francés

Francés
Lengas dròllas	Creòlas e métchif d'un ponch de vista lexical
País	veire francofonia
Nombre de locutors	321 milions (2022) LM : 81 milions
Nom dels locutors	francofòns
Tipologia	SVO, flexionala, acusativa, sillabica, a accent d'intensitat
Classificacion per familha
- lengas indoeuropèas - lengas italicas - lengas latino-falisques - lengas romanicas - lengas romanicas occidentalas - lengas gallo-romanas - lengas d'oil - franceses
Estatut oficial
Lenga oficiala	26 païses : Belgica Benin Burundi Cameron Canadà Republica Centrafricana Comòras Republica de Còngo Republica democratica de Còngo Còsta d'Evòri Jiboti França Gabon Guinèa Guinèa Eqüatoriala Haití Luxemborg Madagascar Monegue Nigèr Rwanda Seichèlas Soïssa Chad Tògo Vanuatu Dependéncia de la Corona : Jersei Region autonòma de la val d'Aòsta (en Itàlia) e de nombrosas organizacions internacionalas, sustot : ONU OMC CIO CdE UE UA OEA OTAN
Regit per	Acadèmia francesa Delegacion generala a la lenga francesa e a las lengas de França Comission d'enriquiment de la lenga francesa (França) Direccion de la lenga francesa (Belgica) Ofici quebequés de la lenga francesa Conselhs superiors de la lenga francesa (França, Belgica, Quebèc) Delegacion a la lenga francesa (Soïssa) [non oficiala]
Codes de lenga
IETF	fr
ISO 639-1	fr
ISO 639-2	fra, fre
ISO 639-3	fra
Espandida	Lenga individuala
Tip	Lenga viva
Linguasphere	51-AAA-i
WALS	fre
Glottolog	stan1290
Escapolon
Article primièr de la Declaracion universala dels dreches de l'òme : Totes los èssers umans naisson liures e egals en dignitat e en dreches. Son dotats de rason e de consciéncia e devon agir las unes de cap als autres dins un esperit de fraternitat.
Carta
Reparticion del francés e dels creòls a basa lexicala francesa dins lo mond. Lenga mairala (creòls incluses) Lenga oficiala Lenga administrativa, d'ensenhament e de trabalh Lenga importanta, segonda o de cultura

Lo francés es una lenga indoeuropèa de la familha de las lengas romanicas dont los locutors son apelats francofòns.

Lo francés es parlat, en 2023, sus totes los continents per mai o mens 321 milions de personas : 235 milions l'emplegan quotidianament e 81 milions ne son de locutors natius. En 2018, 80 milions d'escolans e estudiants s'ensenhan en francés dins lo mond. Segon l'Organizacion internacionala de la francofonia (OIF), i poiriá aver 700 milions de francofòns sus Tèrra en 2050.

Lo francés es la cinquena lenga parlada al mond après l'anglés , lo mandarin, l'indi e l'espanhòl . Es egalament la segonda lenga apresa sul glòb e la tresena lenga dels afars e del comèrci. Lo francés se classa segond demest las lengas estrangièras las mai sovent ensenhadas a travèrs lo mond. Es egalament la quatrena lenga utilizada sus Internet après l'espanhòl , lo mandarin e l'anglés , lenga dont lo vocabulari es estat fòrça enriquit pel francés.

Dins lo mond, vint e sèt Estats an lo francés coma lenga oficiala. Es una de las sièis lengas oficialas aital coma una de las doas lengas de trabalh de l'Organizacion de las Nacions Unidas. Lo francés es una lenga oficiala o de trabalh de nombrosas organizacions governamentalas internacionalas, demest las qualas l'Union postala universala o las tres autoritats mondialas de regulacion del sistèma metric. Es tanben lenga oficiala o de trabalh de nombrosas organizacions governamentalas regionalas, talas coma l'Union africana o l'Union Europèa, e es tanben lenga oficiala o de trabalh de nombrosas organizacions non governamentalas internacionalas, coma lo Comitat internacional olimpic o lo Movement internacional de la Crotz Roja e del Creissent Rog.

De per sa preséncia sus totes los continents e estant qu'es l'una de las lengas oficialas de l'ONU aital coma una de sas lengas de trabalh, lo francés figura demest las lengas mai influentas del mond.

L'istòria del francés e dels francofòns es la del rencontre e de l'escambi dintra de nombroses pòbles. Lo francés es una varietat de la lenga d'oil, un grop de lengas romanicas parladas originalament dins la partida septentrionala del domeni gallo-roman, sul territòri de las actualas França, Soïssa e Belgica. Las lengas gallo-romanas resultan de l'evolucion, jos l'influéncia de lengas germanicas, tal coma lo vièlh-francic dels francs, del latin popular parlat en Gàllia pels Gallo-romans. Aquestes formavan un ensemble de pòbles d'originas principalament cèltas que foguèron progressivament romanizats en seguida de la conquista romana de la region, acabada a l'entorn de 52 abC En 843, l'istorian franc Nithard, felen de Carlesmanhe, produch çò qu'es considerat coma lo primièr tèxt conegut en lenga francesa. S'agís d'una cronica que retranscriu los juraments d'aliança, prononciats a Estrasborg l'annada precedenta, per Loís lo Germanic, primièr sobeiran alemand.

Pendent l'Edat Mejana europèa, en particular entre lo X^e e lo XIII^e sègle, mentre que lo sistèma de declinasons de l'ancian francés s'afondra , las lengas d'oil començan de se difusar fòra de lor domeni d'origina en consequéncia de las invasions normandas de las illas britanicas, del sud d'Itàlia o plan de las crosadas que, en establissent d'Estats latins al Levant, fan de francés una basa de la lingua franca mediterranèa. En 1539, per l'ordenança de Villers-Cotterêts, lo mejan francés, lenga mairala de las dinastias capecianas, ven una lenga juridica e administrativa en França. Al meteis periòde, comença de se difusar mai massissament fòra d'Euròpa, primièr en America, puèi en Africa, en Asia e en Oceania, a causa de l'expansion dels empèris colonials franceses puèi bèlgas. A partir del XVII^e sègle, dins los oceans Atlantic, indian e Pacific, las deportacions de populacions practicadas pels empèris europèus cap a lors colonias menan, dins un contèxt principalament d'esclavatge , a la formacion de nombroses creòls a basa lexicala francesa.

En 1794, pel decret revolucionari del 2 termidòr an II e malgrat lo fach que siá estat, jos l'Ancian Regim, la lenga dels corses reialas e princièras europèas, lo francés classic, lenga dels Lums, ven la sola lenga oficiala de la Primièra Republica francesa. Una de las particularitats del francés se tròba dins lo fach que son desvolopament e sa codificacion son estadas en partida l'òbra de grops intellectuals, coma la Pleiada, o d'institucions, coma l'Acadèmia francesa. Lo francés es atal sovent considerat coma una lenga « academica ». A partir del XIX^e sègle, e malgrat qualques reformas pendent los sègles seguents, son ortografia codificada comença de se palficar. Es considerada coma transparenta dins lo sens de la lectura, mas opaca dins lo sens de l'escritura. Pendent lo XX^e sègle, lo francés ven una lenga d'envergadura mondiala al meteis temps que s'emancipa d'Euròpa  : a partir d'aquel sègle lo nombre de francofòns vivent fòra d'Euròpa despassa lo nombre de locutors sul continent d'origina de la lenga.

Entre lo 16 de març e lo 20 de març de 1970 e jos l'impulsion dels que vendràn los « cinc paires fondators de la Francofonia » — Léopold Sédar Senghor, poèta, escrivan e primièr president de la republica de Senegal, Habib Burguiba, avocat e primièr president de la Republica tunisiana, Hamani Diori, professor e primièr president de la republica de Nigèr, Norodom Sihanouk, rei de Cambòtja e Jean-Marc Léger, escrivan e jornalista canadian — a luòc, dins la sala de las sessions de l'Assemblada nacionala de Nigèr, la conferéncia de Niamey. Aquesta, una de las primièras conferéncias amassant los governaments dels estats francofòns, establís l'Agéncia de cooperacion culturala e tecnica, lo primièr organisme intergovernamental francofòn, e gèta atal las basas per la creacion d'una Organizacion internacionala de la francofonia (OIF) qu'amassa los pòbles partejant la lenga francesa. En 1988, en commemoracion d'aquel eveniment, los Estats membres de l'Organizacion fan del 20 de març la Jornada internacionala de la francofonia. En 1989, an luòc a Marròc los primièrs jòcs de la Francofonia qu'amassan pel primièr còp los atlètas de la comunautat francofòna a l'entorn de la lenga que partejan. En 1997, a Ha-Noi, capitala del Vietnam, los Estats francofòns adòptan la Carta institucionala de la Francofonia que serà completada en 2005 a Antananarivo, capitala de Madagascar, per la Carta de la Francofonia. Aquelas doas cartas presentan l'importància del multilingüisme pel mond francofòn, las valors de solidaritat, d'egalitat e de fraternitat entre los pòbles que devon èsser veïculadas per la lenga francesa, vector de progrès e de modernitat, aital coma lo ròtle actiu que devon exercir los francofòns per la preservacion de la diversitat lingüistica e culturala. En 2010, l'Organizacion de las Nacions Unidas declara que lo 20 de març de cada annada serà observada a travèrs lo mond la Jornada de la lenga francesa ne rebrembar de la conferéncia de Niamey. Las organizacions francofònas prepausan a l'entorn d'aquela data de las setmanas d'escambis e de discussions sovent apeladas « Setmana de la lenga francesa e de la francofonia ».

La lenga francesa es un atribut cultural sobeiran per de nombroses pòbles e Estats coma en França ont dempuèi 1992 « la lenga de la Republica es lo francés » o a Quebèc ont dempuèi 1977 ela « permet al pòble quebequés d'exprimir son identitat ». Es egalament lo principal veïcul de las culturas francofònas dins lo mond e lo mejan principal d'expression de lors pensadas. La lenga, de còps escaissada « lenga de Molière », cèssa pas de s'enriquir qu'aquel siá de faiçon formala, per de decrets per exemple, mas tanben de faiçon informala.

Originas : vocabulari e etimologia

Formacion del francés

La majoritat del fons lexical francés proven del latin (coma lenga-maire) o plan es bastit a partir de las raices greco-latinas. De nombroses tèrmes possedisson un doblon de meteissa etimologia, l'un avent evoluat pels sègles a partir del latin popular mentre que l'autre es manlevat dirèctament al latin classic : mestièr/ministèri, faiçon/faccion, regda/rigida, freg/frigid, freule/fragil, rescat/redempcion, rason/racion, poison/pocion, astre/cadéncia, etc. Sovent l'invencion de mots a partir d'un mot plan francés passa per un manlèu a sa forma en latin classic : maire/mairal, fraire/fraternal, pel/capillar, fe/fidèla, uèlh/ocular, segur/securitat, sègle/secular, etc. Un cambiament de paradigma en etimologia romanica remplaça lo metòde tradicional fondat sus las donadas del latin escrich per la del metòde comparatiu, amb la tòca de tornar bastir l'etimologia proto-romanica del nuclèu comun del lexic ereditari romanic, nuançant atal l'idèa segon la quala « la majoritat del fons lexical francés proven del latin ».

S'ignòra fins a qual ponch la lenga gallesa a pogut influenciar lo francés. Son apòrt lexical se reduiriá a una centena de mots, tals coma carri/araire, moton, crèma, dont una partida provendriá de manlèus del latin al gallés. L'etimologia d'aquelas expressions es d'autre biais pas totjorn assegurada. Pertocant son influéncia sus la sintaxi e la prononciacion, es egalament indeterminada.

Lo francic, coma substrat, a daissat egalament qualques mots importants (grises, blanc, blond, blau, etc.) e auriá fòrça influenciat la prononciacion del protofrançais puèi de lengas d'oil.

Los tèrmes utilizats a l'Edat Mejana per designar las lengas d'oil dins lor ensemble son franceis (tre lo X^e sègle) puèi françois e romanic (essencialament fins al XII^e sègle). Es notable que los tèrmes normand, picard, lorenc, borgonhon aparescan pas jamai dins los tèxtes medievals abans lo XIV^e sègle per designar las variantas l'ancian francés, atestant de sentiment d'unitat lingüistica del Nòrd del reialme pendent lo periòde medieval. Atal, l'istorian normand Wace, dins son Roman de Rou, utiliza concurremment los tèrmes de franceis e rumanz, mas pas lo de « normand » ; tot parièr, lo romancièr medieval Chrétien de Tròias, d'origina champanhesa, designa sa lenga coma la « lenga françoise ». Lo tèrme de « francés » es pas donc brica limitat a la lenga del sol domeni reial. De meteissa faiçon, se lo tèrme de « francés » designa essencialament los abitants de las tèrras situadas jol contraròtle dirècte del rei per oposicion als normands, borgonhons o picards, aquel usatge es pas exclusiu ; atal, la Tapissariá de Bayeux designa las tropas del duc de Normandia partidas conquistar Anglatèrra en 1066 jol tèrme latin generic de Franci (los franceses) e non de Normanni, aquelas tropas essent originàrias de tot lo Nòrd del reialme. L'emplec d'aqueles usatges concurrents es pas sens crear d'ambigüitats dins los tèxtes medievals ; atal, Roger Bacon, designant lo francés jol tèrme latin de lingua Gallicana (tradusible per « lenga francesa »), indica qu'es parlada a l'encòp pels picards, los borgonhons, e los franceses "purs" (puros Gallicos), valent a dire los franceses del domeni reial, per oposicion a un tèrme mai generic de Gallicos, francés, comprenent l'ensemble de la zòna lingüistica d'oïl, o mai generalament totes los abitants del reialme. Indica que los mots dels unes « esglàsian » los autres, balhant una idèa de las divergéncias entre los diferents dialèctes de l'ancian francés.

Lo francés parlat uèi tira son nom d'aquel ancian franceis, lenga-teulat regropant l'ensemble dels dialèctes d'Oïl (franceis [frãntsëé] → françoys/françois [frãswé] → francés [frãsé]). Lo tèrme de « lengas d'oil », aparegut al XIII^e sègle (l'una de sas primièras ocurréncias figura en çò de Dante) s'espandís pas vertadièrament qu'al XIV^e sègle, epòca ont la varianta d'Illa de França l'empòrta sus las variantas regionalas al ponch que lo tèrme de francés acaba per designar pas qu'aquesta. Aquela varianta franciliana es de còps designada pel tèrme francian, inventat en 1889 per Gaston Paris, un lingüista francés, per o distinguir d'autras variantas de la lenga d'oil. Aqueles autres variantas se son progressivament aflaquidas a mesura que lo francés preniá de prestigi, en granda partida egalament a causa de lor proximitat amb aquesta. A l'invèrs, malgrat una reculada encara constatada, las lengas o dialèctes romanics non d'oïl (varietats de l'occitan , francoprovençal/arpitan, royasque, ligur, còrs) e las lengas non romanicas (breton, flamenc, francic lorenc, alsacian, basc) persistisson o resistisson melhor a causa de lor mai grand alunhament amb lo francés. Uèi, la màger part de las lengas d'oil autras que lo francés son en via de disparicion.

Lo francés s'es enriquit del contacte amb las autras lengas d'oil (sustot del normand pertocant los tèrmes maritims), mas tanben de las autras lengas parladas sul territòri francés, en particular de l'occitan . L'influéncia d'autras lengas, dont l'arab , l'italian , lo turc, las lengas autoctònas e creòlas d'otramar e de las ancianas colonias francesas es estada determinanta dins l'evolucion del francés, atal coma o son uèi los apòrts venguts de l'anglés e de las lengas nativas dels immigrants dels païses vesins o mai luènhs, mas tanben dels païses francofòns.

Manlèus mai recents, neologismes e evolucion de l'ortografia

Los manlèus mai recents a d'autras lengas son pro nombroses : primièr a l'anglés (quitament ancians : nòrd, sud), puèi a l'italian, a las autras lengas romanicas, a las lengas germanicas tals coma l'alemand o lo neerlandés (atal baloard ven de l'olandés o del flamenc bolwerk). L'arab a fornit, e fornís encara qualques mots : chifra, coton, amalgama, amiral, sucre, alcoòl, algèbra, mètge, vilatjon, etc..

La lingüista Henriette Walter estima a mens de 13 % (siá 4 200 mots) la part dels mots d'origina estrangièra dins la lenga francesa correnta demest las 35 000 mots que compòrta un diccionari pichon d'usatge. Aqueles mots venon per 1 053 d'entre eles de l'anglés , 698 de l'italian , 544 del proto-germanic, 481 de las ancianas lengas gallo-romanas, 215 de l'arab , 164 de l'alemand, 160 del proto-celtic, 159 de l'espanhòl , 153 del neerlandés, 112 del persan e del sanscrit, 101 de las lengas amerindianas, 89 de divèrsas lengas asiaticas orientalas (dont lo chinés o lo japonés, mas tanben d'unas lengas môn-cmèr), 56 de divèrsas lengas camitosemiticas, 55 de lengas eslavas o balticas e 144 d'autras lengas divèrsas (dont las lengas malayo-polinesianas o lengas nigéro-congolesas).

Pasmens, aquela proporcion relativament febla de manlèus dins lo vocabulari corrent rend pas compte de la penetracion de tèrmes en anglo-american dins lo domeni dels afars, ont los Estats Units exercisson una fòrta dominacion, domeni d'un autre costat plan estrategic.

De nombroses neologismes son egalament estats formats a partir de mots grècs o latins. Pòdon èsser citats mètre, grama, fòbia e lors derivats (quilomètre, miligrama, etc.), aital coma de mots mai recents coma cinèma, logicial, domotica, etc.

D'autres son de calques o de las adaptacions de l'anglés, per exemple passejador inventat per remplaçar l'anglés walkman e discman.

De nombroses neologismes son egalament estats inventats per se substituïr als mots angleses, coma :

• informatic, inventat en 1962, mot-valisa format per contraccion dels dos mots informacion e automatica ;
• pourriel, per remplaçar espam.

D'unes neologismes provenon d'America del Nòrd, ont l'Ofici quebequés de la lenga francesa es plan actiu :

• corric, per remplaçar corric ;
• clavardage, per remplaçar gat ;
• égoportrait, per remplaçar selfie ;
• baladodiffusion, per remplaçar podcasting ;
• bouquineur, per remplaçar legidoira ;
• livrel, per remplaçar libre numeric.

D'unes neologismes son puslèu utilizats dins las províncias francofònas de Canadà e lor difusion en França o endacòm mai pòt èsser mai o mens granda.

Istòria

A l'epòca de la conquista de la Gàllia per las armadas romanas de Juli Cesar en 52 abC, levat Aquitània de lenga proto-basca, la Gàllia èra majoritàriament poblada de tribús gallesas que parlavan de las lengas celticas segurament aparentadas e probablament mutualament comprensiblas. Existissiá pas donc pas una mas mantuna lenga gallesa (exemples : lo bèlga, lo gallés transalpenc, lo gallés cisalpin), qu'èran pas que plan rarament escrichas. La lenga dels romans, lo latin, coneissiá l'escritura, e coma lenga de l'autoritat e lenga de prestigi, lo latin vulgar pròche dels galleses foguèt pauc a cha pauc adoptat per totes pendent los sègles que seguiguèron la conquista del país en 51 abC

La version romanica de 843 dels Juraments d'Estrasborg de 842 es lo primièr tèxt escrich en lenga d'oil, derivada del Bas latin e tornada modelar en seguida de l'establiment dels germans, principalament dels francs (d'ont l'apellacion del francés), dins lo nòrd de la Gàllia. La primièra mencion de l'existéncia d'una lenga romanica data de 813, pendent lo Concili de Tors, que la nomma lingua romana rustica, « lenga romanica rustica ». Cal esperar cap a 880 per veire aparéisser lo primièr tèxt literari en lenga francesa (dins una varianta versemblablament picarda), la Sequéncia de santa Eulalie.

La situacion lingüistica de França es d'un autre costat mal coneguda abans lo X^e sègle. A partir d'aquel periòde pasmens, lo parcelatge lingüistic del territòri es plan atestat, amb diferentas lengas regionalas seguentas :

• la lenga d'oil o francés, dins lo nòrd (dont son egalament eissits entre autres lo picard, lo normand, l'angevin, lo champanhés), lenga mai influenciada per las lengas germanicas que los autres idiòmas de França ;
• l'occitano-roman (occitan o lenga d'òc e catalan) dins lo sud amb lo lemosin, l'auvernhat , lo lengadocian, lo gascon, lo provençal, lo vivaroalpenc : los parlars d'aquela region, que banhan pendent de sègles dins la cultura romana e an conservat lo drech roman, se rapròchan mai del latin (« òc » e « oïl » significant « òc ») ;
• lo francoprovençal (o arpitan) amb per exemple los parlars de Savòia, lionés, dalfinés a l'entorn de Grenòble, forézien (region de Sant Estève), de Soïssa romanda tanben.

Carta de las lengas de França continentala

Lo periòde que s'espandís de la fin del XI^e sègle a la debuta del XIV^e sègle correspond a un periòde de dardalh del francés medieval. Lo francés ven una lenga internacionala, parlada dins totas los corses d'Euròpa, çò qu'influencièt totas las lengas europèas. Ven una « lingua franca », las leis son redigidas en francés, la lenga de la diplomacia es lo francés.

Lo francés, jos sa forma dialectala normanda, es introduch en Anglatèrra dins lo selhatge de la conquista d'aquel país per Guilhèm lo Conquistaire en 1066, e son usatge i durarà mai de tres cents ans. Lo vocabulari anglés ne consèrva un important eretatge : 50 % a 60 % del contengut lexical anglés proven de lengas d'oil de faiçon generala, principalament dels dialèctes de Normandia e d'Illa de França. Se ditz qu'a aquela epòca lo francés èra mai utilizat en Anglatèrra qu'en França.

Tre lo XII^e sègle, lo francés a una influéncia dins la literatura medievala italiana.

La lenga francesa comença de prene d'importància tre 1250, quand Sant Loís comanda una traduccion de la Bíblia en francés.

L'Acadèmia francesa

A la fin del XIII^e sègle, es en lenga d'oil que lo cronicaire venician Martino Canal redigís sa Cronica dels venicians e assegura, que « la lenga francesa cor lo mond. »

Vèrn 1256, lo celèbre filosòf e cancelièr florentin Brunetto Latini (1220-1294) escrich en lenga francesa son Libre del Tresaur e se n'explica en declarant qu'es aquí « la parlure mai délictable e comuna a totas gents. »

Es al XIII^e sègle qu'apareguèron de las òbras literàrias en francés. En 1296 o 1298, Marco Polo dicta sos racontes de viatges en francés dins la preson de Gènoa.

A l'Edat Mejana, las devisas reialas èran lo mai sovent en francés, per exemple la del prestigiós Òrdre de la Cambaliga : « Honi siá que mal i pensa » e la de la monarquia britanica : « Dieu e mon drech ». La devisa dels Païses Basses es « Mantendrai ».

En 1346, pendent la guèrra de Cent Ans, a Crécy, Edoard III rei d'Anglatèrra coneis pas d'autra lenga que lo francés, coma son adversari lo rei de França. En 1362, l'anglés remplaça lo Law French coma lenga oficiala dels tribunals per l'acte dels tribunals angleses de 1362. Lo discors judiciari pòt d'ara enlà èsser comprés de totes e non la sola noblesa. La meteissa annada, l'anglés comença a èsser utilizat al Conselh Grand. Es en 1385 que l'anglés remplaça oficialament lo francés dins los grammar schools. Lo francés daissa atal l'anglés reprene sa plaça en Anglatèrra.

Lo Catholicon (de grèc Καθολικόν, universal) es lo primièr diccionari trilingüe redigit en breton, francés e latin. Es atal l'un dels primièrs diccionaris de breton e de francés. Sos sièis mila dintradas foguèron redigidas en 1464 per Jehan Lagadeuc e estampadas per Jehan Calvez lo 5 de novembre de 1499 a Tréguier a l'iniciativa de Maitre Auffret Quoatqueveran, canonge de Tréguier.

Francés I^er, rei de França signèt en 1539 l'ordenança de Villers-Cotterêts.

A Aòsta es redigit en 1532 lo primièr acte notarial en francés. Dins lo contèxt dels Estats de Savòia, los verbals oficials de l'Amassada dels Estats, puèi de Conselh dels Comises, passan de latin al francés tre 1536, siá tres ans abans França.

Es en 1539 que debuta oficialament la francizacion de França amb la proclamacion de l'ordenança de Villers-Cotterêts, signada per Francés I^er : impause lo francés coma lenga del drech e de l'administracion en França, en remplaçament del latin. Pasmens, ne cal pas conclure que totes los franceses parlan aquela lenga : los istorians estimen que 10 % a 20 % de la populacion parla la lenga del rei al XVI^e sègle. Malgrat que l'ordenança siá relativament longa amb sos 192 articles, sols los articles 110 e 111 concernissián la lenga :

Còpia del preambul e dels articles totjorn aplicats de l'ordenança de Villers-Cotterêts.

Tèxt original :

• 110. Qué los arretz sián clers e entendibles e per fin qu'el non i ayt causa de doubter sus l'intelligéncia desdictz Arretz, nosautras voullons e ordenam qu'ilz sián faictz e escriptz se clerement qu'el non i ayt pòsca pas aver aulcune ambiguite o incertitud, non luòc a ne demandar interpretacion.
• 111. Volèm que doresenavant totes arretz, amassa totas aultres procedeures, sián de noz courtz sobeiranas o aultres subaltèrnas e inferioras, sián de registres, enquestes, contractz, comissions, senténcias, testamens e aultres quelzconques actes e exploictz de justícia o qu'en deppendent, sián prononciatz, enregistratz e delivrez a las partidas en langaige mairal francoys e non aultrement.

En francés modèrn :

• 110. Qué los arrèstes sián clars e intelligibles, e per fin que i aja pas de dobtes sus la compreneson dels diches arrèstes, volèm e ordenam que sián faches e escriches tan clarament, que i aja pas ni pòsca pas aver cap d'ambigüité o incertitud, ni luòc a demandar interpretacion.
• 111. Volèm donc que d'ara enlà totes arrèstes, e amassa totas autras proceduras, que s'agisca de nòstres corses sobeiranas o autres subaltèrns e inferioras, dels registres, enquèstas, contractes, testaments e autres quals que sián actes e espleches de justícia o que ne dependon, sián prononciats, enregistrats e desliurats a las partidas en lengatge mairal francés e non autrament.

Joachim Du Bellay autor en 1549 de la La Defensa e illustracion de la lenga francesa.

En 1549, Joachim Du Bellay escriu La Defensa e illustracion de la lenga francesa.

Al long del XVII^e sègle, lo francés s'impausa coma lenga scientifica e coma lenga d'ensenhament. En 1606, publicacion pòst mortem del primièr diccionari de la lenga francesa « Tresaur de la lenga francesa tant anciana que modèrna » de Jean Nicot. Lo Discors del metòde (1637) de René Descartes constituís una etapa importanta perque s'agís d'un dels primièrs ensages filosofics escriches en francés e non en latin coma las Meditacions sus la filosofia primièra. En realitat, René Descartes èra estat censurat dins sas Meditacions metafisicas ; aviá donc torna escriure son libre e l'aviá publicat jol nom Japi del metòde, en francés, sabent que las flors legirián pas son libre perque escrich en lenga vernaculara mentre que los letrats dobèrts a sas idèas poirián lo lira sens crénher la menaça de la censura.

Mainatge del latin, lo francés o remplaça coma lenga internacionala al XVII^e sègle abans de daissar a son torn sa plaça a l'anglés dempuèi la fin de la Segonda Guèrra Mondiala. La causa principala d'aquela egemonia francesa ten a la poténcia de l'Estat francés en aquel temps. En 1685, Pierre Bayle pòt atal escriure que lo francés es « lo ponch de comunicacion de totes los pòbles d'Euròpa ». Lo 6 de març de 1714, lo tractat de Rastatt marcant la fin de la guèrra de Succession d'Espanha es redigit unicament en francés. Lo celèbre filosòf e saberut alemand, Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), escriviá lo mai sovent en francés.

Lo francés es de còps escaissat « lenga de Molière » (Nicolas Mignard, 1656, musèu de la Vida romantica).

A Sant Petersborg, Catarina II emperadoira de Russia (1762-1796) fa redigir totes los memòris de l'Acadèmia en francés.

Frederic II de Prússia (1740-1786) es un amator grand de la lenga francesa, correspond en francés amb Voltaire e escriu son autobiografia en francés, anarà fins a remplaçar lo latin pel francés a l'Acadèmia de Berlin.

En 1777, lo marqués de Caraccioli publica un libre entitolat L'Euròpa francesa o París, lo modèl de las nacions estrangièras. En 1783, l'Acadèmia de Berlin prepausava, coma tèma de concors als escrivans, lo subjècte seguent : « Qu'es-çò qu'a tornat la lenga francesa universala ? ».

En 1892, lo primièr jornal comunautari al mond es inventat en Austràlia, es apelat Lo Corrièr australian.

En 1911, Jacques Novicow redigís un article nommat Lo francés, lenga auxiliara d'Euròpa. Aquel article explica perqué lo francés deuriá venir la lenga veïculara de tota Euròpa.

La mantenença de la lenga francesa es seguida per : l'Acadèmia francesa, la Delegacion generala a la lenga francesa e a las lengas de França (DGLFLF), lo Servici de la lenga francesa (Belgica), l'Ofici quebequés de la lenga francesa (OQLF), los Conselhs superiors de la lenga francesa de França, de Belgica e de Quebèc.

En 1985, la chaine francofòna internacionala TV5 Mond es fondada. Malgrat de debutas plan umilas, la cadena grossís plan lèu e ven dins las annadas 2000 l'un dels tres mai grandas rets mondials de television, als costats de MTV e de CNN. En 2010, es escaissada « la mai granda classa de francés del mond ».

Dins lo mond

Lo francés dins lo mond : blau escur : lenga mairala ; blau : lenga oficiala; blau raiat : lenga administrativa, de trabalh e d'ensenhament ; blau clar : lenga de cultura

Lo francés dins lo mond Lenga mairala (creòls incluses) Lenga oficiala lenga administrativa, d'ensenhament e de trabalh lenga importanta, segonda e/o de cultura

Varietats regionalas de la lenga francesa dins lo mond^{[réf. necessari]}.

Los dètz païses francofòns los mai poblats en 2018. Nòta : « RDC » designa la Republica democratica de Còngo.

Los dètz primièrs païses francofòns, en 2018, segon l'Organizacion internacionala de la francofonia, segon lo nombre de personas sabent lira e escriure lo francés Nòta : las personas sabent parlar lo francés mas o sabent pas legir e l'escriure son pas inclusas.

Africa francofòna :

• Païses generalament considerats coma francofòns.
  La populacion d'aqueles païses s'auçava a 488 milions d'abitants en 2023 e deuriá aténher entre 870 e 879 milions d'abitants en 2050 segon las projeccions de populacion.
• Païses de còps considerats coma francofòns.
• Païses non francofòns mas que son membres o observators de l'OIF .

Percentatge de locutors francofòns per país african segon l'OIF en 2023 :

0-10%

11-20%

21-30%

31-40%

41-50%

>50%

En Euròpa, lo francés es la principala lenga mairala en França (país amb la mai granda populacion avent aquela lenga per lenga mairala), en Belgica (en Valonia e dins la region de Brussèlas-Capitala), a Monegue, a Luxemborg (ont es l'una de las tres lengas oficialas del país), en Soïssa romanda (lo francés es l'una de las quatre lengas oficialas de Soïssa) e en Val d'Aòsta (Itàlia).

En America, lo francés es lenga mairala dins mantuna província e territòris de Canadà (principalament dins la província de Quebèc, dins una partida granda de Nòu Brunswick, mas tanben en Ontàrio, en Nòva Escòcia, a l'Illa-del-Prince-Édouard , a Manitoba, a Yukon…), a Sant Pèire e Miquelon (França), als Estats Units (sustot en Loïsiana e a Maine), en Guaiana francesa, e, amb lo creòl, en Haití e a las Pichonas Antilhas (Guadalope, Martinica, Sant-Barthélemy, Sant Martin).

Reparticion dels francofòns natius dins 6 païses en 2021.

En Africa, dins los païses dont es lenga oficiala, es parlat coma primièra lenga sustot dins los miègs urbans. Atal, existís de las vilas ont los francofòns natius son majoritaris en Còsta d'Evòri (Abidjan/Yamoussoukro), a Gabon (Libreville), a Cameron e a Còngo. Dins de nombroses païses d'Africa del Nòrd, d'Africa de l'Oèst, e d'Africa centrala, lo francés es sovent parlat coma segonda lenga, coma en Republica democratica de Còngo, país francofòn lo mai poblat del mond (lo francés i es pasmens maitrisé a de gras plan divèrses per la populacion), l'un dels 28 païses avent lo francés per lenga oficiala o cooficiala.

Los païses africans francofòns totalizan 488 milions de personas en 2023, siá 33,6 % de la populacion del continent african. Lor populacion deuriá aténher entre 870 milions e 879 milions d'abitants en 2050 per una populacion totala del continent african de 2,5 miliards d'abitants, siá 35,0 % a 35,3 % de la populacion del continent. D'ara endavant, i a mai de francofòns en Africa qu'en Euròpa.

Aqueles païses an per la màger part fa partida dels ancians empèris colonials de França e de Belgica. Lo francés es egalament lenga oficiala a Jiboti. Dins l'Ocean Indian, lo francés e dels creòls franceses son parlats a La Reünion, a las Seichèlas e a l'illa Maurice, e es lenga oficiala a Maiòta, a las Comòras e a Madagascar. Es tanben la lenga de las Tèrras australas e antarticas francesas (malgrat qu'aquestas sián inabitadas, recépian la preséncia de scientificas e de militaras), ont s'es desvolopat un dialècte dich Taafien. En Oceania, lo francés es lenga mairala en Nòva Caledònia, amb las lengas canacas, e es parlat en Polinesia Francesa, a Wallis e Futuna e a Vanuatu. En Asia, lo francés es encara present a Pondichéry (Índia), aital coma a Liban e coma lenga de cultura al Vietnam, a Laos e a Cambòtja.

Lo nombre de francofòns (dins sa definicion « sabent lira e escriure lo francés » inclusent los que parlan lo francés coma lenga estrangièra mas exclusent arbitràriament aqueles sabent just o parlar perque aquelas estatisticas son dificilas d'obtenir) dins lo mond cèssa pas d'aumentar passant de 106 milions en 1985 a 173,2 milions en 1997, 200 milions en 2005 e 300 milions en 2018. Tre 2015 « l'espaci francofòn » — dins lo qual s'inclutz tota la populacion dels païses pels quals lo francés a l'estatut de lenga oficiala — despassarà en populacion l'espaci ispanofòn e vendrà lo 3^e al mond après l'anglofòn e lo sinophone. En mai, las previsions auguran una evolucion exponenciala del nombre de francofòns en foncion de l'educacion en Africa, lo nombre de francofòns deuriá aténher 400 milions en 2025 puèi 715 milions en 2050, valent a dire èsser multiplicat per quatre, mentre que la populacion mondiala non croitrait que de 1,5. Divèrses scenaris possibles son estats estudiats e lo nombre de francofòns en 2060 poiriá variar de 368 milions pel mai pessimista a 1,2 miliard pel mai optimista.

La populacion francofòna en explosion demografica deuriá donc passar de 3 % en 2000 a mai d'8 % de la populacion mondiala en 2050.

La francizacion dins lo mond se fa tanben ressentir dins lo fach que de mai en mai de país rejonhon l'Organizacion internacionala de la francofonia (OIF). Mentre que l'OIF comptava pas que 21 païses a sa fondacion en 1967 (apelada ancianament Assemblada parlamentària de la francofonia), ne compte 75 en 2010 (los darrièrs essent Emirats Arabs Units, la Republica Dominicana, Montenegro, Bòsnia e Ercegovina e Estònia en 2010), çò qu'en fach la mai granda organizacion lingüistica mondiala.

Dins las annadas 2000-2010, lo francés es aprés coma lenga estrangièra dins de nombroses païses. Sembla quitament èsser la lenga dont lo nombre de locutors aumenta lo mai lèu (en percentatge) dins lo mond, gràcias al dardalh internacional del francés mas tanben al fach que las populacions dels païses compausant la francofonia parlan pas totes franceses, sens oblidar que lo francés es la sola lenga parlada sus totes los continents, amb l'anglés.

Lo francés es tanben la lenga estrangièra la mai apresa après l'anglés. Las personas aprenent lo francés son tanben en fòrta aumentacion, près de 30 % entre 1994 e 2004 totes continents confonduts, Africa essent en cap amb una aumentacion de 60,37 % de 1994 a 2002, passant de 32 808 681 francofòns en 1994 a 52 617 368 en 2002 e de 62 % de 1994 a 2004, seguida d'Asia amb una aumentacion de 48,8 % de 1994 a 2004.

En 2008, l'espaci francofòn representava 20 % del comèrci mondial de las merças, en aumentacion respècte a 2005. En 2008, los setanta Estats e governaments de l'OIF totalizan 870 milions d'abitants, siá 13 % de la populacion mondiala.

En 2005, lo nombre de personas en contacte amb la lenga francesa èra estimat a 250-300 milions ; aquel nombre èra supausat aténher 500 milions en 2010.

Lo francés es la lenga oficiala de nombroses païses. Es largament utilizat dins un certan nombre d'autres païses. Una partida de las nacions utilizant aquela lenga es regropada dins la « francofonia ». Despassant lo sol quadre lingüistic, lo Naut Conselh de la francofonia es una plataforma d'escambis implicant un tèrç dels païses de la planeta. Aquel movement confirma una redefinicion de la plaça del francés dins lo mond. En 2010, una estimacion del ministèri francés dels afars estrangièrs avalora a mai o mens 200 milions lo nombre de personas capablas de parlar en francés dins lo mond.

En 1998, lo Naut Conselh de la francofonia estimava los francofòns « reals » a 112,6 milions a los quals conven d'ajustar 60,6 milions de francofòns qualificats de « parcials » o « ocasionals », siá 173,2 milions de francofòns. En mai, 100 a 110 milions de « francisants », que, segon lo rapòrt oficial, « an aprés lo francés pendent mantuna annada e n'an gardat una maitrise variabla o que son menats a o practicar, quitament parcialament, per lor mestièr. » Lo meteis tip d'estudi èra estat menat per aquel meteis organisme en 1989 (rapòrt publicat en 1990) amb 104,6 milions de francofòns « reals » recensats e 54,2 milions de « parcials », siá 158,8 milions de francofòns. La progression enregistrada es importanta amb un ganh de 14,4 milions en 9 ans. Dos milions d'aqueles « novèls » francofòns son de franceses, mas la màger partida es localizada sul continent african. La Republica democratica de Còngo es d'autre biais lo primièr país francofòn del mond. En extrapolant aquelas chifras, lo nombre dels locutors « francofòns natius » pòt èsser estimat a 115 milions en 2010 e 85 milions los qu'an aprés lo francés, siá un total de 200 milions de personas aptas a s'exprimir en francés.

Grafiti sus l'avenguda Habib-Bourguiba a Tunis en març de 2012.

Malgrat que siá dificil de mesurar amb precision lo nombre total de locutors d'una lenga balhada, lo francés figure demest las 10 lengas las mai parladas del mond e la segonda lenga mai radianta après l'anglés aital coma la lenga mai ensenhada après l'anglés. La version francesa de l'enciclopèdia Wikipédia es la 5^e en nombre de paginas e la 6^e en nombre de consulta.

Las projeccions de las Nacions Unidas an desvolopat mantun scenari per tal d'avalorar diferentas ipotèsis sus l'avenidor de la francofonia. Los dos mai plausibles son la mai optimista e la mai pessimista. L'avenidor de la lenga dependent fòrça del desvolopament de l'educacion en Africa, lo nombre de locutors pòt donc sensiblament variar. Segon lo scenari mai pessimista, se basant simplament sus las chifras actualas e los cambiaments demografics, los francofòns serián 300 milions de personas dins lo mond. Segon lo scenari mai optimista, las chifras serián totalament diferentas. Amb l'educacion per totes e l'importanta creissença demografica d'Africa, òm^[Que ?] estimariá lo nombre de locutors francofòns a mai de 680 milions. Segur, aquò se farà pas sens l'ajuda dels païses francofòns del nòrd. Lo pes demografic dels francofòns dins lo mond prendriá alara una tot autre mesura : 8 % de la populacion mondiala seriá francofòna en 2050 contra 2,9 % uèi. Dins la perspectiva d'una escolarizacion dels païses del sud, los africans representarián mai d'80 % del nombre total dels francofòns, mentre que los europèus ne representarián pas mai qu'11 %. Aquò demòstra l'importància e lo pes d'Africa dins la francofonia, aital coma l'importància de l'educacion dins aquel meteis continent.

Lo francés es ensenhat dins de nombrosas universitats pertot a travèrs lo mond e gaudís d'un dardalh sustot dins los monds diplomatic, jornalistic, judiciari e universitari.

Dins tres païses anglofòns que son lo Canadà anglés, lo Reialme Unit e Irlanda, lo francés consèrva lo privilègi d'èsser la primièra lenga estrangièra ensenhada e luènh davant las autras lengas. Als Estats Units, lo francés es la segonda lenga estrangièra apresa, mas luènh darrièr l'espanhòl. En Austràlia, dont Japon es lo segond partenari economic, es davançat de pauc pel japonés.

Saber se l'aprendissatge del francés es encara pertinent uèi o determinar se serà una lenga importanta dins lo futur son de questions presentas dins l'actualitat. A títol d'exemple, se pòt citar lo debat mediatic recent a Nòva Iòrc. Lo 30 de genièr de 2014, lo New York Times publicava un article que mencionava una auça de l'ensenhament del francés dins la vila, sustot dins programas bilingües ont solament l'espanhòl e lo mandarin son mai importants. Qualques jorns mai tard, lo lingüista John McWhorter (en) atacava frontalament l'article del New York Times sus son blòg New Republic. Segon el, l'aprendissatge del francés pels americans es una caracteristica sociala que s'ancora dins una vision despassada ont lo francés èra encara la lenga mai parlada en Euròpa e ont l'immigracion aviá pas encara explosat als Estats Units. Per McWhorter, es uèi fòrça mai coerent que los americans joves aprenon de lengas coma lo mandarin, l'espanhòl , l'arab o encara l'indi . Çaquelà, dins un estudi paregut en març de 2014 e represa per la revista Forbes, la banca d'investiment Natixis afirma que lo francés poiriá èsser d'aicí a 2050 la lenga mai parlada al mond, sustot a causa de sa propagacion rapida dins d'unas zònas ont la populacion aumenta plan lèu, particularament al sud del Saara.

Proporcion de francofònas dins divèrsas grandas vilas

Percentatge de personas sabent lira, escriure e parlar lo francés dins las vilas grandas de la francofonia :

• París 99 % (2010) ;
• Abidjan 99 % (2009) ;
• Libreville 99 % (2010) ;
• Douala 99 % (2010) ;
• Kinshasa 92 % (2009) o 13 % (2010 ; 8 % en 2008) ;
• Montreal 91,4 % (2016) ;
• Brussèlas 88,5 % (2013) ;
• Genèva 75,8 % (2000) ;
• Dakar 74 % (2010) ;
• Bamako 65 % (2010) ;
• Argièr entre 30 e 45 %^{[réf. necessari]}.

Lenga oficiala e lenga de trabalh

Lo francés es una lenga internacionala que, dins la lista ierarquica de las lengas d'Abram de Swaan (en), fa partida de las lengas « supercentrales ».

En 2016, lo francés es lenga oficiala de jura de 28 Estats e territòris dins lo mond.

Difusion dins las relacions internacionalas

Lo francés es la segonda lenga la mai sovent utilizada dins los rencontres internacionals. Lo francés es usitat per la diplomacia de la Santa Sieu, lo Vatican essent enregistrat coma Estat francofòn al près de las organizacions internacionalas.

Influéncia dins d'autras lengas

Segon de fonts, l'origina dels mots angleses se descompausa coma seguís :

Latin	≈29%
franceses (primièr franceses anglonormand, puèi francés)	≈29%
Germanic	≈26%
grèc	≈6%
Autres	≈10%

Del XIV^e sègle fins a las annadas 1920, lo francés èra la lenga mai utilizada dins de contèxtes de comunicacion internacionala (sustot la diplomacia), primièr en Euròpa puèi dins lo mond entièr a partir del XVII^e sègle. Es per aquò que se retròba dels mots franceses dins fòrça lengas. La lenga qu'es estada la mai francizada es segurament la lenga anglesa, dont lo lexic es compausat de près de 30 % de mots franceses (principalament del vièlh francés e de l'anglonormand, Hervé Lavenir de Buffon balha quitament 70 % a 72 %. Se tròba de nombrosas expressions francesas utilizadas en anglés.

Particularitats dialectalas del francés de França

Lo francés es la lenga oficiala de la Republica francesa segon l'article 2 de la Constitucion de 1958, que precisa : « la Republica participa egalament al desvolopament de la solidaritat e de la cooperacion entre los Estats e los pòbles avent lo francés ne despartiment », dins l'article 87 de la Constitucion.

Lo francés parlat de París a remplaçat en çò de la quasi totalitat dels locutors de la zòna d'oïl las varietats localas de francilian. Las diferéncias entre lo francés d'un jove Normand e d'un jove Parisien, per exemple, seràn dins la màger part dels cases minims en comparason de la diversitat qu'a existit istoricament en França dins lo francilian quitament.

Lo francés d'Illa de França, causit per codificar la lenga, a constituït pendent longtemps la nòrma del francés per l'ensemble dels francofòns dins lo mond, e contunha d'exercir una influéncia sens parièra sus la lenga francesa prèsa en son entièr. Es per aquela rason que los francofòns debutants o prenon sovent coma ponch de referéncia a lo qual d'autras varietats de franceses pòdon èsser comparadas.

Francofòn bèlga parlant en francés e en anglés

Pasmens, d'unas evolucions recentas del francés de França respècte a la nòrma tradicionala del francés, que son acceptadas en França e quitament ratificadas dins los diccionaris (dont la quasi-totalitat es publicada en França), passan pas desapercebudas a Canadà. Pertocant la prononciacion, se pòt pensar per exemple a la supression del l géminé dins « collèga », la prononciacion /ut/ del mot « agost », o l'omofonia dels mots « briga » e « brun ».

Journal televisat de RDC en francés

Un regionalisme caracteristic del francés de França es apelat « francisme ». Veire tanben lo debat sus la nòrma del francés quebequés.

Exemple d'un òme que parla amb un accent canadian

La variacion regionala del francés pòt èsser abordada de doas faiçons :

• en considerant que lo francés es un sinonim de la lenga d'oil, çò qu'implica que totes los dialèctes romanics del domeni d'oïl son de varietats dialectalas del francés (veire l'article Lenga d'oil) ;
• en se limitant a çò qu'es apelat lo « francés regional », amassa de varietats regionalas dins lo mond, que demòran plan pròches del francés estandard. Es aquel sens qu'es desvolopat aicí.

D'unes neologismes pòdon egalament èsser manlevats al vocabulari del francés regional. Los mots o las expressions emplegats solament dins d'unas regions de la francofonia son nommats « francés regional », mas son pas retenguts pels diccionaris academics del francés. S'agís pas de lenga familiara, mas plan del francés qu'a evoluat de faiçon diferenta.

Dins una partida de la mitat nòrd de França per exemple, lo repais del matin s'apèla « dejunar », lo del miègjorn lo « dinnar » e lo del ser lo « diner », lo « sopar » designant la collacion prèsa lo ser après l'espectacle : dins lo Nòrd, en Normandia, Picardia, en Lorena. En Franca Comtat, en Occitània, a Quebèc, dins la rèsta de Canadà, en Belgica e en Soïssa, se ditz « dinnar », « diner » e « sopar ». En Belgica, en Val d'Aòsta e en Soïssa, se ditz « septante » (70) e « nonante » (90) ; en Soïssa, mai precisament dins los cantons de Vaud, de Valés e de Friborg, e en Val d'Aòsta, se ditz « huitante » (80) (la forma anciana e a l'ora d'ara desueta de « huitante » essent « octante »). A Quebèc, dins la rèsta de Canadà, en Soïssa, en Val d'Aòsta, en Belgica e dins d'unas regions francesas, se ditz « totara » aquí ont lo francés de París e lo francés african utilizan « totara », e en Normandia e en Anjau, significarà « aquel aprèp-miègjorn » ; a Quebèc, egalament, « magasiner » per « far de corsas » o « far las botigas », mentre qu'aquel mot es percebut coma un barbarisme en França. A Senegal e en Africa francofòna, se parla de còps de « essencerie » per analogia amb los autres noms de luòcs de crompa (fornariá, pastissariá, especiariá, etc.), mentre qu'aquel mot es egalament percebut coma un barbarisme en França. A Quebèc e sovent dins la rèsta de Canadà, se ditz tanben « aver una blonda » per « aver una amiga pichona » o « aver una companha », « aver un chum » en plaça de « aver un amic pichon » o de « aver un companh », etc.

Los exemples de variacions dialectalas, coma dins fòrça airas lingüisticas, son fòrça nombroses en francés.

Percepcion, representacion e identificacion dels accents franceses

Los accents, de faiçon generala, son caracterizats per una certana prosodia e son un veïcul d'informacions sus las originas e lo mièg socioeconomic dels individús. La diversitat dels accents, sustot en francés, pausa donc la question de la percepcion d'aquestes e çò qu'aquela percepcion implica. Efectivament, los accents, que sián natius o non natius francofòns, fan l'objècte d'un certan nombre d'estereotips dins la mesura ont la percepcion d'aquestes es prigondament subjectiva. Atal, segon un estudi menat per la lingüista alemanda Elissa Pustka, l'accent tolosan es per exemple percebut coma “cantant” pels parisencs mas egalament coma “comic”. D'aquel fach, l'accent tolosan es devaluat pels parisencs sus la basa d'un estereotip : emeton un certan jutjament de valor que revèla una forma d'ierarquizacion e que soslinha una certana dimension sociala e identitària dins la percepcion de l'accent. En mai, la percepcion, tot coma la variacion, d'accent diferís en foncion de l'origina geografica dels locutors e locutrises. Per exemple, s'en França un sol accent african pòt èsser percebut - perque los estereotips qu'entornejan aquel accent semblan pas prene en compte la diversitat etnica africana - en Africa los accents son plan distinguits en foncion de lor region d'origina. Atal, aquela descobèrta permet de regetar l'idèa d'un accent “panafrican”, coma o mòstran Philippe Rotlèt de Mareüil e Béatrice Akissi Boutin dins un estudi conduch en Africa de l'Oèst. D'un autre costat, segon un estudi de 2014, los auditors franceses e soïsses an pas la meteissa percepcion de las divèrsas varietats d'accents. Los auditors franceses considèran en efièch que los locutors de París e de Genèva presentan mens d'accent que los locutors de las autras varietats soïssas. A l'invèrs, pels auditors soïsses, la màger part dels accents soïsses romands son pas tròp marcats e sols los locutors de Nyon son percebuts coma avent un accent mai prononciat.

La percepcion dels accents es egalament lo luòc d'una forma d'ierarquizacion. En efièch, d'unes accents son valorizats socialament mentre que d'autres non, e aiçò en foncion d'un certan nombre d'estereotips e de cresenças que s'i rapòrtan. Atal, dins l'encastre d'una experiéncia menada per Marion Didelot e pendent la quala de personas dont lo francés es la lenga primièra devián avalorar l'adeqüacion de d'unas personas a d'unes pòsts de trabalh, en foncion de lor accent, aquel fenomèn d'ierarquizacion es estat confirmat. Los resultats de l'estudi mòstran que l'ierarquizacion se fa pas en foncion d'accent natiu o non natiu mas plan respècte a una certana valor sociala acordada a tal o tal accent. Atal, un accent francés non natiu germanofòn es mai plan avalorat qu'un accent natiu evorian, mostrant qu'es plan una certana representacion sociala que s'a d'origina geografica de l'accent que motiva nòstre jutjament. D'aquel fach, las discriminacions en ligam amb la prononciacion demòran una compausanta importanta de las discriminacions socialas.

La valorizacion, o desvaloracion, dels accents dels autres se fa donc respècte a una certana representacion sociala que s'a d'origina geografica que s'assigna als accents. Enva tot parièr dins lo cas de las representacions qu'an las personas de lor pròpri accent e dins las qualas se pòt retrobar aquelas meteissas dinamicas d'ierarquizacions e de valorizacions. En efièch, una persona descrivent son accent regional aurà tendéncia a o valorizar en lo compareissent a d'autres accents regionals, sustot respècte a una idèa de çò que deuriá èsser lo ‘vertadièr’ francés. Atal, d'unes marselheses descrivon lor accent en l'opausant a l'accent parisenc e en insistissent sul fach que serián fisadors d'una prononciacion mai just, valorizant de çò fa lor accent en foncion d'un certan ideal de la lenga francesa.

Prononciacion

Consonantas

	Bilabiala	Labio- dentala	Labio- palatala	Labio- velara	Dentala	Alveolar	Pòst- alveolar	Palatala	Velara	Uvulaire
Nasala	m				n			ɲ	ŋ
Oclusiva	p  b				t  d				k ɡ
Fricativa		f  v				s  z	ʃ  ʒ			ʁ
Espiranta			ɥ	w				j
Laterala						l

Vocalas

	Anteriora	Centrala	Posteriora
Barrada	i    i		u
Mi-barrada	e    ø		o
Mejana		ə
Mi-dobèrta	ɛ (ɛː)  ɛ̃    œ  œ̃		ɔ  ɔ̃
Dobèrta	a		ɑ  ɑ̃

Gramatica

Una de las caracteristicas de la gramatica francesa de cap a nombrosas lengas vivas es la riquesa de sos tempses e mòdes. Pasmens, aquela riquesa tiba a se reduire a l'oral. Per exemple, d'unes tempses, tal lo passat simple, se tròban pas gaire mai qu'a l'escrich e lo passat anterior se redutz lo mai sovent a un simple jòc de « estil » oratòri amb d'expressions divèrsas mas totas bastidas a l'entorn del sol vèrb èsser (foguèri estat…, foguèt estat…).

Egalament, una partida non negligibla de la gramatica francesa (plurals, personas dins la conjugason), es pas notabla qu'a l'escrich (exemple : jòguen, jògue).

La lenga francesa es illustrada per de grands gramaticians coma Claude Favre de Vaugelas (primièra mitat del XVII^e sègle) e Maurice Grevisse (1895-1980), gramatician bèlga, autor de la gramatica de referéncia Lo Bon Usatge.

Ortografia e grafia

Lo francés es escrich (principalament) amb l'alfabet latin de basa (26 letras) espandit per qualques signes diacritics (obligatòris) e ligatures (utilizadas convencionalament mas segon una convencion mens respectada). L'escritura del francés en escritura latina fa l'objècte dempuèi mantun sègle de nòrmas ortograficas pro precisas, publicadas, ensenhadas, generalament reconegudas e acceptadas mas pas totjorn fòrça plan respectadas (aquelas nòrmas an evoluat e se son mai o mens plan adaptadas amb lo temps).

D'autras escrituras son possiblas per escriure lo francés, sustot amb l'alfabet Braille (que necessita una adaptacion de l'ortografia francesa existenta, perque o Brama es mai limitatiu e pòrta de constrenchas pròprias a son utilizacion).

Las transcripcions purament foneticas utilizan l'alfabet fonetic internacional (API), mas son utilizadas unicament per precisar la prononciacion (generalament unicament sul plan fonologica per permetre una intercompreneson sufisenta, e non la transcripcion fonetica exacta que depend de l'accent regional del locutor). La transcripcion es pro facila tanben dins los alfabets grèc e cirillic gràcias a l'existéncia de nòrmas (utilizadas per la transcripcion oficiala dels toponims e noms franceses), mas mai delicada e imprecisa amb las escrituras semiticas (dins las lengas qu'utilizan aquelas escrituras, l'escritura francesa normalizada es lo mai sovent conservada.)

Ortografia latina normalizada

L'Acadèmia francesa e de las institucions analògas d'autres païses francofòns an aprovat una seria de rectificacions ortograficas prepausadas en 1990 per un rapòrt del Conselh superior de la lenga francesa. Aquelas rectificacions pòrtan sus mens de 3 % del vocabulari. En mai, l'Acadèmia francesa soslinha qu'aquelas rectificacions an pas de caractèr obligatòri, mas que son recomandadas.

Dempuèi son aparicion coma dialècte del latin, l'ortografia del francés a patit de nombrosas rectificacions, mas la costuma literària de tornar escriure los classics dins l'ortografia oficiala del moment balha una impression de continuitat que la lenga francesa escricha, en fach, a pas jamai aguda. Aquelas rectificacions ortograficas del francés an per objectiu de tornar lo francés mai « logic » e mai modèrn tot en respectant l'etimologia, mas tanben de fixar de règlas precisas per l'invencion de neologisme. Atal las rectificacions ortograficas de 1990 recomandan, per exemple, l'ortografia « chaine » puslèu que « cadena », perque lo « î » servís pas a res e a pas cap de justificacion etimologica.

Dins los faches, aquelas rectificacions son pas totjorn seguidas. La màger part dels francofòns se'n tenon encara a l'ortografia tradicionala. Pasmens, malgrat que plan contestadas^{[réf. necessari]}, de novèlas practicas d'ortografias alternativas e non oficialas an suscitat un certan interès al près de personas interessadas per una ortografia que preferissián mai confòrm a la lenga parlada (comportant mens de letras mudas, per exemple) e sustot mai facila a aprene.

Las tecnologias novèlas de comunicacion (sus de telefòns mobils, sustot) an vist lo desvolopament de novèls metòdes ortografics (sustot pels joves), temptant a minimizar lo nombre de letras escrichas dins un messatge SMS (Servici de messatjariá cort dels telefòns, limitant coma lo telegrama la longor dels messatges) inicialament per ganhar en rapiditat e sustot minimizar lo còst del mandadís mas aquò es pas mai d'actualitat amb las ofèrtas « SMS illimitat » de nombroses operators e l'aparicion de la sasida intuitiva.

Òrdre alfabetic

Lo francés, a qualques excepcions près, utiliza l'alfabet latin. Aquí coma es en francés : A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, W w, X x, I i, Z z. La letra V u del latin, qu'èra una semivocala ([u] o [w]) en latin, s'es dividida en V v e U u, coma dins totes los alfabets derivats de l'alfabet latin d'uèi. Lo K k e lo W w son pas utilizats que pels mots d'origina estrangièra o dialectals, aital coma per d'unas unitats e prefixes del Sistèma internacional d'unitats, per exemple lo kilowatt. Lo Q q es teoricament totjorn seguit de l'U u alara mut mas pas en posicion finala. Dins los gals es quitament seguit d'un s, mut es vertat. Lo I i latin a balhat naissença al J j. Lo H h se pronóncia pas sol, a l'iniciala es totalament mut dins los mots d'origina greco-latina (l'ora, l'Ades), defend l'elision e la ligason dins los mots d'origina germanica (l'òdi), mentre que precedit de C c e/o de S s (levat dins d'unes mots sovent d'origina grèca coma caos, chlamyde, o se fa partida d'un prefix) representa lo [ʃ]. Precedit de P p representa lo phi grèc e se pronóncia [f], endacòm mai es mut. L'A a, lo C c, l'E e, lo I i, l'O o, l'U u e lo Y i pòdon recebre dels diacritics, coma dins lo tablèu çai jos. Existís egalament de las letras, que son en fach de fusions de letras, que comptan pas dins l'alfabet, coma las letras diacritées.

Tria primària								-	–	—	,	;	:	!	?	.	…		’			"			(	)	[	]	{	}	§	¶
Tria segondària
Tria terciària		_	´	`	ˆ	˜	¨										. . .	…	’	‘	’	"	«	»

Seguida de la taula :

Tria primària	@	*	/	\	&	#	%	°	+	±	÷	×	<	=	>	|	$	£	€	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
Tria segondària
Tria terciària

Seguida de la taula :

Tria primària	a						a e		b		c				d		e										f		g
Tria segondària	a		a		â		æ				c		ç				e		é		è		ê		ë
Tria terciària	a	A	a	A	â	Â	æ	Æ	b	B	c	C	ç	Ç	d	D	e	E	é	É	è	È	ê	Ê	ë	Ë	f	F	g	G

Seguida de la taula :

Tria primària	h		i						j		k		l		m		n		o				o e		p		q		r
Tria segondària			i		î		ï												o		ô		œ
Tria terciària	h	H	i	I	î	Î	ï	Ï	j	J	k	K	l	L	m	M	n	N	o	O	ô	Ô	œ	Œ	p	P	q	Q	r	R

Seguida de la taula :

Tria primària	s		t		u								v		w		x		i				z
Tria segondària					u		ù		û		ü								i		ÿ
Tria terciària	s	S	t	T	u	U	ù	Ù	û	Û	ü	Ü	v	V	w	W	x	X	i	Y	ÿ	Ÿ	z	Z

L'algoritme de tria es multiniveau, confòrmament a l'especificacion dels algoritmes d'ordonançament normalizats UCA (d'Unicode ) :

1. dins un primièr temps, las diferéncias de copautos e d'accents son ignoradas, atal coma, per d'unes tips de tria, totes los séparateurs de mots e la pontuacion. L'alfabet francés utiliza de digrammes e trigrammes per notar d'unas letras ; pasmens, son pas considerats coma de letras distintas de l'alfabet (coma es lo cas en breton). Totas las letras latinas son pas utilizadas, mas pòdon aparéisser dins de mots importats (sustot dels noms pròpris e toponims non traduches, mas lo mai sovent transcriches literalament dempuèi una autra escritura) : aqueles mots, que contenon de letras suplementàrias (coma þ, etc.) après aqueles contenent las autras letras son alara classats ; pasmens d'unes diccionaris pòdon classar aquelas letras latinas suplementàrias segon lor transliteracion dins l'alfabet de basa, coma þ, la letra nordica thorn, classat coma th) ;
2. en francés (coma en breton), las diferéncias segondàrias (d'accents principalament) seràn normalament triadas en compareissent primièr los darrièrs caractèrs dels tèxtes o mots a classar, e non las primièras letras d'aqueles tèxtes ;
3. enfin los séparateurs de mots, la pontuacion, los simbòls e las diferéncias de copautos e accents son considerats dins lo sens de lectura normal.

L'ortografia francesa utiliza l'ensemble de las letras de basa de l'alfabet latin (sus fons verd çai jos) e lors variantas (sus fons blanc) e los séparateurs ortografics (en jaune, dont l'espaci ; los autres simbòls de pontuacion son tractats coma l'espaci) ; los simbòls matematics e monetaris (sus fons irange) son classats abans las chifras. Los nombres son escriches amb las chifras decimalas arabo-europèus (sus fons blau).

La taula çai jos (confòrma a la taula d'ordonançament per manca d'Unicode (DUCET), solament adaptada per l'alfabet de basa francés e lo cas particular de ligature œ qu'es pas considerada coma una letra de l'alfabet francés mas una forma tipografica recomandada ; l'ordonançament per manca d'Unicode classa ja la ligature especificament francesa œ coma doas letras) lista pas cap d'autra letra manlevada a una autra lenga : d'autres caractèrs especifics pòdon èsser tanben emplegats tals coma de ligatures purament tipografics non diferenciadas suls plans alfabetic e ortografic, diferents simbòls tecnics, dels signes de pontuacion suplementàrias, e de las letras manlevadas a d'autras lengas que lo francés. Los caractèrs ignorats pendent los primièrs nivèls de tria (o tractats per aquel nivèl coma s'èran d'autres caractèrs indicats en italica e tractats per aquela fasa coma aqueles caractèrs separats) son marcats d'un fons gris per aquelas fasas.

Especificitats tipograficas

Mantuna convencion tipografica a sovent la fòrça de convencion ortografica en francés, e fan l'objècte de correccions frequentas, destinadas a precisar lo tèxt escrich.

Espacis e tirets separant los paragrafs, frasas e mots

Dins un meteis paragraf, las frasas devon èsser acabadas per de pontuacions finalas (que son lo ponch, lo ponch d'exclamacion, lo ponch d'interrogacion e los ponches de suspension). Dos paragrafs de meteis nivèl son normalament pas separats s'aquestes s'acaban per una virgula, un punt-virgula o un signe dos ponches ; aqueles signes ligan amassa doas frasas que se completan mutualament, e una espaci simple e devesible seguís aquelas pontuacions séparatrices mas non finalas.

A l'excepcion dels paragrafs de títols, quand forman pas una frasa completa, e dels paragrafs introdusent una lista (devent èsser acabats per una pontuacion non finala, valent a dire lo mai sovent un signe dos ponches, de còps un punt-virgula), totes los paragrafs devon èsser acabats per una pontuacion finala. Una meteissa frasa deu pas èsser copada en dos paragrafs distints.

Pasmens, dins las listas a nièras o numerotadas, las jos-paragrafs constituïssent los elements de la lista e acabats son separats per una virgula o un punt-virgula, se la lista entièra completa la frasa començada dins un paragraf precedissent aquela lista enumerativa. Las listas, que sián enumerativas o non, deurián pas comportar cap d'element non acabat per una pontuacion, seriá pas-çò qu'una virgula o un punt-virgula ; lo darrièr element de la lista s'acabarà totjorn per un ponch (levat se la frasa se perseguís dins lo paragraf seguent après la lista ela meteissa, que n'es pas qu'una partida e que se deuriá limitar a una simpla enumeracion).

Entre doas frasas d'un meteis paragraf, l'espaci que separa la primièra frasa (acabada per una pontuacion finala) de la frasa seguenta es préférablement una espaci simple e devesible (al contra de las convencions tipograficas anglesas que preferisson una espaci agrandida, o plan dos espacis simples dins los tèxtes dactylographiés). S'una separacion semantica fa vertadièrament besonh en francés, òm^[Que ?] preferirà separar las frasas dins dos paragrafs distints ; dins los autres cases, una separacion per una espaci alargada fa pas besonh dins los tèxtes en francés.

Entre los mots d'una meteissa frasa, o après una virgula, abans o après una citacion dins una frasa, un espaci simple devesible es utilizat. Cap d'espaci deu pas èsser mes entre un mot e una pontuacion simpla (virgula en mièg de frasa o punteja en fin de frasa), los dos elements essent inseparables quitament en cas de cesura. Las solas pontuacions que pòdon èsser precedidas d'una espaci simple son las pontuacions ouvrantes (de parentèsis, cròcs, accolades, verguetas, o tiret cadratin d'apartat) ; aquela espaci simple es quitament necessari s'aquela pontuacion es pas en cap de paragraf mas introduch e separa un jos-paragraf entremitan o a la fin d'una autra frasa.

Cap espaça separa pas lo jonhent religant los mots d'un meteis mot compausat ; n'es tot parièr pel tiret mièg-cadratin separant las doas bòrnas d'un interval (de data, o de luòcs distints).

Espaci fina insecable francesa

Aquela espaci fina insecable francesa deuriá totjorn èsser plaçada abans totes los signes de pontuacion comportant dos glifs separats (a l'interior de las verguetas doblas, e abans lo punt-virgula, los dos ponches, lo ponch d'exclamacion e lo ponch d'interrogacion).

L'espaci fina insecable deuriá tanben èsser utilizada coma séparateur de gropament de chifras, tals coma los milièrs dins los nombres cardinals o los numèros de telefòn o d'identificacion (en plaça de l'espaci simple sovent jutjada tròp larg car pòt permetre l'insercion d'una chifra dins l'espaci daissat void, quitament d'una virgula decimala se lo nombre es inicialament escrich sens decimalas, mas sustot perque l'espaci simple es devesible e la cesura dels nombres es generalament indesirabla levat aquí ont es explicitament utilizada pels plan grands nombres). Las annadas son de nombres ordinals (non cardinals, perque indican pas una quantitat mas un reng exacte) e se deu donc pas i separar la chifra dels milièrs per una espaci (aquela convencion es pas requerida per las annadas preïstoricas o futuras plan luènhas perque son d'estimacions scientificas quantitativas).

Règlas de cesura francesas

La cesura d'un tèxt long se pòt far pertot ont figura una espaci devesible entre dos mots. Daissa aquela espaci en fin de linha, e comença la linha seguenta dirèctament amb lo mot que seguís aquela espaci. Es donc permés de copar las frasas. S'aquò es pas sufisent, la cesura francesa al mièg d'un mot s'escriu amb un tiret pichon de cesura (parièra al jonhent dels mots compausats) unicament après la primièra partida del mot copat, e cap de tiret a la debuta de la linha seguenta ont lo mot se perseguís. Las convencions tipograficas desconselhan fòrça la cesura s'aquesta daissa una sillaba de solament una letra o doas separada de la rèsta del mot (qu'aquela sillaba siá a la debuta del mot e en fin de linha, o en fin de mot e en debuta de linha), perque aquò torna la lectura mai dificila. D'unes editors permeton d'impausar d'autras constrenchas tipograficas, en aumentant lo nombre de letras sufisentas per destacar una sillaba d'un mot.

Las règlas de cesura semblan pro intuitivas en francés pels locutors natius que sabon reconéisser las sillabas : una cesura pòt èsser unicament efectuada entre doas sillabas. Pasmens celèt deu correspondre a las sillabas morfologicas e non a las sillabas foneticas que pòdon estacar dos morfèmas distints compausant lo meteis mot. En mai de las cesuras son jutjadas indesirablas se lo mot atal copat pòt èsser interpretat coma dos mots compausats prenent un autre sens (per exemple « consacrat » pòt pas èsser copat en « pèc-sacrat »). Aquò necessita donc un diccionari de cesuras o la coneissença de la lenga per trobar las nombrosas excepcions a la règla fonetica simpla.

Tot parièr, una cesura pòt èsser efectuada après lo jonhent religant los mots d'un mot compausat, o après lo tiret mièg-cadratin separant las bòrnas d'un interval (sens ajustar cap de tiret suplementari per la cesura ela meteissa). La cesura es defenduda abans o après una apostròfa d'elision plaçada entre dos mots estacats amassa e dont las letras abans e après l'apostròfa forman una meteissa sillaba fonetica.

Apostròfa francesa

Lo francés diferéncia normalament pas (orthographiquement) las tres formas tipograficas diferentas de l'apostròfa  ; pasmens, la forma tipografica nautament recomandada es orientada e non verticala, utilizant lo meteis signe (generalament en forma de pichon 9 plen en expausant, de còps tanben en forma de canton fin orientat cap a la basa del caractèr a son esquèrra, valent a dire coma una virgula nauta) que lo signe simple de pontuacion a drecha d'una citacion corta. Pasmens, los clavièrs franceses permeton sovent pas de la sasir : l'apostròfa dactilografica (en forma de canton vertical orientat cap aval) es donc plan sovent presenta dins los tèxtes franceses..

L'apostròfa francesa marca l'elision gramaticala de las darrièras letras mudas de mots plan corrents dont l'e final es normalament pas mut (mas o ven abans lo mot seguent dont l'iniciala es una vocala o un h mut non aspirat) : aquela elision contextuala es obligatòria a la fin dels mots « aquel », « de », « fins », « lo », « quand », « me », « non », « puèi que », « que », « se », « te » e suprimís non solament lor e final, mas tanben l'espaci qu'o separa de mot seguent, remplaçada per aquela apostròfa d'elision (s'obsèrva una règla similara d'elision marcada per l'apostròfa en italian). L'elision es utilizada tanben dins d'unes mots compausats coma « grand'carrièra » o lo mot un còp èra compausat « uèi » (vengut inseparable e un mot unic, lo tèrme « hui » del vièlh francés avent totalament desaparegut pertot endacòm mai en francés modèrn).

Citacions e verguetas

Per enquadrar las citacions, lo francés utiliza las verguetas doblas (en cabirons « … » per la citacion principala, en forma de doblas apostròfas nautas “…” per las citacions intèrnas) que deurián èsser separats del tèxt citat per una espaci fina insecable francesa (dont la largor deuriá èsser d'almens un seisen d'em , al contra de la tipografia anglesa ont aquela fina excedís pas un ochen d'em , e pòt donc èsser omés se la fina anglesa es pas suportada : es sovent lo cas perque los signes de pontuacion que necessitan aquel espaci fina incluson ja aquela espaci sufisenta dins lo glif present dins las polissas de caractèrs utilizadas). Pasmens, es admés d'utilizar en francés una espaci insecable normala.

Escritura dels nombres simples dins los tèxtes franceses

Pels pichons nombres entièrs positius o nuls (exprimibles per un sol mot), es d'usatge de los escriure en totas letras puslèu qu'en chifras dins los tèxtes (de « zèro » a « setze », « vint », « cent » e « mila », quitament « mil » pel nombre ordinal unicament) ; pasmens los nombres romans (en letras latinas capitalas) son sistematicament utilizats pels nombres ordinals representant un òrdre de regne, e sovent tanben per un numèro de volum, de tòm, o de capítol. Levat los nombres que devon èsser escriches en chifras romanas, las datas que pòdon èsser escrichas en chifras e los qualques cases particulars, coma las citacions d'un tèxt ont un nombre es escrich en chifras, escriure un nombre en chifras es una fauta de francés.

Letras majusculas e letras en capitalas

La distincion dintra letra minuscula (bas de copautos) e letra capitala (o pichona capitala o majuscula) es pas semantica mas tipografica segon de convencions plan estrictas en francés dictadas per la gramatica (al contra de l'anglés ont aquelas convencions tipograficas vàrian segon los païses e las fonts).

La distincion semantica dintra letra majuscula e letra minuscula revestís un caractèr obligatòri e unic en francés (mas tanben en anglés) ; es utilizada coma distincion significativa dins los diccionaris franceses dont las dintradas principalas escrivon totas las letras minusculas (semanticas) en letras minusculas (tipograficas) e totas las letras majusculas (semanticas) en letras capitalas (tipograficas) :

• la letra majuscula (semantica) es utilizada sistematicament per la sola letra iniciala dels mots significatius dels noms pròpris (noms d'ostal, prenoms), toponims, gentilicis e ethnonymes, títols d'òbras, e d'unas designacions onorificas plaçadas abans lo nom (per exemple, Monsenhor o Maitre) o lor abreviacion (per exemple, M^gr per Monsenhor, M^e per Maitre), a l'excepcion dels articles definits e advèrbis que se pòdon articular e se contractar. Las autras letras dels constituents de noms pròpris son totas de las minusculas (semanticas). Las majusculas son egalament utilizadas per totas las letras de las siglas imprononciablas autrament que letra a letra, e per totas las letras, o solament la primièra, dels acronims ;
• los mots comuns franceses son ortografiats entièrament sens cap de majuscula qual que siá lo contèxt.

Las letras minusculas (semanticas) s'escrivon normalament en minusculas (tipograficas) pertot ont es possibla en francés (mas se pòdon escriure tanben en pichonas capitalas per d'unes paragrafs utilizant aquel estil), e solament dins d'unes cases plan precises en capitalas : una letra minuscula (semantica) s'escriurà en capitala se, e solament se, es l'iniciala del primièr mot d'una frasa (o d'un títol principal) e dins aquel cas lo cal pas escriure pas tanpauc en pichona capitala. L'anglés es fòrça mai permissiu e autoriza la capitalizacion de totas las minusculas inicialas de totes los mots o solament de d'unes mots, quitament cap.

Las letras majusculas (semanticas) s'escrivon totjorn en letras capitalas, jamai en letras minusculas tipograficas (es alara una error ortografica en francés), e normalament jamai en pichonas capitalas (levat de còps se tot lo paragraf es escrich en pichonas capitalas, mas es nautament recomandat quitament dins aquel cas de conservar l'escritura capitala de totas las majusculas).

Ensenhament e defensa

De faiçon generala, lo francés demòra una de las lengas mai ensenhadas dins lo mond.

Ensenhament del francés en França

Fins a la fin del XVIII^e sègle, los escolans de França aprenon totjorn a lira en latin, qu'a totjorn l'estatut de lenga de transmission del saber. Lo francés es ensenhat de faiçon rudimentària : simples notàvem d'ortografia e de gramatica. En mai, las classas se debanan totjorn en dialècte local per tal de se far comprene d'escolans, perque aqueles dialèctes son totjorn utilizats coma lenga correnta en França.

Dins son rapòrt de junh de 1794, l'abat Grégoire revelèt que lo francés èra unicament e « exclusivament » parlat dins « mai o mens 15 departaments » (sus 83). Li pareissiá paradoxal, e pel mens insuportable, de constatar que manca de 3 milions de franceses sus 28 parlavan la lenga nacionala, mentre que sul territòri de la Novèla-França, aquesta èra utilizada e unificada dempuèi mai de 100 ans de Baston-Rog a Montreal. La francizacion del territòri s'es facha al detriment de las autras lengas de França, causant sustot de sequèlas psicologicas e de las tensions.

Mas es la Revolucion francesa que va marcar una amplificacion considerabla de la francizacion del territòri amb lo « plan Talleyrand », que prevei d'ensenhar pas que lo francés per tal de caçar aquela « fola de dialèctes corromputs, darrièrs vestigis de la feudalitat ». Pel primièr còp, son associadas lenga e nacion, lo francés es alara considerat coma lo ciment de l'unitat nacionala.

Lo 17 de novembre de 1794, en vista d'accelerar la francizacion dins las campanhas, la Convencion nacionala adòpta lo decret de Joseph Lakanal e, l'endeman, totjorn sus proposicion de Lakanal, es decidida la creacion de 24 000 escòlas primàrias (una escòla per 1 000 abitants). Lo governament vòl que lo francés s'impausa aquí ont i a d'escòlas. Lo decret del 27 de genièr de 1794 ordena als regents d'ensenhar pas qu'en francés « dins las campanhas de mantun departament dont los abitants parlan divèrses idiòmas. »

En Euròpa, al XIX^e sègle, lo francés ven una lenga diplomatica de primièr plan ; en mai d'èsser aprés per l'aristocracia, s'expòrta dins las colonias. La Segonda Guèrra Mondiala constituís una virada, tant pel massacre de flors francofilas en Euròpa de l'Èst, que per la montada en poténcia de l'anglés coma lenga veïculara internacionala.

A la debuta del XIX^e sègle, lo ministèri de l'educacion nacionala trobava que la francizacion èra tròp lenta, las autoritats decidiguèron donc de nommar de professors fòra de lor region d'origina per los rendre incapables de comunicar en lenga regionala amb los abitants e donc los forçar a utilizar lo francés. Los dialèctes cedisson donc progressivament la plaça a un ensenhament del francés, la lei Guizot de 1833 amplifica lo fenomèn de francizacion : « l'instruccion primària compren necessàriament […] los elements de la lenga francesa. » En 1831 las leis qu'a per mira de la francizacion contunhan a èsser votadas, per exemple aquela directiva del sénher Auguste Romieu, sosprefècte de Kemper :

« Multiplicam las escòlas, cream pel melhorament moral de la raça umana qualques unas d'aquelas primas que reservam als cavals ; fasèm que lo clergat nos segonda en acordant pas la primièra comunion qu'als sols mainatges que parlaràn lo francés [...]. »

Dins totas las escòlas, l'ensenhament deu èsser fach en francés, coma es remarcat dins los reglaments locals per exemple lo reglament per las escòlas primàrias elementàrias de l'arrondiment d'An Oriant, adoptat pel Comitat superior de l'arrondiment en 1836 e aprovat pel rector en 1842.

En 1863, jol Segond Empèri, segon una enquèsta lançada per Victor Duruy, 8 381 comunas sus 37 510, mai o mens lo quart de la populacion rurala parlava pas francés. L'article 19^[Qué ?] ordena que « Cada classa comence e s'acabe per una pregària en francés, qu'es arrestada pel comitat local sus proposicion del curat ». L'article 21 publica que « es defendut als escolans de parlar breton, quitament pendent la recreacion e de proferir cap de paraula grossièra. Cap de libre breton deurà pas èsser admés ni tolerat. S'exprimir en breton e parlar « grossièrament » fan l'objècte de la meteissa proïbicion. »

Vèrn 1880 lo ministre de l'Instruccion publica Jules Ferry e Jules Simon introduson la nocion de redaccion e de composicion, puèi l'estudi de la literatura per tal d'evocar la dimension culturala de la lenga francesa.

Mas es la lei Ferry, que, en 1881, instituís la gratuitat de l'escòla primària, e, en 1882, la rend obligatòria, impausant fin finala la lenga nacionala sus tot lo territòri francés, e la democratizant. Pasmens en 1863, sus 38 milions de franceses, 7,5 milions coneissián pas la « lenga nacionala ». Segon los testimoniatges de l'epòca, los mainatges dels vilatges retenián pas quasi res del francés aprés a l'escòla, aqueste « daissa pas mai de traça que lo latin non n'estaca a la màger part dels escolans sortits dels collègis ». Los escolans tornan parlar lor patés a l'ostal.

Pendent lo XX^e sègle e fins dins las annadas 1960, los governaments an adoptat pas mens de quaranta leis pertocant sustot l'ensenhament, la premsa, l'administracion e l'ortografia.

La Guèrra Granda accelèra grandament la francizacion de França, dels òmes de totas las regions se retrobant amassa a combatre, amb coma sola lenga comuna lo francés, jos pena de mòrt.

En 1925, Anatole de Monzie, ministre de l'Instruccion publica proclama : « Per l'unitat lingüistica de França, cal que la lenga bretona desaparesca. » En 1926, lo gramatician Ferdinand Brunot escriu dins son Istòria de la lenga francesa que los pateses son encara fòrça vius dins las campanhas. Al XVIII^e sègle, coma a l'ora d'ara, lo patés èra en çò sieu pertot ont « se causava al vilatge » […]. Actualament, lo francés es la lenga de las vilas, lo patés, la lenga de las campanhas. En 1972, Georges Pompidou, alara president de la Republica, declara a prepaus de las lengas regionalas : « I a pas de plaça per las lengas e culturas regionalas dins una França que deu marcar Euròpa de son sagèl. ».

Es entre 1981 e 1995, amb l'arribada al poder, pel primièr còp al sègle XX fòra del cort intermèdi del Front popular, de l'Esquèrra, que las primièras mesuras per conservar las lengas regionalas en via de disparicion van èsser presas, coma l'anóncia lo discors de François Mitterrand de 1981, a An Oriant : « lo temps es vengut d'un estatut de las lengas e culturas de França que lor reconesca una existéncia reala. Lo temps es vengut de lor obrir grandas las pòrtas de l'escòla, de la ràdio e de la television permetent lor difusion, de lor acordar tota la plaça que meritan dins la vida publica. » Pasmens, en mai de 1997, l'inspector de l'Educacion nacionala Daniel Gauchon declarava que caliá privilegiar la cultura e la lenga francesas e non pas las lengas regionalas.

Lo 7 de genièr de 1972, lo governament francés promulga lo decret n^o 72-9 relatiu a l'enriquiment de la lenga francesa, prevesent l'institucion de comissions ministerialas de terminologia per l'enriquiment del vocabulari francés.

La revision constitucionala del 25 de junh de 1992 inserís a l'article 2 de la constitucion francesa la frasa : « la lenga de la Republica es lo francés. »

Al contra de d'autras lengas, los païses e regions francofònas an instaurat fòrça organismes cargats d'inventar una terminologia francesa, e d'assegurar « la defensa e l'expansion de la lenga », coma l'Acadèmia francesa, que rend obligatòrias d'unes mots novèls, mas encara l'Associacion francesa de terminologia, que trabalha en collaboracion amb l'Ofici quebequés de la lenga francesa (OQLF) e lo Servici de la lenga francesa de la Comunautat francesa de Belgica, la delegacion generala a la lenga francesa e a las lengas de França, o quitament l'OIF , l'Organizacion internacionala de la francofonia, qu'es cargada de protegir la francofonia mondiala e de participar a son expansion (França es un dels 70 membres).

Jacques Toubon (aicí en 2009), ministre de la Cultura en 1994.

Una autra data importanta per la francizacion de França es la lei 94-665 del 4 d'agost de 1994 o « Loi Toubon », qu'es la primièra lei en França, segon l'exemple de la lei « lei 101 » a Quebèc, a impausar clarament lo francés coma sola lenga de la Republica francesa. Sa tòca es de defendre la lenga francesa en França, non pas contra las lengas regionalas e lors dialèctes, mas principalament contra l'americanizacion de França.

L'emplec del francés dins l'afichatge, la publicitat, la consomacion, lo drech del trabalh e los organismes publics es somés a las disposicions de la lei Toubon. Un dispositiu public d'enriquiment de la lenga francesa es estat mes en plaça dins l'encastre de l'aplicacion del decret del 3 de julhet de 1996 relatiu a l'enriquiment de la lenga francesa, qu'a fach seguida a la lei Toubon. S'apièja sus l'Acadèmia francesa e sus la Delegacion generala a la lenga francesa e a las lengas de França.

En particular l'usatge dels tèrmes en francés recomandats per la Comission d'enriquiment de la lenga francesa, publicats al Journal oficial de la Republica francesa, e disponiblas dempuèi 2008 sul sit internet FranceTerme, es obligatòri dins los servicis publics de l'Estat . Lo decret d'aplicacion del 3 de julhet de 1996 a mes en plaça un dispositiu d'enriquiment de la lenga francesa. Impausa l'usatge dels tèrmes en francés dins los servicis e establiments publics de l'Estat (articles 11 e 12 del decret) :

• Art. 11. - Los tèrmes e expressions publicats al Journal oficial son obligatòriament utilizats en plaça dels tèrmes e expressions equivalents en lengas estrangièras :
  1. Dins los decrets, arrestats, circularas, instruccions e directivas dels ministres, dins las correspondéncias e documents, de qualque natura que sián, qu'emanan dels servicis e dels establiments publics de l'Estat.
  2. Dins los cases previstes als articles 5 e 14 de la lei del 4 d'agost de 1994 susvisée relativa a l'emplec de la lenga francesa. La comission generala obsèrva l'usatge previst al present article dels tèrmes e expressions publicats.
• Art. 12. - Las listas de tèrmes e expressions aprovats en vertut de las disposicions règlementaires relativas a l'enriquiment de la lenga francesa anteriorament en vigor son assimiladas a las listas publicadas en vertut del present decret. Pòdon èsser modificadas segon la procedura prevista als articles 7 a 10 del present decret.

En 2004, lo senator Philippe Marini (UMP) fa una proposicion de lei destinada a afortir la lei Toubon. En 2005, aquela proposicion es fin finala adoptada a l'unanimitat pel Senat. Compòrta de disposicions mirant las entrepresas : l'obligacion facha als caps d'entrepresas de sometre al personal un rapòrt sus l'utilizacion de la lenga francesa dins l'entrepresa, la redaccion en francés de l'òrdre del jorn del comitat d'entrepresa, aital coma de verbal consignant las deliberacions. Aquela proposicion de lei mira egalament las tecnicas de l'informacion e de la comunicacion, los messatges d'error per exemple. En 2006, en seguida de l'aplicacion de la lei Toubon, d'entrepresas son estadas condemnadas en França per usatge illegal de l'anglés. Per exemple la societat americana GEMS, condemnada a 570 000 euros d'emenda per aver transmés de documents en anglés sens traduccion a sos salariats franceses. Enva de meteis de las societats NextiraOne e Europ Assisténcia, elas tanben condemnadas per aver volgut impausar a lors salariats dels logicials en anglés sens traduccion.

Ensenhament de la lenga francesa coma lenga estrangièra : Aliança francesa

La Fondacion Aliança francesa es una fondacion francesa de drech privat reconeguda d'utilitat publica e dont la mission es la promocion de la lenga e de la cultura francesa a l'estrangièr. Son sèti se situa al 101, baloard Raspail a París 6^e ont se tròba egalament l'Aliança francesa París Illa de França.

Es ligada al ministèri francés dels Afars estrangièrs e europèas per una convencion annala especificant que l'Aliança francesa forma amb los centres e instituts culturals franceses a l'estrangièr « una ret unica » e « situa son accion e son desvolopament dins l'encastre de la politica lingüistica e culturala definida pel governament francés e mesa en plaça pel ministèri ».

Las Alianças francesas installadas dins los païses estrangièrs son generalament nascudas d'iniciativas localas e son plan integradas dins la vida dels païses. Regias pel drech local (lo mai sovent jos una forma associativa), son independentas de l'Aliança francesa de París, tant estatutàriament que financièrament, e foncionan de cap al sèti parisenc coma de franquesas. La Fondacion Aliança francesa es proprietària de la marca « Aliança francesa » e acòrda lo drech de l'utilizar après examèn dels estatuts e dels objectius anonciats. I a pas de relacions financièras entre lo sèti e las Alianças installadas a l'estrangièr que devon provesir elas meteissas a lor finançament. Atal a Nòva Iòrc, lo French Institute Aliança Francesa recor al mecenat tal coma es practicat als Estats Units.

Lo ministèri francés dels Afars estrangièrs a dempuèi 2001 una politica de signatura de convencions-quadres de cooperacion entre las Alianças francesas e los servicis de cooperacion e d'accion culturala de las ambaissadas, que pòdon anar fins a fisar la gestion de l'accion culturala a l'Aliança francesa locala. Aquelas convencions pòdon preveire de subvencions publicas e la mesa a disposicion de personals franceses destacats per de foncions de direccion. Solas las mai grandas antenas, siá mai o mens 20 % de las implantacions.

Fin 2010, la ret de las Alianças francesas representa 461 000 estudiants dins 135 païses :

• Africa : 38 païses, 129 Alianças francesas, 83 163 estudiants ;
• America del Nòrd : 2 païses, 133 Alianças francesas, 36 128 estudiants ;
• America latina, Caribas : 33 païses, 274 Alianças francesas, 169 675 estudiants ;
• Asia, Oceania : 30 païses, 78 Alianças francesas, 114 615 estudiants ;
• Euròpa : 33 païses, 354 Alianças francesas, 88 801 estudiants.

En França

Existís 27 Alianças francesas en França. Aquestas an per mission l'ensenhament de la lenga francesa aital coma la difusion de las culturas francofònas.

A París

Aliança francesa París Illa de França en 2011.

L'Aliança francesa París Illa de França (ancianament Aliança francesa de París dont l'institucion remonta a 1883) prepausa de corses de franceses a París dempuèi 1894. Aculhís uèi mai d'11 000 estudiants de 160 nacionalitats diferentas cada annada, desirós d'aprene lo francés dins la capitala francesa. Son atal prepausats de corses de francés general, dels talhièrs de francés oral o escrich, culturals e professionals, dels corses en entrepresa e de las formulas personalizadas tota l'annada per totes los nivèls. Totes son alinhats suls nivèls del CECRL (Quadre Europèu Comun de Referéncia per las Lengas).

L'Aliança francesa es tanben centre de passacion per totes los diplòmas desliurats pel ministèri francés de l'Educacion nacionala per certificar de competéncias en francés : DELF (Diplòma d'Estudis en Lenga Francesa), DALF (Diplòma Aprigondit de Lenga Francesa), e TCF (Tèst de coneissença en Francés).

Es tanben centre d'examèns acceptat per la Cambra de Comèrci e d'Industria de París (CCIP) pel TEF (Tèst d'avaloracion de francés) e lo DFP (Diplòma de Francés Professional).

L'Aliança francesa París Illa de França es tanben centre de formacion pels professors de francés lenga estrangièra. Cada annada, près de 2 300 professors del mond entièr son formats, sus plaça o a distància en formacion iniciala o contunha per diferents programas : estagis d'estiu, formacions a la carta, estagi d'observacion…

Elle desliura atal de diplòmas especifics pels professors, tal coma lo DAEFLE (Diplòma d'Aptitud a l'Ensenhament del Francés Lenga Estrangièra), qu'a inventat en collaboracion amb lo Centre nacional d'ensenhament a distància (Cned), o encara un diplòma que li es net : lo DPAFP (Diplòma Professional de l'Aliança francesa París Illa de França en Francés Lenga Estrangièra), ancianament lo Professorat (inventat en 1948).

Defensa de la lenga francesa

La defensa de la lenga francesa es estada lo fach d'òmes d'Estat, coma Charles de Gaulle, qu'a capitat a impausar lo francés coma lenga de trabalh a las Nacions Unidas a la conferéncia de San Francisco en 1945, e Georges Pompidou, que declarava : « se reculam sus nòstra lenga, serem emportats purament e simplament ».

Associacions de defensa e de promocion de la lenga francesa

Estant l'egemonia de l'anglés dins las relacions internacionalas, e lo risc de multiplicacion dels anglicismes dins la lenga francesa, de nombrosas associacions se son fondadas per defendre la lenga francesa. Pòdon sustot èsser citats :

• La Fondacion Aliança francesa que promòu la lenga francesa dins 135 païses per una ret de 1016 Alianças francesas ;
• Avenidor de la lenga francesa ;
• Defensa de la lenga francesa ;
• Associacion francofòna d'amistat e de ligason ;
• Acadèmia de la Carpette anglesa ;
• Lo Drech de Comprene ;
• Associacion dels informaticians de lenga francesa ;
• Associacion Francofonia Avenidor (Afrav) ;
• Conselh pel desvolopament del francés en Loïsiana ;
• Accions per promòure lo francés dels afars ;
• Aliança Champlain (Novèla Caledònia) ;
• Associacion per la salvagarda e l'expansion de la lenga francesa (Asselaf) ;
• Cercle literari dels escrivans ferroviaris (CLEC) ;
• Collectiu Unitari Republican per la Resisténcia, l'Iniciativa e l'emancipacion Lingüistica (CO.U.R.R.I.E.L) ;
• Fòrum Francofòn Internacional ;
• Lo francés ne despartiment ;

Veire tanben los sits relatius a la defensa e a la promocion de la lenga francesa

Defensa de la lenga francesa dins l'audiovisual

En França, l'Autoritat de regulacion de la comunicacion audiovisuala e numerica (Arcom) es cargada, en aplicacion de l'article 3-1 de la lei del 30 de setembre de 1986, de velhar « a la defensa e a l'illustracion de la lenga francesa » dins la comunicacion audiovisuala, aital coma al respècte de las disposicions de la lei del 4 d'agost de 1994 relativa a l'emplec de la lenga francesa (dicha lei Toubon). En particular, l'Arcom vèlha al respècte de las obligacions pertocant la lenga francesa inscrichas als quasèrns de las cargas de las societats nacionalas de programa e dins las convencions annexadas a las decisions d'autorizacion dels difusors privats. L'Arcom deu èsser atentiu a la qualitat de la lenga emplegada dins los programas de television e de ràdio. Per aquò far, l'Arcom es menat a prene d'iniciativas, talas coma l'organizacion del collòqui « Qual avenidor per la lenga francesa dins los mèdias audiovisuals ? », lo 9 de decembre de 2013.

Estudi

La disciplina avent per objècte l'estudi de la lenga francesa es una subdivision de la lingüistica romanica : la lingüistica francesa.

Las principalas revistas s'ocupant de lingüistica francesa son, en França, Lo francés modèrn e Lenga francesa.

Reglamentacion de l'usatge

Dins d'unes païses, lo legislator a règlementé l'usatge de la lenga. Atal a Quebèc, las principalas legislacions sus l'usatge de la lenga francesa son consignadas dins la Carta de la lenga francesa. En França, lo governament reconeis dempuèi 2016 que torna a l'Acadèmia francesa de determinar las règlas en vigor dins la lenga francesa. La lei Toubon, que data del 4 d'agost de 1994, a per mira de la protegir e a garantir son usatge dins l'administracion, al près dels consumaires coma de salariats.

Veire tanben

Bibliografia

Classament per òrdre cronologic de data de darrièra edicion

• Jean-Paul Colin, Diccionari de las dificultats del francés, éd. Lo Robert, colleccion « los usuals », 1993
• André Jouette, Diccionari d'ortografia e d'expression escricha, éd. Lo Robert, 6^e edicion, 1993
• Joseph Hanse, Nouveau diccionari de las dificultats del francés modèrn, De Boeck–Duculot, Lovaina-la-Nòva (Belgica), 3^e edicion, 1994
• Daniel Péchoin e Bernard Dauphin, Diccionari de las dificultats del francés, Larousse, 1998-2001
• Jean Girodet, Diccionari Bordas de las trapèlas e dificultats del francés, Bordas, colleccion « los referents », París, 1981-2004
• Jean-Marcel Lauginie, Importància del francés dins lo mond dels afars, Favre d'Echallens, 2004
• Claude Hagège, Combat pel francés : Al nom de la diversitat de las lengas e de las culturas, Edicions Odile Jacob, 2006
• Paul-André Maur, Main bassa sus la lenga francesa, Via Romana, 2007
• Jacques Maurais, Pierre Dumont, Jean-Marie Klinkenberg, L'avenidor del francés, París : Edicions dels archius contemporanèus, 2008
• Cécile de Bouttemont, « la lenga francesa dins l'espaci francofòn : promocion e difusion » [PDF], França Educacion internacionala, març de 2009 (consultat lo 16 d'agost de 2020).
• Agnès Blanc, La lenga del rei es lo francés, Ensag sus la construccion juridica d'un principi d'unicitat de lenga de l'Estat reial (842-1789), Lo Harmattan, 2010
• Maurice Grevisse e André Goosse, Lo Bon Usatge, DeBoeck-Duculot, 1936-2011 (15 edicions)
• Los europèus e lors lengas (rapòrt), Comission europèa, junh de 2012, 153 p. (lira en linha [PDF]), Eurobaromètre especial 386.
• Agnès Blanc, La lenga de la Republica es lo francés, Ensag sus l'instrumentalizacion juridica de la lenga per l'Estat (1789-2013), Lo Harmattan, 2013
• Michèle Perret, Introduccion a l'istòria de la lenga francesa, Armand Colin, 2014 (4^e éd.)
• Martin Riegel, Jean-Christophe Pellat e René Rioul, Gramatica metodica del francés, Premsas universitàrias de França, coll. « Quadriga manuals », genièr de 2014, 5^e éd. (1^re éd. 1994) (ISBN 978-2-13-062756-2, ISSN 1630-5264, BNF 43762452).
• Ilyes Zouari, Pichon diccionari del Mond francofòn, Lo Harmattan, 2015
• Organizacion internacionala de la francofonia, La lenga francesa dins lo mond 2015-2018, Gallimard, 2019, 366 p. (ISBN 978-2-07-278683-9, lira en linha [PDF]).
• Lo quiz grand de la lenga francesa, Le Figaro Eds, 2020, 96 p.
• Alain Bentolila, Controvèrsias sus la lenga francesa, 51 vertats contra l'ipocrisia e la demagogia, ESF sciéncias umanas, febrièr de 2024, 156 p.

Articles connèxes

• Lingüistica
  • Lista de lengas
    • Lengas per familha
      • Lengas indoeuropèas
        • Lengas italicas
          • Lengas latino-falisques
            • Lengas romanicas
              • Lengas gallo-romanas
                • Lenga d'oil
• Francofonia - Organizacion internacionala de la francofonia - Reparticion geografica del francés
• Francizacion - Anglicisation
• Anglicisme - Franglais
• Defensa de la lenga francesa
• Politica lingüistica - Politica lingüistica de França
• Imperialisme lingüistic
• Politica lingüistica de l'Union Europèa
• Biais cultural
• Excepcion culturala - Excepcion culturala francesa
• Prononciacion del francés - Accents regionals en França
• Ortografia del francés - Reforma de l'ortografia francesa
• Gramatica francesa
• Autors francofòns
• Diccionari dels francofòns
• Jòc de mots

Ensenhament del francés

• Ensenhament del francés a l'escòla primària
• Ensenhament del francés dins lo mond - francés lenga estrangièra - Francés fondamental

Etimologia

• latin - Ancian francés - Moyen francés - francés classic
• grèc ancian
• Italian - Piemontés en comparason de l'italian e del francés
• Espanhòl
• Lengas celticas
• Lengas germanicas

Ligams extèrns

• Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas :

  • Britannica
  • Brockhaus
  • Den Estòr Danske Encyklopædi
  • Diccionari istoric de Soïssa
  • Larousse
  • Nationalencyklopedin
  • The Oregon Encyclopedia
• Notícias d'autoritat :

  • BnF (donadas)
  • LCCN
  • GND
  • Japon
  • Israèl
  • Tchéquie
  • Letònia
  • Glottocode
• (en) Ficha lenga del francés[fra]dins la basa de donadas lingüistica Etnològa.
• (en) Ficha lenga del francés[stan1290]dins la basa de donadas lingüistica Glottolog.
• (en) Ficha lenga del francés[51-AAA-i]dins la basa de donadas lingüistica Linguasphere.
• (en) Fonts d'informacion sul francés sul sit de l'OLAC .
• (en) Steven Moran e Daniel McCloy, « Language French » , sus PHOIBLE (consultat lo 19 de decembre de 2022)
• (en) francés : perfil typologique segon The World Atlàs of Language Estructuras Online
• Danièle Sallenave, « l'ortografia : Istòria d'una longa brega », sus academie-francaise.fr, Acadèmia francesa, 1^er setembre de 2016 (consultat lo 19 d'abril de 2017).
• Christophe Benzitoun, « Ortografia : per la fin d'un tabó francés », sus lepoint.fr, Lo Ponch, 19 d'abril de 2017 (consultat lo 19 d'abril de 2017).
• «lo francés, una lenga plan viva», Del Vent dins las sinapsis, France Inter, 20 de junh de 2020.
• La lenga francesa - Acadèmia francesa
• Lo francés dins las institucions europèas - Republica francesa, febrièr de 2006 [PDF]
• Rapòrt al Parlament (francés) sus l'emplec de la lenga francesa - Ministèri de la Cultura e de la Comunicacion, 2009 [PDF]
• La Carta de la lenga francesa a Quebèc o Loi 101 - Associacion Frontenac-Americas
• Agença de promocion del francés lenga estrangièra
• Ofici quebequés de la lenga francesa, « Apostròfas dactilografica e tipografica », 2017 (consultat lo 19 d'abril de 2017)
• Lo Diccionari dels francofòns