvolopament a partir del XIV^e sègle dels Romanceros pel castelhan, e amb las òbras tant filosoficas, scientificas que romanescas escrichas en pròsa per Ramon Llull (v. 1232-1315) a partir de las annadas 1270, las Jocs florals instaurats a Barcelona en 1393 e las produccions literàrias del Sègle d'aur valencian al XV^e sègle (Tirant lo Blanc, Espill) pel catalan -, administrativas e juridicas.

Enfin, l'Edat Mejana s'a vist installar l'estructura economica, sociala e territoriala de la peninsula que perdurarà, sòus de nombroses aspèctes, fins al XIX^e sègle. Las regions septentrionalas, d'ont es partida la crestianizacion, son vièlhas crestianas, plan densas e majoritàriament ruralas malgrat una urbanizacion mai fòrta en Catalonha. La populacion es essencialament constituïda de pichons proprietaris terrenals regropats en comunautats estacadas a lors privilègis (fòrs o fors), borgs castraux, vilatges o masatges. Aqueles proprietaris son d'alodièrs catalans, basques o navarreses, dels cavalièrs pichons (los hidalgos o infanzónes) de Vieille-Castelha, d'Aragon , de Galícia, d'Asturias o de Cantabrie. En consequéncia, la populacion nobiliària i es numericament importanta, de còps majoritària e se diferéncia pauc de las gents del comun. Dins Asturias, las hidalgos van representar practicament 80 % de la populacion, e atenhon en Cantabrie 83 % al XVI^e sègle puèi mai de 90 % en 1740. Una borgesiá, amb d'estatuts, privilègis e dreches politics particulars (Ciutadans honrats), se desvolopa sustot dins las vilas mai importantas de la Corona d'Aragon (Barcelona, Valença), que son egalament las mai pobladas de la peninsula. En revenge, al centre e al sud, dins los territòris eissits de la Reconquista, la populacion es mai mesclada, amb lo manten de comunautats josievas o musulmanas dins d'unas regions, l'importància dels crestians Novèls, dels mossarabs e dels colons venguts del nòrd de la peninsula o de la rèsta de l'Euròpa crestiana (Francos). La densitat de populacion i es mai febla (d'unas regions del centre de la peninsula son practicament desertadas), constituïda de paisans dependents e salariats trabalhant dins de grandas proprietats extensivas detengudas per de nòbles residissent pas sus plaça mas integrats de mai en mai als corses reialas o princièras, installant atal durablament un sistèma latifundiaire : es a partir d'aquel grop de Ricohombres que serà creat l'estatut de Grand d'Espanha (Grandeza d'España) en 1520.

Los reis catolics, retrach de maridatge, 1469.

Corona d'Aragon unificant una partida d'Espanha e d'Itàlia en 1441.

L'unificacion politica de l'Espanha actuala se dessenha a partir de l'union dinastica de las Coronas de Castelha e d'Aragon , pel maridatge en 1469 dels eretièrs d'aqueles dos Estats, la futura Isabèla I^re de Castelha (1474-1504) e lo futur Ferdinand II d'Aragon (1479-1516), escaissats los Reis catolics per aver menat en 1492 la conquista del reialme de Granada. A la fin d'aquela meteissa annada, Cristòl Colomb atenh America pel compte d'aquestes. Aquelas doas entitats politicas conservèron pasmens, fins en 1715-1716, lors organizacions politicas e institucionalas distintas (incarnadas per las amassadas representativas, las Cortes o Corts, atal coma los sistèmas de costumas, de privilègis, de dreches e de juridiccions especificas (los fòrs o fors). En 1512, s'i ajusta la partida iberica del reialme de Navarra (Nauta-Navarra). A aquela meteissa epòca, las conquistadors s'apoderèron pels reis espanhòls de vastes territòris per formar un immens empèri colonial.

Granda poténcia europèa e mondiala (XVI^e sègle-debuta del XVII^e sègle)

Charles Quint, rei dels Espagnes e emperador del Sant Empèri Roman Germanic.

Discriminacions dels josieus e dels musulmans. Pres dins l'exaltacion religiosa de la Reconquista, los sobeirans espanhòls decidiguèron pel decret de l'Alhambra (1492) d'obligar los josieus d'Espanha a causir entre la conversion e l'exili. La màger part d'entre eles an trobat refugi dins l'Empèri otoman. Los musulmans demorats en Espanha, o morisques, seràn convertits per fòrça tre la debuta del XVI^e sègle. L'Inquisicion espanhòla, instaurada en 1478 per mantenir l'ortodoxia catolica en ligam amb lo poder reial, s'estaca sustot a luchar contra los « Novèls crestians », conversos (ancians josieus convertits per fòrça, pejorativament apelats marranes) e morisques, suspectats de contunhar a practicar lors religions d'origina dins la clandestinitat. Las autoritats temporalas e espiritualas començan egalament de relevar la violéncia e las practicas d'exclusions que se son ja multiplicadas dins la populacion dempuèi la fin del XIV^e sègle : un estatut de Limpieza de sangre (« puretat de la sang ») s'impausa atal dins l'ensemble dels reialmes espanhòls a la fin del XVI^e sègle, entrainant una discriminacion de fach entre vièlhs crestians e novèls crestians, empachant l'accès a aquestes de nombroses oficis o cargas publicas, universitàrias o eclesiasticas. Quitament après lor quasi-generalizacion a partir de la segonda mitat del XVI^e sègle, los estatuts de puretat de sang contunhèron a suscitar de fòrtas resèrvas, en particular dins la Companhiá de Jèsus. Las derivas qu'engendravan aqueles estatuts obliguèron Felip II a convocar en 1596 una Junta presidida per l'Inquisitor general Portocarrero e cargada de definir un quadre a aqueles estatuts. Se considerèt aital coma las enquèstas pòscan pas remontar al delà de cent ans dins lo linhatge, mas la mòrt del sobeiran espanhòl entrainèt, tre 1599, l'abandon del projècte. Lo ministre Olivares, preocupat d'atirar los capitals marranes portugueses, temptèt el tanben de limitar la portada dels estatuts en redigissent, lo 10 de febrièr de 1623, un decret « qu'invalidava tota denóncia anonima, penalizava pesugament la circulacion dels famoses libres Verdes o de Becerro contenent de listas infamantas de familha « impuras » e instituïssiá lo principi dels « Tres actes positius » que sancionava definitivament coma pura tota genealogia avent per tres estiu provada ». Mas las reticéncias de la societat espanhòla, la guèrra de restauracion de Portugal en 1640 e la desgràcia d'Olivares en 1643 faguèron qu'aquel decret foguèt pas realament aplicat. Coma s'o pòt veire amb aquelas doas temptativas de legislacion suls estatuts de puretat de sang, l'Estat espanhòl foguèt luènh de favorizar sistematicament lor desvolopament. A fortiori, balhèt pas jamai als estatuts de puretat de sang la dimension d'una lei generala s'impausant a totes. Jamai la limpieza de sangre faguèt pas partida de las leis del reialme. Demorèt totjorn del domeni del privat, e totas las institucions espanhòlas l'adoptèron pas.

Embarcament de Morisques al pòrt del Grao a Valença en 1609.

Qué que ne siá, las persecucions e las discriminacions entrainan de revòltas, sustot de las Morisques, coma la revòlta de las Alpujarras entre 1568 e 1571. Los Morisques seràn fin finala expulsats entre 1609 e 1614. Aquò entraina de consequéncias demograficas e economicas dramaticas per la Corona d'Aragon e mai precisament pel reialme de Valença, ont aquela comunautat èra la mai representada, demorava una compausanta importanta de la populacion e constituïssiá una partida granda de la man-d'òbra. Abans l'expulsion, i auriá agut entre 300 000 e 400 000 Morisques en Espanha, sus un total d'aproximativament 8,5 milions d'abitants. Se tròban concentrats dins los reialmes de la Corona d'Aragon, ont representan près de 20 % de la populacion ; aquela chifra s'auça a près de 40 % dins lo país valencian. De faiçon generala, las tèrras ricas (sovent pròchas del litoral) e los centres urbans d'aqueles reialmes son majoritàriament crestians, mentre que los Morisques ocupan una partida granda de las tèrras interioras, pauras e montanhosas, e se concentran dins los barris urbans. Se los tròba egalament en nombre important dins las zònas de culturas irrigadas a l'entorn de Gandia e Xàtiva. A tot aquò s'ajusta un taus de creissença demografica netament superior al dels crestians. Los Morisques èran de trabalhaires : lor partença ocasiona d'importantas pèrdas dins la percepcion dels impòstes e a, dins las zònas mai afectadas, dels efièches devastators sus l'artisanat , la produccion de telas, lo comèrci e los trabalhs dels camps. D'unas encontradas del nòrd de la region d'Alacant pèrdon quasi l'integralitat de lor populacion. Se, tot lo long del XVI^e sègle, Valença èra estada lo centre mai actiu de la Corona d'Aragon, l'òrdre d'expulsion massisa de las Morisques significa sa roïna, en destrusent los fondaments quitament de son economia : « Se diguèt que dotze mila òmes èran mòrts, que setanta luòcs foguèron cremats, que los damatges podián èsser estimats a 70 000 ducats ». Las tèrras abandonadas passèron a las mans de la noblesa que pretendèt puèi los logar als paisans dins de condicions sovent abusivas per compensar a cort tèrme sas pèrdas supausadas, talament qu'al final los nòbles se trobèron los mai favorizats.

Retrach de Felip II d'Espanha per Sofonisba Anguissola.

Granda poténcia. Al XVI^e sègle, l'empèri dels Habsborg, dont la monarquia espanhòla es, amb lo Sant Empèri Roman Germanic, l'element essencial, ven la primièra poténcia europèa aital coma un dels primièrs empèris colonials e de portada mondiala que va durar de 1516 a 1898. En Euròpa, otra las Coronas espanhòlas, pendent lo despartiment de l'empèri de Carles Quint en 1555-1556, Felip II ereta de territòris aragoneses en Mediterranèa ( Sardenha, los reialmes de Sicília e de Nàpols), del ducat de Milan, dels Païses Basses espanhòls (fins en 1581 ont la partida septentrionala vòl son independéncia amb lo nom de Províncias Unidas [actuals Païses Basses], fins en 1713 pels Païses Basses meridionals que venon Païses Basses austrians e que correspondon a l'actuala Belgica), del comtat de Borgonha (Franca Comtat, fins en 1678, data de son restacament a França), del Charolais (cedit per pagament d'un deute en 1684 al Grand Condé) e d'Artés (fins a son restacament a França en 1640). S'i ajusta Portugal per union dinastica entre 1580 e 1640 (e donc egalament l'Empèri colonial portugués pendent aquel periòde), e lo títol imperial del Sant Empèri Roman Germanic per Charles Quint (1519-1558). La monarquia espanhòla establida egalament una vertadièra talassocracia, gràcias a son Armada, sus l'Atlantic e la Mediterranèa, incarnada per la victòria de Lépante per una flòta coalizada menada pels espanhòls suls otomans en 1571.

Conquistadors e portaires indigènas dins lo Codèx Azcatitlan.

L'empèri colonial, nascut essencialament de l'exploracion del Mond Novèl a partir de 1492, de la casuda de l'Empèri astèca jols còps dels conquistadors de Hernán Cortés entre 1519 e 1521 puèi de lançament de la conquista de l'empèri inca per Francisco Pizarro e Diego d'Almagro en 1532, s'espandís sus la partida occidentala d'America del Sud, amb las vicereialtats de Novèla-Granada de Peró, e la quita totalitat d'aquel soscontinent pendent l'union amb Portugal que pòrta dins l'empèri Brasil, mas tanben l'America Centrala e la mitat sud de l'America del Nòrd actualas (la Novèla-Espanha), atal coma las Filipinas. Espanha aqueriguèt en partida sa poténcia politica, economica e militara per una afluéncia considerabla de metals precioses o de denrèas raras en provenença de las Americas e per l'accès a un estòc de moneda. Una partida d'aqueste transita per Anvèrs, primièra plaça financièra mondiala. Lo pòrt de Sevilha, puèi a partir de 1717, lo de Cadiç, ont arriban los vaissèls del Mond Novèl, son demest los mai rics d'Euròpa. Per la mesa en valor de las colonias, l'utilizacion d'esclaus africans comença en 1510. Espanha presenta alara la particularitat de participar pas dirèctament al mólzer, fisant, a partir de 1519, lo monopòli de l'importacion d'esclaus africans cap a las colonias espanhòlas d'America a de poténcias estrangièras : aquel monopòli, l'Asiento , es concedit en escambi del pagament d'una redevença, e es primièr Portugal que l'obten puèi Olanda fins a la fin del XVII^e sègle. Es pas qu'a partir de 1550 que la demanda espanhòla per America s'enlairèt. Los esclaus èran alara pescaires de pèrlas a la Novèla-Granada, desbardaires a Veracruz, dins las minas d'argent de Zacatecas, dins las minas d'aur d'Onduras , de Veneçuèla e de Peró, vaquièrs dins la region de la Plata. D'autres èran faures, sartres, carpentièrs e domestics. Los esclaus femnas servissián de femna de cambra, de mèstra, de noiriça o de prostituïda. Se preniá la costuma de lor fisar las tascas mai ingratas. Dins lo primièr quart del XVII^e sègle, lo nombre total d'esclaus deportats d'Africa deviá aprochar las 200 000, dont 100 000 anèron a Brasil, mai de 75 000 en America espanhòla, 12 500 a São Tomé (autra colonia portuguesa) e qualques centenas en Euròpa.

Lo monastèri reial de l'Escurial , près de Madrid, bastit jos Felip II.

Mai encara, los reialmes espanhòls, a partir de Charles Quint (1516-1556) puèi sustot de son filh e successor Felip II (1556-1598), se pausan en campions de la Contrareforma tridentine e de la lucha contra las Reformas protestantas en Euròpa. Es un grop d'estudiants essencialament espanhòls de l'universitat de París que fondan en 1539 çò que va venir la Companhiá de Jèsus, amb a lor cap lo basc espanhòl Ignace de Loyola.

Es egalament pendent aquel periòde que la dominacion politica, economica e culturala de Castelha comença de s'installar sus la rèsta de la peninsula: Charles Quint, nascut e naut en Flandra dels Païses Basses borgonhons, ten sa cort a Gant, Malines (Grand Conselh dels Païses Basses, cort suprèma), Brussèlas (Salle Aula Magna de son Palais del Coudenberg, ont an luòc los eveniments grands e son abdicacion en 1555 ) e una cort itineranta un quart de son regne. Mas Felip II, nascut e naut en Espanha, fixa la cort reiala a partir de 1561 a Madrid.

L'Enterrament del comte d'Orgaz per El Greco, Toleda.

Dardalh cultural. Lo mecenat dels Habsborg contribuís alara al desvolopament de la literatura e de las arts a partir de la fin del XVI^e sègle, fasent irradiar la cultura espanhòla (d'ara enlà assimilada a la cultura castelhana) dins l'ensemble d'Euròpa, marcant la debuta del Sègle d'aur espanhòl. L'Escurial , lo grand monastèri reial bastit per Juan de Herrera jols òrdres de Felip II, atira d'unes dels mai grands arquitèctes e pintres europèus. A las idèas de l'umanisme e de la Renaissença italiana, qu'an penetrat dins la peninsula iberica dempuèi la fin del XV^e sègle e l'epòca del Sègle d'aur valencian, s'ajusta l'esperit de la Contrareforma tridentine que contribuís a l'aviada en Espanha del barròc. Diego Vélasquez, un artista immensament respectat de son temps e considerat coma l'un dels pintres màgers de l'istòria de l'art, cultiva de ligams amb Felip IV e son primièr ministre, Gaspar de Guzmán, comte d'Olivares, e daissa mantun retrach mostrant l'originalitat de son estil e l'espandida de son talent. El Greco, autre grand pintre espanhòl del periòde, incorpòra d'elements venent de la Renaissença italiana dins l'art espanhòl e participa a la naissença d'un estil espanhòl original. D'unas de las mai grandas composicions musicalas espanhòlas son escrichas pendent lo Sègle d'aur. De compositors coma Tomás Luis de Victoria, Luis de Milán o Alonso Lobo participan al desvolopament de la musica de la Renaissença e d'estils coma lo contrapunt o la polifonia, gardant una influéncia granda tot lo long del periòde barròc. La literatura espanhòla es egalament florissenta, amb sustot l'òbra monumentala de Miguel de Cervantes, l'autor del Quichotte. Lope de Vega, l'autor de teatre lo mai prolific d'Espanha, escrich probable mai de mila pèças, dont quatre cents son arribadas fins a nosautras.

Declin (XVII^e sègle-1975)

La poténcia d'Espanha declinèt progressivament non solament a causa de las guèrras costosas que menèt e de las revòltas qu'esclatèron, mas egalament en consequéncia d'una economia artificialament prospèra deguda a las riquesas tiradas del Mond Novèl.

En 1700, en seguida de la mòrt sens eretièr mascle del darrièr sobeiran Habsborg, lo felen de Loís XIV, dont la primièra esposa èra una infanta espanhòla, venguèt, après una longa guèrra murtrièra, rei d'Espanha amb lo nom de Felipe V/ Felip V, e fondèt la dinastia de las Borbons d'Espanha, ligada per un pacte de familha als reis Borbons de França, e suprimiguèt dins la sang las autonomias politicas, judiciàrias, administrativas e lingüisticas de Navarra, d'Aragon, de Catalonha, de las illas Balearas, del Reialme de Valença, etc, pels decrets de la Nueva Plantèt.

En 1755, es lo tèrratrem de Lisbona. Los pòrts de Cadiç, Sevilha e La Coronha son quasi entièrament destruches. Espanha pèrd sa flòta militara e mercanda, e sustot son aurà de país indestructible, conquistant e gendarma del mond. La consequéncia economica serà dramatica, lo comèrci amb las Americas se despistant cap als pòrts angleses, alemands, olandeses o flamencs. Çò qu'implicarà, tanben, una ingeréncia d'aqueles meteisses païses dins los afars latino-americans.

Tres de mayo, tablèu del pintre espanhòl Francisco de Goya.

Al XVIII^e sègle, de las luchas entre los pretendents al tròne aflaquiguèron la corona. En 1808, Napoleon I^er envasís Espanha e i plaça sul tròne son fraire Joseph Bonaparte. Lèu, la resisténcia dels civils jos forma de nombrosas revòltas e de guerilha pren d'amplor. Aquesta, l'intervencion militara britanica, aital coma mantun autre factor coma lo redesplegament de 30 000 soldats franceses d'Espanha cap a Euròpa de l'Èst per afortir l'Armada Granda, que se prepara per la Campanha de Russia, menan al retirament de l'armada francesa d'Espanha en 1814. Aquel conflicte es particularament sagnós e entraina d'importantas pèrdas per Espanha, que poguèt pas èsser pacificada durablament, encadenant amb una seria de guèrras civilas sus fons de bregas dinasticas dins la familha regnanta de las Borbon e del desvolopament dins d'unes jaças de la societat espanhòla d'una aspiracion a la democracia.

S'opausa atal pendent tot lo XIX^e sègle un corrent tradicionalista catolic, absolutista e legitimista (lo carlismo o carlisme, atal nommat en referéncia al pretendent Carlos o Carles de Borbon, fraire del rei Ferdinand VII) e un autre mai liberal, parlementariste e séculariste (lo « partit reial » que sosten los sobeirans oficials, primièr la reina Isabèla II de 1833 a 1868 puèi Amédée I^er de Savòia de 1870 a 1873 e enfin, en seguida de la Restauracion borbonenca de 1874, Anfós XII seguit de son filh Anfós XIII). Aquò abotís a las tres guèrras carlistas de 1833-1840, 1846-1849 puèi 1872-1876. S'i ajustan de còps d'estat militars frequents, apelats Pronunciamiento, l'armada, ela meteissa dividida ideologicament, intervenent atal regularament contra lo governament ne plaça per trencar los debats politics entre absolutistas e parlementaristes, conservators e progressistas puèi fin finala monarquistas e republicans. La revolucion de 1868 vèrsa pendent sièis ans la dinastia de las Borbon e ofèrta a Espanha sas primièras experiéncias democraticas : es lo Sexennat democratic (Sexenio Democrático) que vei se succedir una monarquia constitucionala (fisada primièr a la regéncia d'un governament provisòri puèi al filh cabdèt del rei d'Itàlia, elegit rei amb lo nom d'Amédée I^er) de 1868 a 1873 puèi l'efemèr Primièra Republica (primièr federala abans de venir unitari e presidenciala) de 1873 a 1874. Un novèl pronunciamiento menat pel general Arsenio Martínez Campos en decembre de 1874 entraina fin finala la Restauracion de las Borbons al profièch del filh d'Isabèla II, Anfós XII.

En consequéncia d'aqueles aflaquiments e d'aquela instabilitat, Espanha perdèt la màger part de sas colonias al XIX^e sègle, sustot a partir de las annadas 1820. Las darrièras colonias (Cuba, las Filipinas, Porto Rico, Guam) se separèron de la corona en 1898 après la guèrra hispano-americana. Qualque pauc isolada de la rèsta d'Euròpa, Espanha coneis un periòde d'estagnacion economica e politica. Pasmens, aquel declin deu èsser relativizat estant qu'Espanha a tanben agut drech a sa part de la còca « Africa » ; a atal pres possession del Sud Marroquin en 1884, del Nòrd en 1912, sens oblidar segur Guinèa Eqüatoriala. En mai, la revolucion industriala, malgrat que relativament tardiva e limitada, permet a d'unas metropòlis (Madrid, Barcelona, Bilbao) de ganhar en populacion gràcias a un important exòde rural provenent de las regions paupérisées del sud e donc de s'espandir. Un movement de planificacion urbana abotís a l'amainatjament de novèls quartièrs apelats ensanche (« extension ») en castelhan o eixample en catalan. La benfasença menada per la borgesiá d'afar contribuís egalament dins caduna d'aquelas vilas a un renovelament cultural, fòrça influenciat pels grands corrents artistics e literaris europèus de la virada del XX^e sègle (Art novèl puèi Art déco) e associat a la montada de revindicacions nacionalistas catalanas, bascas o galicianas que fan reviure aquelas lengas de cap a la dominacion del castelhan. Lo modernisme catalan, tot particularament simbolizat per l'òbra arquitecturala d'Antoni Gaudí, es atal representatiu d'aquel novelum.

La Segonda Republica cacèt la monarquia de las Borbons en 1931. Mas, après la victòria del Front popular en 1936, las extrèmas drechas (carlistas e falangistas) organizan un soslevament, sometent Espanha, après una tragica guèrra civila de 1936 a 1939, a la dictatura nacionala-catolica del general Franco. Aqueste, malgrat qu'originalament monarquista, decidiguèt de conservar o poder. La monarquia, malgrat que restaurada en 1969, foguèt pas vertadièrament efectiva qu'après la mòrt de Francisco Franco en 1975.

Restauracion monarquica (dempuèi 1975)

Felipe VI, l'actual rei d'Espanha.

A la mòrt de Franco, en 1975, la monarquia es restaurada e Juan Carlos I^er, lo rei novèl, restablís lèu la democracia representativa. L'adesion a las Comunautats europèas, qu'èra gelada jol periòde de dictatura, repren e lo país intègra la Comunautat economica europèa amb son vesin, Portugal, lo 1^er genièr de 1986. La Constitucion novèla, plan liberala, romp amb lo centralisme plan intens de l'epòca franquista e met en plaça una plan larja descentralizacion. De nombroses partits nacionalistas locals son tornarmai legalizats, en particular dins las províncias perifericas, ont subsistisson de las lengas regionalas diferentas del castelhan (Galícia, País basc, Catalonha). D'unes reivindican mai d'autonomia, d'autras parlan d'independéncia (en particular al País basc e en Catalonha). Lo partit comunista es tanben legalizat. L'independentisme mai radical e lo mai violent es lo de l'ETA basca, organizacion terrorista lausant e practicant la lucha armada, l'assassinat e l'extorsion. Aquela transicion politica s'acompanha d'un important movement de liberacion de las costumas e de renovelament cultural e artistic, la Movida, contribuïssent alara a la modernizacion e a l'integracion de la societat espanhòla dins l'Euròpa democratica.

La capitada economica d'Espanha entre 1975 e 2007 fa nàisser l'idèa d'un miracle economic espanhòl, alterat pasmens per un taus de caumatge plan naut respècte a la rèsta d'Euròpa. Lo país exprimís son dinamisme per l'organizacion de grandas manifestacions internacionalas, culminant en 1992 amb los Jòcs Olimpics d'estiu de Barcelona e l'Exposicion universala de Sevilha. Al mièg de las annadas 1990, las reformas s'accelèran amb lo Pacte de Toleda, consensus de totes los partits politics representats al parlament per garantir la viabilitat economica del sistèma de retirada en Espanha. Mas lo país coneis de grèvas dificultats economicas dempuèi 2008, quand apareis qu'aquel miracle a pausat en granda partida sul dinamisme del sector de la construccion, el meteis facilitat per l'especulacion immobiliària qu'a multiplicat per tres la valor dels burèus e dels lotjaments en mens de dètz ans. Lo modèl toristic espanhòl, autre pilar de l'economia del país dempuèi la transicion democratica, comença el-tanben a èsser remés en question dins las regions mai tocadas pel torisme de massa a causa d'efièches socials, economics e environamentals de mai en mai percebuts negativament per d'unes abitants, menant a s'inspirar d'iniciativas d'autres luòcs toristics dins lo mond.

En 2004, lo PSOE torna al poder après aver enregistrat son resultat melhor dempuèi 1989 amb 42,6 % de las voses e en 2008 empòrta tornarmai las eleccions amb 43,8 % de las voses, aumentant encara son empresa sus la vida politica espanhòla. Mantuna reforma societala es alara menada (legalizacion del maridatge omosexual en 2005, liberalizacion afortida de l'avortament en 2010). Lo contrast entre las regions mai industrializadas e las que son en retard s'es cavat après que l'Union Europèa aguèt demesit sos fonzes estructurals europèus, tenent compte de son extension a dotze novèls païses, Espanha venent un contribuïdor net de fonzes après èsser estats longtemps un beneficiari net. La crisi economica a partir de 2008 afortís aqueles desequilibris, vei lo caumatge aumentar fòrça e s'acompanha de mesuras d'austeritat, sustot après lo retorn al poder del Partit popular en 2011. Las importantas copas budgetàrias dins de nombroses domenis, conjugats a l'esclatament mediatic de mantun afar politico-judiciaris, entrainan de movements de contestacion socialas e politicas, los mai importants demorant los dels Indignats (Indignados) e dels independentistas catalans. Dins aquel contèxt, lo bipartisme es de mai en mai remés en question per l'emergéncia de novèls movements politics criticant los partits tradicionals (Podemos per l'esquèrra radicala, Ciudadanos al centre-drech, Vox a l'extrèma-drecha), creant una certana instabilitat politica e rendent dificila la formacion de majoritats parlamentàrias, sustot a partir de las eleccions generalas de 2015.

Politic

Palais reial de Madrid.

Dempuèi 1978, l'organizacion politica d'Espanha es regida per la constitucion de la meteissa annada qu'establís un regim de monarquia constitucionala e un Estat social e democratic de drech e la pluralitat dels partits politics.

Lo monarca dispausa de poders politics e simbolics, definits per l'article 62 de la constitucion : es lo cap de l'Estat e de las armadas, ratifica las leis, nomma lo president del governament, pòt dissòlvre lo Parlament sus proposicion d'aqueste. D'un autre costat (art. 56), es lo representant de l'Estat espanhòl dins las relacions internacionalas, sustot de cap als ligams amb lo mond ispanic. L'actual sobeiran es Felipe VI. Lo poder executiu es pr'aquò detengut pel president del governament.

Lo president del governament (Presidente del Gobierno) (ròtle comparable al d'un Primièr ministre), es al cap de l'executiu per una durada de quatre ans renovelable. Lo president del governament es nommat pel rei après l'acceptacion de sa candidatura pel Congreso de los Diputados ; presidís lo Conselh dels ministres. Pedro Sánchez ocupa aquela foncion dempuèi lo 2 de junh de 2018.

Lo poder legislatiu es dévolu als Cortes Generales, que constituís l'organ suprèm de representacion del pòble espanhòl. Es compausat d'una cambra bassa, lo Congrès dels deputats (Congreso de los Diputados), e d'una cambra nauta, lo Senat (Senado). Lo Congrès dels deputats compte 350 membres elegits per quatre ans al sufragi universal dirècte. Actualament, lo Senat es constituït de 264 membres dont 208 dirèctament elegits e 56 designats per las regions.

Lo poder judiciari se compausa del Conselh del Poder judiciari, organ d'administracion e de supervision dels jutges e magistrats aital coma de personal exercissent una autoritat juridica en Espanha ; lo Tribunal suprèm, que capèla l'òrdre juridic espanhòl e jutge en darrièr apèl pels crimis e delictes aital coma en primièra instància per d'unes crimis o delictes d'importància ; los tribunals superiors de Justice, que compausan las nautas juridiccions autonòmas, fan egalament partida de l'Òrdre judiciari espanhòl e son per la comunautat autonòma de restacament, l'equivalent del Tribunal suprèm, demòran pasmens someses a aquel darrièr e lor tornats de jutjaments pòdon èsser provesits en apèl près del Tribunal suprèm. Una especificitat espanhòla residís dins l'existéncia de l'Audiéncia nacionala, mena de tribunal « internacional » jutjant pas que los estrangièrs per de crimis e delictes a caractèr internacional o plan de tèmas particular podent implicar siá dels Estats tierces, siá mantuna Comunautat, mas egalament dels domenis d'actualitat coma los actes terroristas, atacs al ben de l'Estat e Comunautats o d'aqueles representants.

Lo Tribunal constitucional dintra pas dins l'òrdre judiciari e a pas per ròtle que la defensa de l'òrdre constitucional, l'aplicacion de la Constitucion del país, mas tanben de verificacion, validacion o suspension de totas nòrmas de l'Estat o de las Comunautats contràrias a aquesta. Es tanben jutge del bon debanament de las eleccions e dels resultats, coma dins bon nombre d'autres païses.

Comunautats autonòmas

	Abitants (2000)	Abitants (2023)
Andalosia	7 340 052	8 620 120
Aragon	1 189 909	1 348 918
Asturias	1 076 567	1 008 876
Illas Balearas	845 630	1 231 487
Illas Canàrias	1 716 276	2 236 013
Cantabrie	531 159 591	151
Castelha-La Marga	1 734 261	2 100 523
Castelha-e-León	2 479 118	2 389 959
Catalonha	6 261 999	8 021 049
Comunautat valenciana	4 120 729	5 316 478
Extremadura	1 069 420	1 053 423
Galícia	2 731 900	2 762 198
Madrid	5 205 408	7 000 621
Region de Murcia	1 149 329	1 569 164
Navarra	543 757 678	103
País basc	2 098 596	2 227 581
La Rioja	264 178 324	226
Vilas autonòmas
Ceuta	75 241	83 284
Melilla	66 263	86 056

Las eleccions se debanan normalament cada quatre ans. Las darrièras eleccions generalas aguèron luòc en junh de 2016.

Dempuèi la transicion democratica, un bipartisme s'es mes en plaça entre lo Partit socialista obrièr espanhòl (Partido Socialista Obrero Español) o PSOE (centresquèrra, socialdemocrata), al poder de 1982 a 1996 amb Felipe González, de 2004 a 2011 amb José Luis Rodríguez Zapatero e dempuèi 2018 amb Pedro Sánchez ; lo Partit popular (Partido Popular) o PP (centredrecha, conservator e liberal sul plan economic), al poder de 1996 a 2004 amb José María Aznar e de 2011 a 2018 amb Mariano Rajoy. Una coalicion d'esquèrra, Esquèrra unida (Izquierda Unida) o IU (esquèrra comunista, anticapitalista e écosocialiste), s'es egalament regularament impausada coma la tresena fòrça del país dempuèi sa fondacion en 1986.

Mantun partit o coalicions autonomistas, nacionalistas o independentistas an pogut influïr sus la scèna politica espanhòla a causa de lor pes regional : la federacion Convergéncia e Union (Convergència i Unió en catalan) o CiU (centre e centredrecha catalanista, progressista, liberal e democrata crestian), al poder en Catalonha de [1980 a 2003 amb Jordi Pujol e dempuèi 2010 amb Artur Mas ; l'Esquèrra republicana de Catalonha (Esquerra Republicana de Catalunya) o ÈRC (esquèrra independentista, catalanista, socialdemocrata e republicana), la segonda fòrça politica de Catalonha dempuèi 2012 ; l'Iniciativa per la Catalonha Verds (Iniciativa per Catalunya Verds en catalan) o ICV (esquèrra catalanista, federalista, néo-comunista, écosocialiste, anticapitalista e republicana), pontualament associat al nivèl nacional a l'Esquèrra unida o mai recentament a Podemos ; lo Partit nacionalista basc (Euzko Alderdi Jeltzalea en basc, Partido Nacionalista Vasco en espanhòl) o EAJ-PNV (centre, abertzale, federalista e democrata), al poder al País basc de 1980 a 2009 amb Carlos Garaikoetxea, José Antonio Ardanza puèi Juan José Ibarretxe e dempuèi 2012 amb Iñigo Urkullu ; la coalicion Amaiur (esquèrra abertzale) fondada en 2011 ; lo Bloc nacionalista galician (Bloca Nacionalista Galego en galician) o BNG (esquèr galléguiste, nacionalista, socialista democratic e socialdemocrata), qu'a participat al governament de Galícia en aliança amb lo Partit dels socialistas de Galícia-PSOE de 1987 a 1990 e de 2005 a 2009 ; la Coalicion canària (Coalición Canaria en espanhòl) o CC (centre e centredrecha, nacionalista e liberal), al poder a las illas Canàrias dempuèi 1993 amb Manuel Hermoso, Román Rodríguez Rodríguez, Adán Martín puèi Paulino Rivero, aliat amb lo PP de 1995 a 2005 e de 2007 a 2010 puèi amb lo PSOE dempuèi 2011 ; la Coalicion Compromís (Coalició Compromís en catalan valencian) o tot simplament Compromís (coalicion d'esquèrra valencianiste, progressista e ecologista, que participa al governament de la Comunautat valenciana en aliança amb lo PSOE dempuèi 2015 ; lo Fòrum d'Asturias (Foro Asturias en espanhòl e Foru Asturias en asturian, centre e centredrecha, autonomista, progressista e reformista), al poder dins la Principautat d'Asturias de 2011 a 2012 amb Francisco Álvarez-Cascos ; lo Partit aragonés (Partido Aragonés en espanhòl e Partito Aragonés en aragonés) o PER (centredrecha, nacionalista, federalista e regionalista), al poder en Aragon de 1987 a 1993 amb Hipólito Gómez de las Roces puèi Emilio Eiroa e en coalicion amb l'Aliança populara venguda en 1989 lo PP, puèi participi al governament d'Aragon en essent aliat al PP de 1995 a 1999 puèi amb lo PSOE de 1999 a 2011 ; l'Union aragonaisiste (Chunta Aragonesista en aragonés) o CHA (esquèrra nacionalista, federalista, écosocialiste e socialdemocrata), pontualament aliada al plan nacional amb l'Esquèrra unida ; l'Union del pòble navarrés (Unión del Pueblo Navarro en espanhòl) o UPN (centredrecha regionalista, federalista, navarriste, conservator, democrata crestian e liberal), qu'èra afiliat nationalement al PP fins en 2008, al poder dins la Comunautat forale de Navarra de 1979 a 1980 puèi en 1984 amb Jaime Ignacio del Burgo, de 1991 a 1995 amb Juan Cruz Alli puèi dempuèi 1996 amb Miguel Sanz puèi Yolanda Barcina, en coalicion amb lo PSOE dempuèi 2011 ; lo PRC (Partit Regionalista de Cantabrie) autonomista de centre-esquèr e majoritari al C.A. de Cantabrie, governant en coalicion amb lo Partit socialista de Cantabrie-PSC, amb lo president Miguel Ángel Revilla, que govèrna dempuèi 2003.

Dempuèi l'aviada de la crisi economica e sociala en 2008, de movements ciutadans an remés en question l'equilibri del bipartisme. Tot particularament, dos novèls movements politics an conegut una ascension electorala rapida dins las annadas 2010 sus la basa d'un discors critica al respècte dels partits tradicionals e en cridant a renovelar la faiçon de far de politica en se prement una democracia dicha ciutadana, participativa o dirècta : los Ciudadanos o Çò s (centredrecha constitucionalista, antinacionalista, progressista e social-liberal) ; lo collectiu Podemos, nascut del movement dels Indignats (esquèrra radicala, populista, eurosceptica, anticapitalista e non violent), qu'a obtengut o sostengut, en associacion amb l'Esquèrra unida e d'autras associacions militantas, l'eleccion de Manuela Carmena e d'Ada Colau a las maisons comunas respectivament de Madrid e de Barcelona en 2015.

Espanha es membre de l'OTAN e de l'Union Europèa.

Geografia

Geografia fisica

Localizacion e topografia

Relèu d'Espanha.

Situada en Euròpa del Sud, Espanha ocupa la mai granda partida de la peninsula Iberica, que parteja amb Portugal.

En defòra de la peninsula, lo reialme compren tanben doas archipèlas (lo de las illas Canàrias dins l'ocean Atlantic e lo de las illas Balearas dins la mar Mediterranèa), doas vilas (Ceuta e Melilla) e qualques illas e illetas al nòrd de Marròc, coma las Illas Zaffarines, Peñón d'Alhucemas, Peñón de Vélez de la Gomera o l'illeta Jolverd. D'un autre costat, Espanha reivindica la sobeiranetat sul ròc de Gibraltar.

L'illeta d'Alborán , dins la mar del meteis nom, apartenís egalament a Espanha.

Espanha es lo quatren plus grand país d'Euròpa, après Russia, Ucraïna e França, e lo segond de l'Union Europèa.

Los limits fisics d'Espanha son las seguentas : al nòrd-èst los Pirenèus, que constituïsson una frontièra naturala amb França e Andòrra ; a l'èst-nòrd-èst la mar de las Balearas ; al sud-èst la mar Mediterranèa ; al sud la mar d'Alboran ; al sud-sud-oèst lo destrech de Gibraltar, que la separa d'Africa (Marròc) ; a l'oèst Portugal e l'ocean Atlantic ; enfin lo golfe de Gasconha al nòrd-nòrd-oèst.

Los principals sistèmas montanhoses son los Pirenèus, lo sistèma iberic, la sèrra Cantabrica, lo sistèma central e las sèrras Beticas.

Mantun fluvi travèrsa Espanha dont lo Duero, Èbre, lo Tage, lo Guadalquivir, lo Guadiana, lo Júcar e lo Segura ; son relèu en nombroses platèls li balha fòrça fluvis costièrs dont la Bidassoa.

Climat

Existís tres grandas zònas climaticas :

• lo climat mediterranèu : caracterizat per un estiu sec e caud. Segon la classificacion de Köppen, es dominant dins la peninsula, amb doas grandas nuanças : lo climat mediterranèu tip (climat Csa), present dins la partida sud e dins lo nòrd-oèst del país, amb d'estius mens caniculars en consequéncia de la proximitat de l'ocean o de l'altitud (climat Csb) ;
• lo climat semiarit (Bsk) : es localizat dins un quart sud-èst del país (sustot dins la region de Murcia) mas tanben a l'entorn de Valladolid. Al contra del climat mediterranèu, la sason seca s'espandís al delà de l'estiu ;
• lo climat oceanic : temperaturas d'ivèrn e d'estiu ponderadas per l'ocean e episòdis de secada mens accentuats e mens regulars que dins la rèsta de la peninsula (episòdis plujoses en auton e en ivèrn). Lo climat oceanic-tip es quasi absent d'Espanha. Dins d'unes sectors d'altitud en Galícia e sus las còstas asturianas e bascas, s'a essencialament la nuança aquitana, que diferís del climat oceanic tip per las calors d'estiu mai importantas e mai auratjosas que dins lo nòrd-oèst d'Euròpa — temperatura mejana de julhet de 21 °C a Santander contra 16 °C a Brest o a Liverpool.

Mes a despart d'unes sectors umids de montanha, las precipitacions son feblas e la manca d'aiga es un problèma dins una partida granda d'Espanha. Los incendis de bòsques son un problèma per totes los bòsques de la peninsula.

Lo 2 de genièr de 2023, l'AEMET anóncia que 2022 foguèt l'annada mai cauda enregistrada dins lo país dempuèi 1916, amb una mejana annala de 15,5° C. Dempuèi 2011, la mejana annala de 14,5° C es estada despassada cinc còps. En mai de 2022, los dos autres annadas las mai caudas enregistradas al XXI^e sègle son 2017 e 2020.

Environament

Un rapòrt de Greenpeace paregut en 2015 deplora lo fach que los afars de corrupcion « se comptan per centenas e daissan darrièr elas dels espacis naturals cobèrts de ciment (a causa de las construccions), dels sòls contaminats pels degalhs perilhoses que i son entrepausats », ajustant que « los responsables politics govèrnan al profièch de las entrepresas ».

Lo jorn del depassament (data de l'annada, calculada per l'ONG Global Footprint Network, a partir de la quala l'umanitat es supausada aver consumit l'ensemble de las ressorsas que la planeta es capabla de regenerar en un an) d'Espanha es lo 28 de mai. Las familhas espanhòlas aisidas emeton en mejana mai de dos còps mai de dioxid de carbòni que las familhas modèstas.

Una partida granda del país es menaçada per la desertificacion a causa de d'unas practicas de l'agricultura intensiva e del rescalfament climatic. Mai o mens 20 % dels sòls d'Espanha son ja degradats, eretatge dels sègles passats, dont principalament la desforestacion. En decembre de 2019, lo conselhièr especial per l'accion climatica del Naut Comissariat de las Nacions Unidas, Andrew Harper, a avertit que la desertificacion tornariá non viablas de las localitats espanhòlas entièras, forçant lor residents a cercar un luòc novèl ont viure.

Geografia umana

Demografia

Distribucion de la populacion espanhòla en 2005.

Espanha comptava 40 499 799 abitants al 1^er genièr de 2000 e 45 116 000 abitants al 1^er genièr de 2007. En 2014, 46 464 053 personas pòblan Espanha. La densitat de populacion, d'87,41 ab./km², es inferiora a la de la majoritat dels autres païses d'Euròpa de l'Oèst e sa distribucion pel territòri nacional es plan irregulara. Las airas mai densément pobladas se concentran sus la còsta e a l'entorn de Madrid, mentre que la rèsta de l'interior se tròba plan feblament ocupat.

La populacion espanhòla a aumentat fòrça dempuèi la fin de las annadas 1980 gràcias a l'arribada de mai de tres milions d'immigrants. Entre 2000 e 2005, Espanha a conegut lo mai grand taus d'immigracion del mond, en provenença principalament d'America latina, d'Euròpa de l'Èst e de Marròc. Entre 2001 e 2006, lo país a aculhit una mejana de 600 000 personas per an. En 2006, cinc milions de personas, siá 11 % de la populacion espanhòla, èran de nacionalitat estrangièra.

Lengas

Lengas d'Espanha, (fr)

L'espanhòl o castelhan es lenga oficiala en tota Espanha. Las autras lengas del país son oficialas, mas solament dins lors regions respectivas : es lo cas del basc al País basc e en Navarra, del catalan en Catalonha, a las Illas Balearas e dins la Comunautat valenciana, del galician en Galícia, e de l'occitan aranés en Catalonha.

La constitucion espanhòla evòca de faiçon globala la question de las lengas a l'article 3, mas las modalitats exactas vàrian entre cada region segon son estatut d'autonomia.

Administracion territoriala d'Espanha

Carta de las províncias d'Espanha, amb sa subdivision territoriala en comunautats autonòmas e províncias, situant las diferentas capitalas provincialas.

Espanha compòrta un Estat central e tres nivèls d'administracion locala :

• 17 comunautats autonòmas (Comunidad autónoma) : an lor pròpri parlament e lor pròpri governament, amb de poders dins divèrsas matèrias.
• 50 províncias (provincia) : dirigidas per una deputacion provinciala, dont los membres son elegits al sufragi indirècte pels conselhièrs municipals.
• 8 112 municipalitats (municipio) : equivalent a las comunas dels païses francofòns.

Existís pas de definicion nacionala oficiala de las airas metropolitanas, mas mantuna comunautat autonòma n'a creat, coma l'Aira metropolitana de Barcelona o l'Aira metropolitana de Madrid.

Mantuna comunautat a egalament delimitat los territòris de las encontradas coma l'union de mantuna municipalitat a causa de lors ligams istorics o economics, mas sens lor pròpri còs dirigent (levat en Catalonha, ont existisson dels conselhs regionals).

Principalas aglomeracions

Municipalitats las mai pobladas d'Espanha al 1 de genièr de 2023

Municipalitat	Comunautat Autonòma	Populacion
Madrid	Comunautat de Madrid	3 332 035
Barcelona	Catalonha	1 660 122
Valença	Comunautat Valenciana	807 693
Sevilha	Andalosia	684 025
Saragossa	Aragon	682 513
Malaga	Andalosia	586 384
Murcia	Region de Murcia	469 177
Palma	Illas Balearas	423 350
Las Palmas de Gran Canaria	Illas Canàrias	378 027
Alacant	Comunautat Valenciana	349 282
Bilbao	País Basc	346 096
Còrdo	Andalosia	323 763
Valladolid	Castelha-e-León	297 459
Vigo	Galícia	293 652
L'Hospitalet de Llobregat	Catalonha	274 455
Gijón	Asturias	258 313
Vitoria-Gasteiz	País Basc	255 886
La Coronha	Galícia	247 376
Elx	Comunautat Valenciana	238 293
Granada	Andalosia	230 595

Economia

Grand Ostalariá Bali, Benidorm, 52 nivèls sul sòl.

Cuatro Torres Business Area, centre d'afars de Madrid.

Paseo de la Castellana, Madrid.

Demorada longtemps un país agricòla, Espanha a conegut d'importantas mutacions socioeconomicas dins lo darrièr quart del XX^e sègle. Possedís uèi una economia diversificada, gràcia sustot a la creissença rapida de l'industria dempuèi las annadas 1950 e a l'aviada del torisme. Entre 1995 e 2001, los emplecs industrials an aumentat de 38 %^{[réf. necessari]}. En 2023, Espanha es classada en 29^e posicion per l'indici mondial de l'innovacion.

A partir de 1964, una seria de plans de desvolopament^[evasiu] an contribuït a l'expansion economica del país. Los desvolopaments de las industrias metallurgicas, automobilas e textilas, de la construccion navala e de l'extraccion minièra son estats privilegiats. Espanha es venguda en mens de vint ans una granda poténcia industriala, immobiliària e agricòla. Lo torisme es tan plan important, representant 5 % del produch interior brut^[Quora ?]. Lo país demòra pasmens dependent del BTP e de la construccion de lotjaments, dont la produccion representa mai de 12 % del PIB^[Quora ?].

L'Estat-providéncia es pauc desvolopat en Espanha : lo país possedís un taus de prelevaments obligatòris plan basses (37 % del PIB) e las despensas socialas demest los mai febles de la zòna euro (20,3 % del PIB). En 2017, Espanha compta dos còps mai de « supers rics » qu'abans la crisi de 2008^{[réf. necessari]}. La concentracion de las riquesas i es donc mai fòrta qu'en França o en Euròpa del Nòrd.

Espanha a conegut una grèva crisi en 2008, en ligam amb la crisi economica mondiala. Aquesta a primièr començat amb una crisi de la construccion deguda a l'esfondrament dels prèses, puèi la crisi economica mondiala de 2008 a encara agravat la situacion. Aquela crisi s'es caracterizada per una plan fòrta montada del caumatge, que tocava mai de 26 % de la populacion activa al segond trimèstre 2012, contra mai o mens 8 % un an de per abans^{[réf. necessari]}. En 2016, lo taus de caumatge espanhòl es lo mai naut de l'Union Europèa après lo de Grècia, malgrat qu'aja baissat. Los joves (16-24 ans) son los mai afectats, amb un pic de 55,9 % en agost de 2013 e una mejana de 40 % de caumatge en 2020. La precarizacion de l'emplec (contractes temporaris, facilitats de licenciament…) n'es una autra caracteristica. Aquela crisi crèa una fractura sociala en Espanha que s'es propagada dins la rèsta del mond amb entre autres lo movement dels Indignats.

Las inegalitats coneisson una fòrta aumentacion. Segon lo Raportaire especial de l'ONU sus l'extrèma pauretat : « i a dos Espagnes plan diferentas […]. De 2007 a 2017, los revenguts dels 1 % los mai rics an aumentat de 24 % mentre que los de 90 % dels espanhòls an crescut de mens de 2 % ».

Pauretat

Segon l'UNICEF , Espanha es l'un dels païses desvolopats ont la pauretat infantila es la mai nauta^{[réf. necessari]}. En 2017, mai de 1 400 000 mainatges vivon dins un estat de granda pauretat. En 2018, l'Institut nacional de las estatisticas (INE) indica que 21,6 % de la populacion espanhòla viu dins la pauretat Las regions mai afectadas per la pauretat son Extremadura (38,9 %), Andalosia (31 %) e las illas Canàrias (30,5 %). Totjorn segon aquel estudi, los cobles paures son obligats de consacrar près de 40 % de lor revengut al lotjament.

La comission de l'Organizacion de las Nacions Unidas sus la pauretat e los dreches de l'òme indica dins son rapòrt consacrat a Espanha que 26,1 % de la populacion (e quitament 29,5 % pels mainatges) vivon dins la pauretat en 2019. Lo rapòrt relèva egalament la « quasi inexisténcia » de lotjaments socials a bon mercat, la manca de servicis publics per las personas vivent dins la pauretat en mièg rural, e la precaritat dins la quala vivon de las centenas de milièrs de personas dispausant pasmens d'un emplec.

Philip Alston, lo raportaire especial de la comission, a declarat aver vist de zònas que « de nombroses espanhòls reconeisserián pas coma fasent partida de lor país », tals coma un bidonville als « condicions ben piègers qu'un camp de refugiats », dels quartièrs paures « ont las familhas auçan lors mainatges amb una manca de servicis publics, de clinicas, de centres d'emplec, de securitat, de rotas enquitranadas e quitament d'electricitat ». Segon el, la represa economica del país a profechat essencialament als mai rics e la persisténcia d'un tal nivèl de pauretat dins un país desvolopat sembla èsser lo resultat d'una causida politica.

Agricultura

Los vestigis de l'absolutisme son persistents dins l'agricultura. Lo rei, la Glèisa e los detentors de títols de noblesa demòran los principals proprietaris terrenals del país, e a aquel títol benefícian de las ajudas europèas al desvolopament de las regions (1,85 milion d'euros de subvencion en 2003 per la duquessa d'Albe).

Las condicions de trabalh dels trabalhaires immigrats son sovent deplorablas : remuneracion inferiora al salari minimum e oras suplementàrias pas totjorn pagadas, manca de proteccions sanitàrias, lotjaments subrepoblats, etc..

Torisme

La situacion geografica d'Espanha, son litoral, sos paisatges diversificats, son eretatge istoric, sa cultura vibranta e sas excellentas infrastructuras an fach d'industria toristica internacionala del país l'un dels mai importants al mond. En 2019, lo país a per la seisena annada consecutiva batut un recòrd d'arribada de toristas estrangièrs, mas 56 % dels espanhòls s'inquietan de veire montar localament los prèses del lotjament, a Barcelona, Sevilha, Valença,Bilbao,Malaga,Saragossa,Murcia e Madrid segon una enquèsta Ipsos per l'OMT . Lo torisme internacional en Espanha es vengut lo segond mercat mondial en tèrmes de despensas, representant mai o mens 40 miliards d'euros, siá mai o mens 5 % del PIB en 2006. Lo sèti de l'Organizacion mondiala del torisme es situat a Madrid.

En 2017, Espanha èra lo segond país lo mai visitat al mond, amb 82 milions de toristas, çò que representa una cinquena annada consecutiva de chifras recòrd. Après la pandemia de Covid-19, Espanha retròba una nauta frequentacion toristica, amb un PIB toristic de 159 miliards d'euros en 2022, siá 12,2% del PIB espanhòl.

Lo torisme i pesa 12,8 % del PIB e 12,6 % dels emplecs, aculhissent un recòrd d'85,1 milions de visitaires estrangièrs, mas dels movements anti-toristas se multiplican a las Canàrias, a Barcelona, Malaga, Sant Sebastian o encara Sevilha, per denonciar la pression immobiliària e las nuisances sonòras e environamentalas. En denonciant un « desvolopament suicida », reclaman l'arrèst de la construccion de dos complèxes ostalièrs a Tenerife, principala illa de l'archipèla de las Canàrias.

Castelha-e-León es lo menaire espanhòl del torisme rural ligat a son patrimòni environamental e arquitectural^{[réf. necessari]}.

Cultura

Mai o mens 70 % dels espanhòls se dison catolics e 25 % sens religion^{[réf. necessari]}. Pasmens, solas 13 % de las personas se declarant catolicas se reconeisson coma practicants regulars, mentre que lo nombre de maridatges religioses e de baptismes baissa d'annada en annada^{[réf. necessari]}. La Glèisa espanhòla deten mai de 110 000 bens immobiliaris e es exemptada de l'impòst fonsièr, çò que representariá una pèrda annala de 2,5 miliards d'euros per l'Estat. Aquel privilègi es contestat per 80 % de la populacion segon un sondatge publicat en 2012 dins lo quotidian El Pais.

La Glèisa exercís una influéncia politica que parava segon sos opausants « desmesurada respècte a son pes cultural e sociologic actual ». En 2013, almens quatre ministres (Afars exteriors, Defensa, Interior, Santat) apartenisson o son pròchas de l'Opus Dei o de la Legion del Crist. Lo Partit Popular (PP) s'es constantament opausat a l'abolicion o a la revision dels privilègis economics dont la Glèisa benefícia e ausís confortar la plaça de la Glèisa dins las institucions publicas. Lo ministre de l'Educacion, José Ignacio Wert, defend sustot en 2013 una proposicion de lei que tornariá als corses de religion un caractèr obligatòri qu'avián perdut jol mandat de José Luis Rodríguez Zapatero (PSOE). Prepausa egalament d'acordar de subvencions suplementàrias a las escòlas privadas lausant la non-mixitat. Lo Concordat passat en 1978 entre l'Estat espanhòl e lo Vatican reconeis a la Glèisa espanhòla lo drech de nommar los professors de religion, que son remunerats per l'Estat.

Demest los elements mai coneguts de la cultura populara espanhòla, se pòt citar, sustot, lo flamenco, dança tradicionala tipica del sud del país e mai particularament d'Andalosia , e una practica de còps controvertida, la tauromaquia.

Lo francés foguèt pendent un long periòde la primièra lenga estrangièra parlada en Espanha. Segon un estudi d'Eurostat de 2013, l'anglés es la lenga estrangièra la mai mestrejada pels espanhòls, lo francés essent en segonda posicion.

Fèstas e jorns de fèsta

Data	Nom francés	Nom local	Remarca
1er genièr	Cap d'An	Año Nuevo	Festeja de l'annada novèla
6 de genièr	Epifania	Epifanía	Festeja dels Reis magues
19 de marces	Sant Josèp	San José	Levat en Andalosia, illas Balearas, illas Canàrias, Comunautat valenciana, Catalonha e La Rioja
	Dijòus sant	Jueves Santo	Levat en Catalonha e dins la Comunautat valenciana
	Divendres sant	Viernes Santo
1er mai	Fèsta del Trabalh	Día del Trabajo
2 de	mai de Dos mai	Esquina de mayo	Soslevament contra l'ocupacion francesa a Madrid (se festeja pas qu'a Madrid)
25 de julhet	Jacme lo Màger	Santiago Apóstol	Levat en Andalosia, Aragon, Catalonha, Ceuta, Melilla e Navarra.
15 d'agost	Assompcion de Marie	Asunción
12 d'octobre	Jorn de l'ispanitat	Día de la Hispanidad	Festeja nacionala
1er novembre	Totsants	Día de Todos los Santos
6 de decembre	Jorn de la Constitucion	Día de la Constitución
8 decembre	Immaculada Concepcion	Inmaculada Concepción
25 de decembre	Noël	Navidad

La lenga oficiala d'Espanha es lo castelhan. Pasmens, aquela lenga es pas la sola que siá usitada, d'unas comunautats autonòmas an lor pròpria lenga oficiala al costat de l'espanhòl ; en aquí la lista :

• Catalonha : catalan e occitan (dins sa varianta aranesa) ;
• Valéncia : valencian (apellacion locala del catalan) ;
• Illas Balearas : catalan ;
• Galícia : galician ;
• País basc e una partida de Navarra : basc.

• 
  L'Alhambra de Granada.
• 
  Lo Cabo Menor, banhat per las aigas de la mar Cantabrica, e, al fons, la vila de Santander, capitala de la Cantabrie.
• 
  Lo pont del Kursaal, a Sant Sebastian, capitala de la província basca de Guipuscoa e granda vila toristica.
• 
  La palmareda d'Elx, patrimòni mondial de l'Unesco .
• 
  Aqüaducte de Ségovie vist en contra-immersion.
• 
  Puerta del Sol, Madrid. Estatua de l'ors e l'arboç per l'escultor Antonio Navarro Santafe.
• 
  Cáceres.
• 
  Catedrala de Cuenca.
• 
  Plaça d'Espanha, Sevilha.

Educacion

Lo sistèma educatiu espanhòl se caracteriza per doas especificitats màgers : sa fòrta descentralizacion, deguda a l'organizacion administrativa del país, e la part importanta de l'ensenhament privat confessional.

Près de 29 % dels escolans espanhòls redoblan una classa pendent lor escolaritat, l'un dels tausses mai nauts demest los païses de l'OCDE. Un estudi de l'ONG Save the Children relèva que los escolans eissits d'un mièg social desfavorizat son quatre còps mai expausats al redoblament que los escolans eissits d'un mièg privilegiat.

Santat

La santat publica es una competéncia dels governaments regionals.

Lo sistèma de santat publica espanhòl travèrsa una crisi prigonda dempuèi mantuna annada, essent durament atench per las copas budgetàrias al profièch d'una santat privada que tiba a se desvolopar per las classas mejanas nautas. La manca de personal es de mai en mai cridant : se compta, en 2023, una infirmièra per 2 500 abitants, contra una per 1 000 dins la rèsta d'Euròpa.

Dempuèi la debuta de las annadas 2000, lo sistèma de santat publica es progressivament privatizat.

Espòrt

L'espòrt en Espanha es estat dominat pel fotbòl dins la segonda mitat del XX^e sègle. Las autras activitats esportivas popularas son la pelòta basca, lo basquet, lo tenís, lo padel (un derivat del tenís), lo ciclisme, l'andbòl , la corsa de mòtos, la Formula 1, la natacion, lo gòlf e l'esquí . Espanha a tanben organizat de nombroses eveniments internacionals coma los Jòcs Olimpics d'estiu de 1992 a Barcelona e la Copa del mond de fotbòl 1982.

Veire tanben

Bibliografia

• Guy Hermet, Espanha al XX^e sègle, Premsas universitàrias de França (PUF) (ISBN 2-1304-5091-1)
• (en) Markus Kottek, Jürgen Grieser, Christoph Beck, Bruno Rudolph e Franz Rubel, « World Map of the Köppen-Geiger climate classificacion updated », Meteorologische Zeitschrift, Berlin, Gebrüder Borntraeger, panatòri. 15, n^o 3,‎ junh de 2006, p. 259-263 (ISSN 0941-2948, DOI 10.1127/0941-2948/2006/0130, lira en linha)
• Emmanuel Buchot, « Carta climatica d'Euròpa. Euròpa, fauna, vegetacion e climat », sus Quasernet fotografic, 15 d'agost de 2011
• Bulletin ispanic datant de l'aparicion dels Annals de la Facultat de Bordèu en 1879, puèi d'aquela, en 1895, de la Revista de las Universitats del Miègjorn, e en 1899 dels Annals de la Facultat de las Letras de Bordèu e de las Universitats del Miègjorn. (324 numèros en linha en 2012 sus Persèu, siá 7354 contribucions cobrissent las annadas 1899-2007). La revista fondada en 1899 es pluridisciplinària tre sa fondacion, portant sus la lenga, la literatura, la civilizacion e istòria d'Espanha (e de l'America ispanofòna).
• (ca) Joan Fuster, Nosaltres, els valencians, Barcelona, Edicions 62, 2008, 6^e éd. (1^re éd. 1962), 283 p. (ISBN 978-84-297-4920-5)

Articles connèxes

• Lista de jornals en Espanha
• Lista d'estacions de ràdio en Espanha
• Lista de títols de noblesa espanhòls
• Lista de las illas en Espanha
• Caumatge dins l'Union Europèa

Ligams extèrns

• (mul) Sit oficial
• (ès) Governament espanhòl
• (ès) Portal de l'administracion espanhòla
• Sit oficial de torisme
• Espanha

Notícias e ressorsas

• Notícias d'autoritat :

  • VIAF
  • ISNI
  • BnF (donadas)
  • IdRef
  • LCCN
  • GND
  • Japon
  • CiNii
  • Espanha
  • Israèl
  • Catalonha
  • Suècia
  • Austràlia
  • Tchéquie
  • Portugal
  • Corèa del Sud
  • Argentina
  • WorldCat
• Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas :

  • Britannica
  • Brockhaus
  • Den Estòr Danske Encyklopædi
  • Diccionari istoric de la soïssa
  • Dizionario di Storia
  • Enciclopedia D'Agostini
  • Enciclopèdia de l'Ucraïna modèrna
  • Gran Enciclopèdia Catalana
  • Larousse
  • Nationalencyklopedin
  • Estòr norske leksikon
  • Treccani
• Ressorsas relativas a la santat :
  • Medical Subject Headings
  • NCI Thesaurus
• Ressorsas relativas a la geografia :
  • Marine Gazetteer
  • Mindat.org
• Ressorsa relativa a l'espectacle :
  • Archius soïsses de las arts de la scèna
• Ressorsa relativa a la recèrca :
  • Biodiversity Heritage Library
• Ressorsa relativa a la vida publica :
  • Parlament del Reialme Unit
• Ressorsa relativa al vivent :
  • Invasiva Species Compendi
• Ressorsa relativa a la benda dessenhada :
  • Comic Vine
• Ressorsa relativa a las bèlas arts :
  • Grove Art Online
• Ressorsa relativa a la musica :
  • MusicBrainz