Val d'Aran
Pels articles omonims, veire Aran.
| Val d'Aran | |
 La val d'Aran. | |
| Massís | Pirenèus |
|---|---|
| Païses |  Espanha |
| Comunautat autonòma | Catalonha |
| Província | Lhèida |
| Comunas | Arres, Bausen, Bossòst, Ès Bòrdes, Canejan, Los, Aran Naut, Vielha e Mijaran, Vilamòs |
| Coordenadas geograficas | 42° 48′ nòrd, 0° 43′ es |
| Orientacion aval | nord-oèst |
| Longor | 50 km |
| Tip | Vallée glaciari |
| Escorrement | Garona |
| Via d'accès principala | N 230, C 28 |
modificar  |
|
L'Aran o la val d'Aran (en aranés : era Val d'Aran ; en catalan : la Vall d'Aran ; en gascon pirenenc : era Vath d'Aran ; en espanhòl : el Valle d'Arán) es una val de lenga occitana, situada dins los Pirenèus catalans, en Espanha.
Es oficialament una encontrada de la comunautat autonòma de Catalonha qu'a recebut un estatut de semi-autonomia en 1990. L'Aran, dont los abitants parlan l'aranés , una varietat del gascon, dialècte de la lenga occitana, èra dempuèi aquela data lo sol territòri d'Occitània ont l'occitan èra una lenga oficiala, conjonchament amb lo catalan e l'espanhòl . Dempuèi 2006, l'occitan es oficial en tota Catalonha ont es l'una de las tres lengas oficialas amb lo catalan e l'espanhòl. Es gràcias a aquò que l'occitan es una de las lengas oficialas de l'euroregion Pirenèus-Mediterranèa que regropa Catalonha, las illas Balearas e la region administrativa francesa Occitània.
La val es a la frontièra de dos Estats : França e Espanha, mas tanben de mantuna region istorica : Gasconha, Lengadòc, Catalonha e Aragon. Aquel vesinatge es perceptible dins la geografia, la lenga e l'organizacion administrativa.
La val d'Aran representa mai o mens la nauta val de Garona que dintra puèi en França per Comenge.
Toponimia[modificar | modificar lo còdi]
Lo nom Val d'Aran seriá un pleonasme : significariá « Vallée de la val » (val, « val » en aranés e aran, derivat de l'aquitan haran « val » — lo proto-basc èra encara parlat cap a l'an 1000 dins la region[1]). Lo mot aranés val (ancianament valh) es un catalanisme : lo mot gascon es vath[2] ([bac͡ç]).
Segon l'escrivan Marcellin Bérot, Aran pòt provenir de la raiç arr- que significa « ròc, rocassós ». Se tròba en val d'Aspa eth bòsc d'aran que significa « la fusta del quartièr rocassós »[3].
L'eminent romanista e etimologista Joan Coromines es de son costat categoric : « l'etimologia [de nom de la val d'Aran] es fòrça coneguda e segura, e quitament divulgada […] = basca aran « val », « la val (per excelléncia) » »[4].
L'expression cilha d'Aran (« los d'Aran ») figura dins la cançon de santa Foy d'Agen, l'un dels mai ancians tèxtes coneguts en lenga d'òc[4].
En espanhòl, Val d'Aran se diguèt Valle d'Arán. Dempuèi 1984, los toponims utilizan oficialament lor forma aranesa. Atal la capitala, ancianament Vielar Mitg Arán, se nomma oficialament Vielha e Mijaran.
Geografia[modificar | modificar lo còdi]
Situacion[modificar | modificar lo còdi]
Es bordat per la region francesa Occitània al nòrd, las comunautats autonòmas espanhòlas d'Aragon a l'oèst e de Catalonha (encontradas d'Alta Ribagorça al sud e Pallars Sobirà a l'èst).
Topografia, idrografia[modificar | modificar lo còdi]
La val d'Aran correspond mai o mens a la val superiora de Garona. Segon Norbert Casteret[5] lo fluvi pren sa font principala dins lo massís de la Maladeta, en Aragon, ont s'entrauca al trauc de Tòro per rejónher la val d'Aran per la resurgéncia del Guelh de Joèu. Pels araneses, la vertadièra font, l'Uelh dera Garona, se situa al Pla de Beret a proximitat del pòrt de la Bonaigua. Aquela branca es en efièch mai longa que lo cors oficial e son debit mai important (mas l'altitud de sa font, sol critèri oficial, es inferiora).
Geograficament, l'essencial de la val fa donc partida del bacin de Garona, que se voida dins l'ocean Atlantic, dempuèi lo versant nòrd dels Pirenèus. La val d'Aran es donc clarament del costat nòrd de l'aigavèrs , levat l'Espitau de Vielha (Ospici de Vielha) e la nauta val de la Noguera Pallaresa (Montgarri).
Geologia[modificar | modificar lo còdi]
La val a doas fonts d'aiga cauda e de las carrièras. D'unas ròcas contenon d'argent. Lo sòl conten o a contengut diferents elements : argent, zinc, niquèl, cobalt, arsenic, antimòni, fèrre, dins una val de mens de seissanta quilomètres de long[6].
Accès[modificar | modificar lo còdi]
La val d'Aran foguèt longtemps una enclava l'ivèrn. La val èra sens comunicacion dirècta amb Espanha en defòra del naut còl de la Bonaigua e del còl mulatièr de Vielha, impracticablas en ivèrn, fins a la traucada del tunèl de Vielha en 1948. En 2007, un tunèl novèl a tres vias es inaugurat, l'ancian venent una via tecnica de securitat e de secors religada al novèl per 12 galariás de securitat.
.JPG)
Tot parièr, al nòrd, lo ressarrament del perlongament de la val a Sent Beath (Passus Lupi - o « passatge just sufisent pels lops », segon los romans) tornava la circulacion mens facila costat francés, ont, pasmens, lo tram de Marinhac al Pont-del-Roy foguèt en servici de 1914 a 1953[7].
Dempuèi França, una ora de rota fa besonh a partir de la sortida de l'autorota A64 de Montrejau, siá doas oras dempuèi Tolosa, per la rota nacionala 125 puèi la rota nacionala 230 costat espanhòl.
Climat[modificar | modificar lo còdi]
La region es caracterizada per un climat montanhòl jos influéncia oceanica degut a son orientacion particulara, diferenta de la de las autras vals de la zòna.
Fauna[modificar | modificar lo còdi]
La val d'Aran albèrga en zòna d'altitud lo lausèrt pirenenc de la val d'Aran (Iberolacerta aranica) endemica d'aquel sector pichon dels Pirenèus centrals que se perlonga en Arièja fins al massís del mont Valier. Es considerat en dangièr (EN) sus la lista roja de l'Union internacionala per la conservacion de la natura.
Istòria[modificar | modificar lo còdi]
La val a conegut una istòria complèxa, la d'una region de montanha isolada mas tan plan influenciada per sos dos grands vesins ; França e Espanha. Pendent los sègles, la Val d'Aran a jogat un jòc riscat e oportunista d'aliança, per far s'equilibrar los apetisses de las principalas poténcias regionalas : Gasconha, Lengadòc, Catalonha e Aragon.
La val a quasi totjorn fa partida de Catalonha (amb sovent, dins lo passat, dels administrators aragoneses).
D'un ponch de vista religiós, la region èra dependenta de l'autoritat de l'avesque de Sent Bertran de Comenge, e refusèt longtemps la de l'avesque d'Urgell . Curiosament, es la Revolucion francesa que copèt aquel ligam amb França, en reorganizant los avescats en foncion dels departaments franceses.
Plan d'ora, la val a d'autre biais beneficiat d'un regim d'autonomia, de « marcha » independenta defendent sas costumas netas, qu'a fach que d'unes autors son estats fins a parlar de Republica pirenenca (non luènh d'una autra curiositat : la principautat d'Andòrra ).
De ponch de vista juridica, nos reclamàvem d'autre biais, clarament en foncion de las oportunitats, siá de las capitouls tolosans, siá de la generalitat d'Aush, siá dels Corts Catalanas de Barcelona.
Politica e administracion[modificar | modificar lo còdi]
Estatut territorial[modificar | modificar lo còdi]
| Val d'Aran Val d'Aran (aranés) Vall d'Aran (catalan) Valle d'Arán (castelhan) | |
 Eraldic |
 Drapeau |
| Administracion | |
|---|---|
| País | Espanha
|
| Comunautat autonòma |  Catalonha
|
| Província | Lhèida |
| Nombre de comunas | 9 |
| Demografia | |
| Populacion | 9 983 ab. (2018) |
| Densitat | 16 ab./km2 |
| Geografia | |
| Coordinadas | 42° 43′ 21″ nòrd, 0° 50′ 14″ es |
| Superficia | 62 050 ha = 620,5 km2 |
| Localizacion | |
| |
| Fonts | |
| veire : Encontrada | |
| modificar |
|
La Val d'Aran es uèi una division administrativa de primièr nivèl del nòrd-oèst de la comunautat autonòma de Catalonha dins la província de Lhèida situat sul versant nòrd dels Pirenèus. En 1990, una lei especiala de la comunautat de Catalonha a restablit lo Conselh general, institucion istorica de la Val d'Aran, e sustot establit l'occitan gascon, dins sa varietat aranesa, coma lenga coofficielle dins la val.
La Val d'Aran dispausa d'un regim especial dins la comunautat autonòma de Catalonha sancionat per la lei no 1/2015 del , dicha lei sul regim especial d'Aran, que consacra la singularitat territoriala de la Val d'Aran. Es pas inclús dins las estructuras territorialas catalanas e a pas mai l'estatut d'encontrada . Dispausa de sa pròpria organizacion territoriala en sièis terçons e Vielha e Mijaran es oficialament reconeguda coma sa capitala[8]. La primièra disposicion addicionala d'aquela lei preveire una certana libertat d'autodeterminacion : « El Parlament de Catalunya reconeix el dret del poble aranès a decidir el seu futur. » (« lo Parlament de Catalonha reconeis lo drech del pòble aranés de decidir de son avenidor »).
Lo sindic d'Aran es lo cap de l'executiu . Dempuèi , la foncion es ocupada per Maria Vergés Pérez.
Comunas[modificar | modificar lo còdi]
Aran es dividit en nòu comunas dont la mai importanta es la capitala Vielha e Mijaran, amb 5 493 abitants en 2018.
| Comuna | Populacion |
|---|---|
| Arres | 64 |
| Bausen | 64 |
| Bossòst | 1 123 |
| Ès Bòrdes | 250 |
| Canejan | 97 |
| Los | 958 |
| Aran Naut | 1764 |
| Vielha e Mijaran | 5 459 |
| Vilamòs | 151 |
Lo territòri es organizat en sièis divisions administrativas, apeladas terçons (significant « tèrces », perque èran ancianament al nombre de tres : Aran Naut, Mij Aran (Mijaran) e Baish Aran, valent a dire « Naut, Moyen e Bas Aran »). L'arrengament actual de las divisions data del XVe sègle.
Populacion e societat[modificar | modificar lo còdi]
Demografia[modificar | modificar lo còdi]
Pendent lo recensament de 2018, 9 983 abitants son comptats dins la val[9].
Lenga[modificar | modificar lo còdi]
Lingüisticament, los abitants parlan l'aranés , una varietat del gascon, dialècte de la lenga occitana. L'aranés es un gascon pirenenc fòrça influenciat pel catalan e l'espanhòl.
Dins lo passat, l'aranés es totjorn estat tradicionalament la lenga parlada. Lo catalan es totjorn estat tan plan present dins los escriches ancians oficials.
En 1990, la lei de la Generalitat de Catalonha sul regim especial de la Val d'Aran, declara explicitament que l'aranés es una varietat de la lenga occitana, e li balhe un estatut de lenga oficiala, al meteis títol que lo catalan e l'espanhòl. En 2006, l'estatut novèl d'autonomia de Catalonha espandís la coofficialisation de l'occitan, nommat aranés en Aran, a la totalitat de la comunautat autonòma[10],[11].
Pendent lo regim franquista, lo castelhan èra la sola lenga oficiala, e l'usatge de las lengas regionalas èra defendut. Coma d'autras lengas minoritàrias d'Euròpa , l'aranés coneis una renaissença. Los abitants parlan correntament catalan, castelhan e aranés, mas tanben regularament francés.
L'aranés es escrich pel mejan de l'ortografia classica occitana (qu'es donc la de la forma oficiala dels toponims locals). Es regularament ensenhat a l'escòla dempuèi 1984.
L'aranés se distinguís del gascon estandard per la refeccion d'un plural en -i :
- Benvengudi en Aran
- « [siatz las] benvenguts en Aran »
L'article definit aranés es l'article gascon pirenenc : eth/er, ès, era, ès.
Garona (« Garona ») tira son nom d'un mot comun significant « cors d'aiga ».
L'aranés participi a la vida literària e artistica occitana amb d'artistas coma Alidé Sans e dels autors coma Paco Boya.
Simbòls[modificar | modificar lo còdi]
Los simbòls de la val d'Aran son :
- la bandièra, sus un fons rog granat cargat de la crotz occitana o crotz de Tolosa, compren en son centre las armas d'Aran ;
- la fèsta d'Aran (Hèsta d'Aran en aranés) a luòc lo 17 de junh[12] ;
- l'imne es Montanhes Araneses, sus la musica de Se Canta, amb un tèxt en aranés[13].
Activitats[modificar | modificar lo còdi]
Lo revengut principal proven de las estacions d'esquí en ivèrn e del torisme en estiu. La val d'Aran possedís sus son territòri l'estacion d'esquí de Vaquèira Beret, una de las estacions d'esquí las mai importantas d'Espanha.
Al sud de la val d'Aran se tròba lo massís dels Encantats (dels « Encantats »), naut luòc de l'escorreguda a pè (a esquí l'ivèrn).
Los autres principals sectors de l'economia incluson los produches forestièrs, l'elevatge e l'apicultura, qu'an perdut en importància dempuèi lo desvolopament de l'esquí.
Nauta val dels Pirenèus catalans, la val d'Aran consèrva encara lo ritme de la vida pastorala. L'èrba per la pastura i es copada a man e transportada cap a las fenièras sus de lisas de fustas.
Nòtas e referéncias[modificar | modificar lo còdi]
- Txomin Peillen, Parlam euskara: la lenga dels basques, París, Edicions La Harmattan, coll. « Parlam », , 271 p. (ISBN 273843391X e 9782738433916, OCLC 33826801, legir en linha), p. 7 e 19
- Aitor Carrera, L'aportació de Joan Coromines a l'occità de la Vall d'Aran, Homenatge de l'IEC a Joan Coromines, en el centenari de la seva naixença, p. 97 apercebut en linha
- Marcellin Bérot, La vida dels òmes de la montanha dins los Pirenèus contada per la toponimia, Centre regional de las letras de Miègjorn-Pirenèus, Milan, pargue nacional dels Pirenèus, 1998 (ISBN 2841137368)
- (ca) Joan Coromines, Onomasticon Cataloniae : els noms de lloc i noms de persona de totes las tèrras de llengua catalana, t. II, Barcelona, Curial Edicions, , 502 p. (ISBN 84-7256-889-X), p. 212
- Georges Jorré, « lo problèma del Trauc del Toro, segon M. Norbert Casteret (Lo problèma del Trauc del Toro. Determinacion de las fonts del rio Esera e de la Garona occidentala », Revista geografica dels Pirenèus e del Sud-oèst, panatòri. 3, , p. 116-120 (legir en linha, consultat lo ).
- « Estudis sus las minas dels Pirenèus franceses e espanhòlas, Tòm Ièr, 1ra liurason / per P. Hébert,... »
, sus Gallica, (consultat lo ).
- Sit FACS, Los camins de fèrre segondaris de França : 31 - departament de Nauta Garona legir (consultat lo 19 de novembre de 2011
- Loi no 1/2015 del 5 de febrièr de 2015, Journal oficial de la Generalitat de Catalonha]
- (ès) « Arán en Cifras »
- version occitana de l'estatut d'autonomia de 2006 en linha : http://www.parlament-cat.net/porteso/estatut/estatut_aranes6_06.pdf
- La llengua occitana, denominada aranès a l'Aran, és la llengua pròpia d'aquest territori i és oficial a Catalunya, d'acord amb el qu'estableixen aquest Estatut i los lleis de normalització lingüística.
- (òc) Presenten eth programa dera Hèsta d'Aran 2009, sul sit del Conselh general d'Aran
- (òc) IMNE NACIONAU D'ARAN, sul sit del Conselh general d'Aran
Veire tanben[modificar | modificar lo còdi]
Bibliografia[modificar | modificar lo còdi]
- Félix Pasquier, « Cession definitiva de la val d'Aran a Aragon per Felip lo Polit : estudi segon de documents inedits », Revista de Comenge, panatòri. 7, no 2, , art. no 4, p. 101-110, seguit de tres pèças justificativas, p. 110-113 (OCLC 491604997, SUDOC 085304832, legir en linha [facsimil], consultat lo ).
Articles connèxes[modificar | modificar lo còdi]
- Loi sul regim especial d'Aran
- Institut d'Estudis Araneses-Acadèmia Aranesa de la Lenga Occitana
- Aran TV
- Quérimonia
- Pirenèus Nauts-e-Aran, viguerie de sièis encontradas
- Lista de las encontradas de Catalonha
- Catalonha
- Aragon
- Occitània (region culturala)
- Gasconha
- Lengadòc
Ligams extèrns[modificar | modificar lo còdi]
- Notícia dins un diccionari o una enciclopèdia generalista :
- (òc) Sit oficial del Conselh general
- Repertòri d'autoritat matèria enciclopedica e alfabetica unificat (donadas)
