Edat Mejana

Datas
A	la debuta de 395/406 (Division definitiva de l'Empèri roman e passatge de Ren) o VIIIe sègle (fin de l'Antiquitat tardiva)
Fin	1492 (Descobèrta d'America)
Precedenta	Antiquitat, Antiquitat tardiva
Seguenta	Renaissença, epòca modèrna, grandas descobèrtas

L'Edat Mejana es un periòde de l'istòria d'Euròpa, s'espandissent de la debuta del V^e a la fin del XV^e sègle, que debuta amb lo declin de l'Empèri roman d'Occident e s'acaba per la Renaissença e las descobèrtas grandas. Situada entre l'Antiquitat e los Tempses modèrns, lo periòde es sovent subdividit entre la nauta Edat Mejana (V^e – X^e sègle), l'Edat Mejana centrala (XI^e – XIII^e sègle) e l'Edat Mejana tardiva (XIV^e – XV^e sègle).

La despopulacion, la désurbanisation e las migracions de l'Antiquitat tardiva se perseguisson pendent la nauta Edat Mejana e los envasidors o migrants barbars fondan de novèls reialmes suls territòris de l'ancian Empèri roman d'Occident. Lo periòde es marcat per de prigonds cambiaments societals e politics ; la rompedura amb l'Antiquitat classica es pas pasmens pas complèta. La partida orientala de l'Empèri roman subreviu als borroladises geopolitics del periòde e demòra una poténcia de primièr plan amb lo nom d'Empèri bizantin. Pèrd pasmens una partida granda de sos territòris a l'Orient Mejan e en Africa del Nòrd al profièch dels califats musulmans al VII^e sègle. A l'oèst, la màger part dels reialmes incorporèron de nombrosas institucions romanas, mentre que l'expansion del crestianisme foguèt marcada per la construccion de nombroses monastèris. Jos la dinastia carolingiana, los francs establisson un empèri cobrissent la mai granda partida de l'Occident crestian al IX^e sègle abans de declinar en consequéncia de las tensions intèrnas e de las atacas vikingas al nòrd, ongresas a l'èst e sarrasinas al sud.

Après l'an mila, pendent l'Edat Mejana centrala, la populacion europèa aumenta fòrça gràcias a d'innovacions tecnicas, que permeton un creis dels rendements agricòlas. La societat se reorganiza segon los sistèmas de la senhoriá, l'organizacion dels paisans en comunautats cultivant la tèrra pel compte dels nòbles, e de la feudalitat, l'estructura politica per la quala los cavalièrs e la bassa-noblesa servissián dins l'armada de lor sobeiran en escambi del drech d'esplechar lors fèus. Aquela darrièra institucion coneis un declin a la fin de l'Edat Mejana en consequéncia dels esfòrces de centralizacion menats pels diferents sobeirans dont l'autoritat s'afortís al despens de la dels senhors locals. Las crosadas, lançadas pel primièr còp al XI^e sègle son d'expedicions militaras menadas al nom de la fe catolica ; son principalament destinadas a reprene lo contraròtle de la Tèrra santa als musulmans, mas miran egalament las cresenças jutjadas ereticas en Euròpa. La vida intellectuala es marcada per l'escolastica cercant de conciliar la fe e la rason e per l'aparicion d'universitats dins las vilas grandas. La filosofia de Thomas d'Aquin, las pinturas de Giotto, la poesia de Dante e de Chaucer, los racontes de Marco Polo e l'arquitectura de las grandas catedralas goticas coma la de Chartres son demest las mai grandas realizacions d'aquel periòde.

L'Edat Mejana tardiva es marcada per de faminas, la pèsta negra e las guèrras que reduson fòrça la populacion de l'Euròpa occidentala mentre que la Glèisa catolica travèrsa de prigondas crisis politicas. Los cambiaments culturals e tecnologics del periòde transforman pasmens la societat europèa e obrisson la via a la Renaissença e a l'epòca modèrna.

Definicion

Article detalhat : Cronologia de l'Edat Mejana.

L'Edat Mejana es un periòde istoric de l'istòria d'Euròpa delimitada per l'Antiquitat e l'epòca modèrna^[1]. Los autors medievals dividissián l'Istòria en periòdes inspiradas de la Bíblia coma las « sièis edats del mond » e consideravan que lor epòca èra la darrièra abans la fin del mond^[2]. Quand evocavan lo periòde dins la quala vivián, la qualificavan de « modèrn »^[3]. Dins las annadas 1330, l'umanista e poèta Pétrarque qualificava l'epòca prat-crestiana d'antiqua (« anciana ») e lo periòde crestian de nòva (« novèla »)^[4]. Lo Florentin Leonardo Bruni foguèt lo primièr istorian a utilizar un decopatge en tres periòdes dins sa Historiarium Florentinarum de 1442 perque considerava que lo desvolopament d'Itàlia l'aviá fach cambiar d'epòca respècte a la de Pétrarque^[5]. L'expression de « Edat Mejana » apareguèt pel primièr còp en latin en 1469 jos la forma de media tempestas (« sason intermediària ») dins l'abansprepaus de l'Elògi de Nicolas de Cues per Giovanni Andrea Bussi^[6] puèi de medium ævum (« mejana edat ») en 1604^[7]. La division en tres periòdes de l'istòria foguèt popularizada al XVII^e sègle per Christoph Cellarius e es dempuèi venguda la nòrma^[8].

Esquèma cronologic de las quatre epòcas de l'Istòria segon los istorians franceses.

La data admesa lo mai comunament pel ponch de partença de l'Edat Mejana es l'annada 476, quand lo darrièr emperador roman d'Occident foguèt depausat, e aquesta foguèt prepausada pel primièr còp per Bruni^[5]. La fin de l'Edat Mejana es generalament situada a la fin del XV^e sègle mas segon lo contèxt, la data exacta pòt variar. Se pòt per exemple citar la casuda de Constantinòple en 1453, lo primièr viatge de Cristòl Colomb en 1492 o la debuta de la Reforma protestanta en 1517^[9]. Los istorians franceses utilizan sovent la fin de la guèrra de Cent Ans en 1453 per marcar lo tèrme del periòde mentre qu'en Grand Bretanha e en Espanha, es respectivament la batalha de Bosworth en 1485^[10] e la presa de Granada en 1492^[11] que son mai sovent mencionadas. Aquelas datas simbolicas marcan pas a elas solas un cambiament d'epòca e l'istoriografia contemporanèa considèra que lo periòde de la Renaissença anant de la debuta del XV^e sègle al mièg del XVI^e sègle marque la transicion de l'Edat Mejana a l'epòca modèrna. Del meteis biais, i aguèt pas de passatge brutal de l'Antiquitat a l'Edat Mejana mas un procediment pro long apelat Antiquitat tardiva s'espandissent de la fin del III^e sègle al mièg del VII^e sègle. Una definicion mai larja es balhada per Jacques Le Goff, defensor d'un « longa Edat Mejana » occidental que s'espandiriá del IV^e sègle (l'installacion del crestianisme) al XVIII^e sègle (la revolucion industriala en Grand Bretanha e la Revolucion francesa), contestant l'idèa que la Renaissença auriá mes fin a la cultura medievala^[12]^,^[13].

L'Edat Mejana es el meteis subdividit en tres partidas : la nauta Edat Mejana de la fin del V^e sègle a la fin del X^e sègle, l'Edat Mejana centrala o classica de la debuta del XI^e sègle a la fin del XIII^e sègle e la bassa Edat Mejana o Edat Mejana tardiva de la debuta del XIV^e sègle a la fin del XVI^e sègle^[1].

Fin de l'Empèri roman en Occident

Articles detalhats : Antiquitat tardiva e Declin de l'Empèri roman d'Occident.

L'Empèri roman atenguèt son extension territoriala maximala al II^e sègle mas perdèt progressivament lo contraròtle de sos territòris frontalièrs pendent los dos sègles que seguiguèron^[14]. Los problèmas economics e las pressions exterioras provoquèron una grèva crisi politica al III^e sègle pendent la quala los emperadors accedissián al poder per la fòrça e n'èran lèu caçats^[15]. Las despensas militaras aumentèron fòrça sustot en consequéncia de las guèrras contra los sassanidas en Orient^[16]. La talha de l'armada doblèt mas sa composicion vegèt la disparicion progressiva de l'infantariá pesuga al profièch de la cavalariá e de l'infantariá leugièra mentre que las legions foguèron remplaçats per d'unitats mai pichonas^[17]. Aquel creis de las despensas militaras entrainèt una aumentacion dels impòstes e un apauriment de las classas inferioras coma los decurions^[16].

Per afrontar aquelas dificultats, l'emperador Dioclecian (r. 284–305) decidiguèt en 286 de dividir administrativament l'Empèri en doas mitats, l'una orientala e l'autra occidentala que foguèron a lor torre subdivididas en doas. Caduna d'aquelas quatre regions possedissiá un emperador que formavan la Tétrarchie. Malgrat aquel governament qüadruple, s'agissiá pas d'un esclatament de l'Empèri e las zònas correspondián mai a de zònas d'influéncia o a de teatres militars qu'a d'entitats independentas^[18]. Après una guèrra civila, Constantin I^er (r. 306–337) reünifiquèt l'Empèri en 324 mas foguèt obligat de réinstaurer una tétrarchie pauc abans sa mòrt. Decidiguèt de far de Bizanci que tornèt nomenar Constantinòple la capitala novèla de l'Empèri^[19]. Gràcias a las reformas de Dioclecian, la burocracia e la defensa de l'Empèri foguèt melhorada mas resolguèron pas los problèmas estructurals que coneissiá dont sustot una imposicion excessiva, una demografia declinanta e las agressions exterioras^[20]. La situacion politica demorèt instabla tot lo long del IV^e sègle e l'aflaquiment de la defensa de las frontièras causadas per las luchas de poder entre emperadors permetèt a dels « tribús barbaras » de s'implantar dins l'Empèri^[21]. La societat romana s'alunhèt de mai en mai de çò qu'èra pendent lo periòde classic (en) amb un escart creissent entre rics e paures e un declin de las vilòtas^[22]. Una autra evolucion importanta del periòde foguèt la conversion de l'Empèri al crestianisme que venguèt religion oficiala en 381^[23]. Aquela crestianizacion se faguèt pas sens dificultats e foguèt marcada per de nombrosas persecucions e l'oposicion entre los diferents corrents teologics^[24].

En 376, los ostrogòts, que fugissián l'avançada de las Huns, foguèron autorizats per l'emperador Valens (r. 364–378) a s'installar dins la província romana de Tràcia dins los Balcans. La gestion pels romans de lor implantacion e de lor admission coma pòble federat foguèt calamitosa e los ostrogòts se metèron a pilhar la region^[25]. Mentre que temptava de tornar l'òrdre, Valens foguèt tuat pendent la batalha d'Andrinòple en 378 e los ostrogòts s'implantèron de faiçon autonòma dins l'Empèri^[26]. En 400, los visigòts envasiguèron l'Empèri d'Occident e pilhèron Roma en 410^[27]. D'autres pòbles faguèron tot parièr e los « invasions barbaras » vegèron la migracion de nombrosas populacions essencialament germanicas en tota Euròpa. Los francs, los alamans e los burgondes s'installèron dins lo nòrd de la Gàllia, los Angles, los saxons e los Juts s'implantèron en Grand Bretanha mentre que los visigòts e los Vandals fondèron respectivament de reialmes en Hispanie e en Africa del Nòrd^[28]^,^[29]. Aqueles movements de populacion èran en partida causats per l'avançada cap a l'oèst dels Huns que, menats per Atila (r. 434–453), pilhèron los Balcans en 442 e 447, la Gàllia en 451 e Itàlia en 452^[30]. Los Huns demorèron menaçaires fins en 453 quand l'Empèri hunnique s'afondrèt a la mòrt de son cap^[31]. Aquelas invasions tresvirèron prigondament la natura culturala, politica e demografica de l'Empèri roman d'Occident^[29].

Al V^e sègle, la partida occidentala de l'Empèri se dividiguèt en pichonas entitats autonòmas governadas per las tribús que s'i èran installadas a la debuta del sègle^[32]. Los emperadors d'aquel periòde avián generalament pauc d'influéncia e la mai granda partida del poder apartenissiá a de generals d'origina barbara coma Stilicon (d. 408), Aspar (d. 471) o Ricimer (d. 472). La deposicion del darrièr emperador roman d'Occident, Romul Augustule pel cap ostrogòt Odoacre en 476, es tradicionalament utilizada per marcar la fin de l'Empèri roman d'Occident e per extension la de l'Antiquitat ^[33]. E mai se subrevisquèt a las invasions barbaras, l'Empèri roman d'Orient, vengut Empèri bizantin, foguèt fòrça afectat e foguèt incapable de reprene lo contraròtle dels territòris perduts. Al VI^e sègle, l'emperador Justinian (r. 527–565) arribèt a reconquistar Africa del Nòrd e la peninsula italiana mas aqueles territòris foguèron tornats pèrdre al sègle seguent^[34].

Carta dels movements de populacion als IV^e e V^e sègles
Moneda del darrièr emperador d'Occident (malgrat qu'usurpaire als uèlhs de Constantinòple) Romul Augustule.

Nauta Edat Mejana

Article detalhat : Nauta Edat Mejana.

Evolucion de la societat

Articles detalhats : Femnas pendent la nauta Edat Mejana e Aviada de las escòlas crestianas.

L'estructura politica de l'Euròpa occidentala cambièt prigondament amb la fin de l'Empèri roman d'Occident. E mai se los movements de populacions pendent aquel periòde son estats qualificats de « invasions », s'agissiá pas d'expedicions militaras mas de migracions pertocant de pòbles entièrs. Las estructuras romanas en Occident desapareguèron pas pasmens pas bruscament perque aqueles barbars representavan pas que 5 % de la populacion d'Euròpa occidentala^[35]. La mescla de las flors barbaras e romanas sustot pel biais del crestianisme balhèt naissença a una societat novèla integrant d'elements de las doas culturas^[36]. La disparicion de la burocracia romana entrainèt pasmens l'esfondrament del sistèma economic roman e la màger part de las novèlas entitats politicas finançavan lors armadas de faiçon descentralizada pel biais de caps locals e del pilhatge puslèu que de faiçon centralizada per l'impòst. La practica de l'esclavatge declinèt mas amb la ruralisation de la societat, foguèt remplaçat pel servatge^[37].

En Euròpa occidentala, de novèlas entitats apareguèron dins los ancians territòris de l'Empèri roman^[38]. Los ostrogòts menats per Théodoric (d. 526) s'installèron en Itàlia a la fin del V^e sègle e creèron un reialme caracterizat per una cooperacion entre italians e ostrogòts almens fins a la fin del regne de Théodoric^[39]. Lo primièr reialme burgonde foguèt destruch pels Huns en 436 e un novèl foguèt fondat dins las annadas 440 dins l'actual es de França^[40]. Dins lo nòrd de la Gàllia, los francs formèron mantun reialme independent que foguèron unificats e crestianizats per Clodovèu (r. 481–511)^[41]. Dins las illas britanicas, los anglosaxons s'installèron als costats dels Britto-romans mas l'actuala Anglatèrra demorèt devesida en mantun reialme. Al sud, los visigòts e los Suèves formèron respectivament de reialmes dins l'èst e l'Oèst de la peninsula Iberica mentre que los Vandals s'installèron en Africa del Nòrd^[40]. Profechant del caos causat per las atacas bizantinas en Itàlia, los lombards suplantèron lo reialme ostrogòt a la fin del VI^e sègle^[42]. Mai a l'èst, dels pòbles eslaus s'installèron en Euròpa centrala e orientala dins los ancians territòris de las tribús germanicas e mai se las circonstàncias d'aquelas migracions demòran en granda partida desconegudas. Sul plan lingüistic, lo latin foguèt progressivament remplaçat per de lengas aparentadas mas distintas regropadas jos l'apellacion de lengas romanicas mentre que lo grèc demorèt la lenga dominanta de l'Empèri bizantin e que los eslaus portèron lors pròpris lengatges en Euròpa de l'Èst^[43].

Subrevivença de l'Empèri roman d'Orient

Mentre que l'Euròpa occidentala se fragmentava en de multiples reialmes germanics, l'Empèri roman d'Orient conservèt globalament son integritat territoriala e son economia demorèt dinamica fins a la debuta del VII^e sègle : son influéncia demòra largament mesconeguda fòra dels especialistas, o plan es pas percebuda que pel prisma de l'influéncia araba^[44]. Pèrsia essent egalament menaçada per de pòbles nomadas venent de las estepas d'Asia centrala (Shvetahûna), una patz relativa existiguèt una partida granda del V^e sègle entre los romans d'Orient (qu'apelam « bizantins ») e los sassanidas. Sul plan politic, l'influéncia de la Glèisa èra fòrta tant dins l'Empèri bizantin (crestianisme oriental) qu'en Euròpa occidentala (occident crestian) e las questions doctrinalas influenciavan sovent las decisions dels dirigents. Lo drech roman de tradicion orala foguèt codificat per Teodòsi II (r. 408–450) en 438^[45] e una autra compilacion foguèt menada per Justinian jos la forma del Còrpus juris civilis en 529^[46]. Justinian supervisèt egalament la construccion de la basilica Santa-Sofia a Constantinòple e son general Belisari (d. 565) reprenguèt Africa del Nòrd als Vandals e Itàlia als ostrogòts^[47]^,^[48]. Aquela reconquista foguèt pas complèta perque la deterioracion de la situacion economica causada per una epidèmia de pèsta en 542 l'empachèt de menar de novèlas ofensivas fins a la fin de son regne^[47]. A sa mòrt, los bizantins avián représ lo contraròtle d'una partida granda d'Itàlia, d'Africa del Nòrd e del sud d'Espanha. Los istorians an mentretant criticat las conquistas de Justinian qu'agotèron las finanças de l'Empèri e o tornèron probablament tròp espandit per èsser defendut eficaçament ; Itàlia foguèt atal envasida pels lombards qualques annadas mai tard e totes los autres territòris foguèron perduts dins la primièra mitat del VII^e sègle^[49].

L'Empèri bizantin foguèt egalament menaçat per l'installacion dels eslaus dins las províncias de Tràcia e d'Illíria al mièg del V^e sègle mentre que dins las annadas 560, las Avars turcophones migrèron fins al nòrd de Danubi. A la fin del sègle, aquestes èran venguts la poténcia dominanta en Euròpa orientala e los emperadors bizantins devián regularament pagar de tributs per evitar lors atacas. Demorèron una menaça fins a la fin del VIII^e sègle e l'arribada de las tribús ongresas dins lo bacin de Danubi^[50]. L'emperador Maurice (r. 582–602) arribèt a estabilizar la situacion en Euròpa mas los sassanidas de Khosro II (r. 590–628) profechèron de l'instabilitat causada per son reversament per envasir Egipte, o Levant e una partida de l'Asia menora. L'emperador Héraclius (r. 610–641) organizèt una contra-ataca victoriosa amb sustot lo supòrt d'auxiliars turcs dins las annadas 620 e arribèt a recuperar totes los territòris perduts en 628^[51].

Societat occidentala

Photographie d'un casque métallique équipé de garde-joues, d'un masque facial et d'une jugulaire en cuir. La surface métallique est décorée avec des motifs finement ciselés, tandis que certains éléments sont dorés. — Reconstitucion d'un casco anglosaxon del VII^e sègle descobèrt a Sutton Hoo dins lo Sud-èst d'Anglatèrra

En Euròpa occidentala, lo sistèma educatiu roman (en) essencialament oral desapareguèt e se lo gra d'alfabetizacion demorèt naut en çò de las flors, saber lira venguèt plus una competéncia practica qu'un signe d'estatut social. La literatura de l'epòca venguèt majoritàriament d'inspiracion crestiana e al IV^e sègle, Jérôme de Stridon (d. 420), l'un dels Paires de la Glèisa, somièt que Dieu li reprochava en mai lira Ciceron que la Bíblia^[52]. Los tèxtes classics contunhèron pasmens d'èsser estudiats e d'unes autors coma Agustin d'Ipòna (d. 430), Sidoine Apollinaire (d. 486) e Boèci (d. 524) venguèron de las referéncias pendent tota l'Edat Mejana e fins a nòstres jorns^[53]. La cultura aristocratica laissèt los estudis literaris, mentre que los ligams familials e las valors de leialtat, de coratge e d'onor conservèron una plaça importanta. Aqueles ligams podián menar a de conflictes dins la noblesa que podián èsser reglats per las armas o per l'argent ^[54].

A causa del feble nombre de documents escriches sul mond paisan abans lo IX^e sègle, la vida de las classas inferioras es fòrça mens coneguda que la de la noblesa e la màger part de las informacions es eissida de l'arqueologia o dels tèxtes juridics e dels escrivans de las classas superioras^[55]. L'organizacion fonsièra èra pas unifòrma en Euròpa occidentala e d'unas regions èran fragmentadas en de nombrosas proprietats mentre que dins d'autras, las espleitacions grandas èran la nòrma. Aquelas diferéncias creèron una varietat granda de societats ruralas e aquò influïguèt sus las relacions de poder ; d'unas comunautats èran dominadas per l'aristocracia mentre que d'autras dispausavan d'una larja autonomia^[56]. La populacion rurala èra pas tanpauc despartida de faiçon unifòrma e dels vilatges de mantuna centena d'abitants podián coabitar amb de bòrias isoladas dispersadas dins tota la campanha^[57]. La societat de la Nauta Edat Mejana èra mens palficada qu'a la fin de l'Empèri roman e pel servici militar al près d'un senhor local, una familha de paisans liures podiá accedir a l'aristocracia en qualques generacions^[58].

La fin de l'Empèri roman e la debuta del naut Edat Mejana vegèron una diminucion importanta de la populacion e la talha de las vilas se reduguèt fòrça. Roma passèt atal de près d'un milion d'abitants al III^e sègle a mai o mens 30 000 a la fin del VI^e sègle. Los temples romans foguèron convertits en glèisas crestianas mentre que d'autras construccions e monuments foguèron utilizats coma fonts de materials de construccion. L'aparicion de novèls reialmes entrainèt a l'invèrs una creissença demografica dins las vilas causidas coma capitalas^[59]. Las migracions e las invasions de l'Antiquitat tardiva tresvirèron las rets comercialas establidas pels romans a l'entorn de la Mediterranèa. Los produches importats foguèron donc remplaçats per de produccions localas en particular per las regions alunhadas de la Mediterranèa coma la Gàllia e Grand Bretanha e sols los produches de lux contunhèron a èsser transportats sus de longas distàncias^[60].

Expansion de l'islam

Article detalhat : Expansion de l'islam.

L'Empèri bizantin e Pèrsia coneguèron una granda abondància religiosa al VI^e sègle. En mai del crestianisme e de sos nombroses corrents ideologics, lo judaïsme e lo zoroastrisme èran egalament influents, mentre que de cultes politeïstas existissián dins la peninsula arabica. Dins las annadas 610 e 620, Maomet fondèt una religion novèla, l'islam , e unifiquèt las tribús arabas^[61]. Profechant del caos provocat per la guèrra entre l'Empèri bizantin e Pèrsia, los arabs annexèron los segonds entre 637 e 642 e cacèron los primièrs del Levant en 634-635 e d'Egipte en 640-641. Envasiguèron egalament Africa del Nòrd a la fin del VII^e sègle e la peninsula iberica que cridèron Al Andalós dins las annadas 710^[62]^,^[63].

L'expansion musulmana en Euròpa cessèt al mièg del VIII^e sègle amb la malescaduda del sètge de Constantinòple en 718 e la desfacha de cap als francs a Peitieus en 732. Una autra rason d'aquel arrèst foguèt l'esfondrament de la dinastia dels omeias en 750 e son remplaçament pels abbassidas. Aquestes installèron lor capitala a Bagdad e se preocupèron mai de l'Orient Mejan que d'Euròpa. Lo mond musulman èra egalament traversat per de tensions intèrnas e los abbassidas perdèron lo contraròtle d'Espanha al profièch de l'emirat de Còrdo mentre qu'Africa del Nòrd e Egipte venguèron respectivament governats per las Aghlabides e las Toulounides^[64].

Glèisa e monaquisme

Lo crestianisme èra un important factor d'unitat entre l'èst e l'oèst d'Euròpa mas la conquista araba d'Africa del Nòrd rompèt los ligams maritims entre las doas regions. De diferéncias teologicas e politicas emergiguèron alara e al mièg del VIII^e sègle, las divergéncias pertocant l'iconoclasme , lo celibat dels prèires, lo contraròtle estatal de la Glèisa e la liturgia (en grèc a l'èst e latin a l'oèst) venguèron particularament prigondas^[65]. La rompedura foguèt oficializada en 1054 quand lo papa Leon IX e lo patriarca de Constantinòple Michel Cérulaire s'escomengèron mutualament après d'afrontaments a prepaus de la supremacia pontificala e de questions d'òrdre teologics e liturgics. La Crestiantat foguèt atal dividida en doas amb una branca occidentala que venguèt la Glèisa catolica e una branca orientala que formèt la Glèisa ortodòxa^[66].

L'estructura eclesiastica apareguda jos l'Empèri roman demorèt globalament inchangée malgrat los borroladises de l'Antiquitat tardiva mas la Papautat aviá pauc d'influéncia e pauc d'avesques seguissián son autoritat religiosa o politica. Abans 750, los papas se preocupavan essencialament de las controvèrsias teologicas amb los bizantins e sus las 850 letras del papa Gregòri I^er (papa 590-604) que nos son arribadas, la vasta majoritat concernissiá los afars en Itàlia e a Constantinòple. La crestianizacion de l'Euròpa occidentala, ja plan avançada a la fin de l'Empèri roman, se perseguiguèt e de las missions foguèron sustot enviadas en Grand Bretanha en 597 per evangelizar los anglosaxons^[67]. Los monges irlandeses (en) coma Colomban (d. 615) foguèron particularament actius entre los VI^e e VIII^e sègles e fondèron de missions en Anglatèrra puèi dins l'actuala Alemanha^[68].

La nauta Edat Mejana viu l'emergéncia del monaquisme en Euròpa occidentala dont lo concèpte èra estat desvolopat pels Paires del desèrt d'Egipte e de Siria. Los monges vivián generalament de faiçon autonòma e se concentravan sus la vida espirituala en aplicant los ensenhaments cenobitics desvolopats per Pacôme lo Grand (d. 348) al IV^e sègle. Los ideals monastics s'espandiguèron en Euròpa occidentala gràcias a las agiografias coma la Vida d'Antoine^[69]. Al VI^e sègle, Benoît de Nursie (d. 547) redigiguèt la règla de sant Benesech que detalhava las responsabilitats administrativas e espiritualas d'una comunautat de monges dirigida per un abat^[70]. Los monges e los monastèris aguèron un impacte considerable sus la vida politica e religiosa e servissián de gestionàrias pels bens de la noblesa, de centres de propaganda e de sosten al poder reial dins las regions conquistadas e de basas per l'evangelizacion^[71]. Èran los principals e de còps los sols centres intellectuals d'una region e la màger part dels tèxtes antics que nos son arribats son estats copiats dins de monastèris pendent la nauta Edat Mejana^[72]. Los monges coma Bède (d. 735) foguèron egalament los autors de novèlas òbras en istòria, en teologia e dins d'autres domenis^[73]. Tot lo long de l'Edat Mejana, los monges representèron pas pasmens qu'una plan febla proporcion de la populacion, en mejana mens de 1 %^[74].

Empèri carolingian

Articles detalhats : Empèri carolingian, Renaissença carolingiana e Art carolingian.

En Grand Bretanha, los descendents dels envasidors anglosaxons fondèron los reialmes rivals de Northumbrie, de Mèrcia, de Wessex, e d'Es-Anglie , mentre que d'entitats mai pichonas en Escòcia e dins País de Galas demoravan jol contraròtle dels bretons e dels Pictes natius de l'archipèla^[75]. Lo paisatge politic irlandés èra encara mai fragmentat amb près de 150 reis locals d'autoritat variabla^[76]. Pendent los VI^e e VII^e sègles, lo reialme franc dins lo nòrd de la Gàllia se desintegrèt en mantun reialme, l'Austrasia , la Neustria e Borgonha governats per de membres de la dinastia merovingiana davalant de Clodovèu. Los dos primièrs foguèron sovent en guèrra pendent lo VII^e sègle^[77] e aqueles afrontaments foguèron esplechats per Pépin de Landen (d. 640), lo cònsol màger del palais d'Austrasia, que venguèt lo principal conselhièr del rei. Sos descendents venguèron a lor torre reis o serviguèron coma regents o conselhièrs. L'un d'eles, Charles Martel (d. 741), metèt un tèrme a las incursions musulmanas al nòrd dels Pirenèus après la batalha de Peitieus en 732^[78].

Los successors de Charles Martel, formant la dinastia carolingiana prenguèron lo contraròtle dels reialmes d'Austrasia e de Neustria pendent un còp d'estat organizat en 753 per Pépin III (r. 752–768). Aquela accession al poder foguèt acompanhada d'una propaganda representant los Merovingians coma de sobeirans incapables e crudèls e que vantava los espleches de Charles Martel e la pietat granda de sa familha. Coma celèt èra la tradicion en aquel temps, lo reialme de Pépin III foguèt partejat a sa mòrt entre sos dos filhs Charles (r. 768–814) e Carloman (r. 768–771). Quand aqueste se moriguèt de causas naturalas, son fraire profechèt de la situacion per reünificar las possessions de son paire. Charles, generalament apelat Carles lo Grand o Carlesmanhe, entreprenguèt una politica d'expansion agressiva que permetèt d'unificar una partida granda de l'Euròpa occidentala dins l'Empèri carolingian s'espandissent sus la màger partida de l'actuala França, del nòrd d'Itàlia e de l'oèst de l'Alemanha modèrna.

Sa cort a Aquisgran foguèt lo centre d'un novelum cultural apelat Renaissença carolingiana que vegèt un espompiment de las arts e de la cultura. Sul plan lingüistic, lo latin classic utilizat dempuèi l'Empèri roman evoluèt cap a una forma mai adaptada als besonhs de l'administracion e del clergat que foguèt apelada latin medieval^[79]. La minuscula caroline apareguèt egalament per remplaçar l'onciala romana ; mai redonda, facilitava la lectura e se difusèt lèu en tota Euròpa^[80]. Carlesmanhe encoratgèt d'evolucions de la liturgia gràcias a Benoît d'Aniane en impausant las practicas romanas e lo cant gregorian dins las glèisas^[81].

En 774, Carlesmanhe batèt los lombards e la fin d'aquela menaça marquèt la debuta dels Estats pontificals qu'existiguèron fins a l'unificacion italiana al XIX^e sègle. Son coronament coma emperador d'Occident pel papa lo jorn de Nadal de l'annada 800 foguèt considerat coma una renaissença de l'Empèri roman d'Occident^[82] mentre qu'aquel títol novèl permetiá a Carlesmanhe de se plaçar al meteis nivèl que l'emperador bizantin^[83]. L'Empèri carolingian demorava pasmens plan descentralizat e l'administracion imperiala èra compausada d'una cort itineranta mentre que lo territòri èra subdividit en centenas de comtats. Las activitats dels foncionaris locals èran controladas per de representants imperials apelats missi dominici (« enviats del senhor »)^[84]. La societat demorava plan rurala e comptava pas que qualques vilas mentre que lo feble comèrci èra limitat a las illas britanicas e a l'Escandinàvia ^[82].

Reorganizacion d'Euròpa

Article detalhat : Edat dels vikings.

Division territoriala de l'Empèri carolingian en 843, 855 e 870

Juste abans de se morir, Carlesmanhe coronèt emperador son unic filh Loís I^er (r. 814–840) mas son regne foguèt marcat per las luchas de poder entre sos filhs. Abans sa mòrt, dividiguèt l'Empèri entre son filh ainat Lotari (d. 855) qu'obtenguèt la Francia orientala situada a l'èst de Ren e son mai jove filh, Charles (d. 877) que recebèt la Francia occidentala, mentre qu'un tresen filh, Louis (d. 876), foguèt autorizat a regnar sus Bavièra jos la sobeiranetat de Charles. Lo despartiment foguèt contestat après la mòrt de Loís I^er e al tèrme d'una guèrra civila de tres ans, los fraires s'acordèron sul tractat de Verdun^[85]. Charles obtenguèt los territòris occidentals correspondent a una partida granda de la França actuala, Louis recebèt Bavièra e los territòris orientals de l'Empèri uèi situats en Alemanha mentre que Lotari conservèt son títol d'emperador e regnèt sus la Francia mediana situada entre las possessions de sos dos fraires^[85]. Aqueles reialmes foguèron a lor torn devesits e tota coesion intèrna desapareguèt^[86]. La dinastia carolingiana s'escantiguèt en Francia orientala en 911 amb la mòrt de Loís IV^[87] e la causida de Conrad I^er sens ligam de parentat^[88]. Perdurèt mai longtemps en Francia occidentala mas foguèt fin finala remplaçada en 987 per la dinastia capeciana amb lo coronament de Hugues Capet (r. 987–996).

La desintegracion de l'Empèri carolingian s'acompanhèt de novèlas èrsas de migracions. Los vikings originaris d'Escandinàvia pilhèron las còstas britanicas e continentalas de la mar del Nòrd e s'i installèron a la debuta del IX^e sègle. En 911, lo cap viking Rollon (d. c. 931) foguèt autorizat pel rei franc Carles III (r. 898–922) a s'installar dins çò que venguèt Normandia^[89]. Dempuèi aquela basa, los normands lancèron d'expedicions militaras sustot en Anglatèrra amb Guilhèm lo Conquistaire (d. 1087) e fins dins lo sud d'Itàlia amb Robert Guiscard (d. 1085)^[90]. A l'èst, las frontièras dels reialmes francs foguèron la cibla de nombrosas atacas ongresas fins qu'aquestes sián pas batuts a la batalha del Lechfeld en 955 e se sedentarizan dins la plana de Pannonie^[91].

Las accions dels dirigents locals per afrontar aquelas invasions entrainèron la formacion de novèlas entitats politicas. En Anglatèrra anglosaxona, lo rei Alfred lo Grand (r. 871–899) negocièt amb los envasidors vikings lo despartiment del territòri e cediguèt una bona partida del Nòrd e de l'Èst d'Anglatèrra^[92]. Al mièg del X^e sègle, sos successors reprenguèron d'unes territòris e restaurèron la dominacion anglesa sul sud de Grand Bretanha^[93]. Mai al nòrd, Kenneth MacAlpin (d. c. 860) amassèt los Pictes e los escoceses dins lo reialme d'Alba ^[94]. A la debuta del X^e sègle, la dinastia ottonienne s'impausèt dins lo reialme de Germania qu'aviá succedit a la Francia orientala e combatiá los ongreses. Oton I^er (r. 936–973) afortiguèt son poder e en 962, foguèt coronat emperador del Sant Empèri Roman Germanic^[95]. En Espanha, los crestians qu'èran estats regetats al nòrd de la peninsula per l'expansion musulmana s'espandiguèron progressivament cap al sud als IX^e e X^e sègles e fondèron los reialmes de León e de Navarra^[96].

Las activitats dels missionaris en Escandinàvia als IX^e e X^e sègles facilitèron l'emergéncia de reialmes coma Suècia, Danemarc e Norvègia. En mai d'Anglatèrra e de Normandia, los vikings s'installèron en Islàndia e dins çò que venguèt Russia. Dins aquela region, desvolopèron una importanta ret comerciala en se prement la ret fluviala de la region e temptèron quitament de prene Constantinòple en 860 e 907^[97]. Malgrat aquelas atacas, la situacion de l'Empèri bizantin, facha trantalhar per las atacas musulmanas, se melhorèt pendent los regnes dels emperadors Leon VI (r. 886–912) e Constantin VII (r. 913–959) de la dinastia macedoniana. Lo comèrci foguèt relançat e las reformas de l'administracion e de l'armada permetèron a l'emperador Basile II (r. 976–1025) de progressar sus totes los fronts. La cort imperiala foguèt lo centre d'una renaissença culturala amb d'autors coma Jean Geomètre (d. c. 1000)^[98]. Los missionaris venent a l'encòp de l'oèst e de l'èst convertiguèron los Moravas, los bulgars, los poloneses, los ongreses e los eslaus de la Rus' de Kyiv e aquelas conversions contribuïguèron a la formacion de novèls Estats sus las tèrras d'aqueles pòbles coma Moràvia, Bulgaria, Polonha o Ongria^[99].

Art e arquitectura

Articles detalhats : Arquitectura crestiana a l'Edat Mejana, Arquitectura carolingiana, Art de las migracions, Art préroman e Art carolingian.

Page en vélin portant une riche enluminure représentant Jésus-Christ au centre entouré de quatre personnages plus petits, probablement les Évangélistes. L'ensemble est décoré de motifs celtiques colorés. — Una pagina del libre de Kells, un manuscrit enluminé creat dins las illas britanicas cap a la fin del VIII^e sègle o a la debuta del IX^e sègle.

Pauc de grands bastiments de pèira foguèron bastits entre los IV^e e VIII^e sègles mas l'Empèri carolingian reviudèt lo concèpte de basilica^[100] dont la principala caracteristica èra la preséncia d'un crosièr^[101] perpendicular a una nau granda^[102]. Comportavan egalament una torre-lanterneja al dessús de la crosada del crosièr e una faciada monumentala generalament situada a l'extremitat oèst del bastiment^[103]. La cort de Carlesmanhe sembla èsser estat responsable de l'introduccion de las esculturas monumentalas dins l'art crestian^[104] e a la fin de la nauta Edat Mejana, las representacions umanas quasi grandor natura coma la crotz de Gero s'èran espandidas dins las mai grandas glèisas^[105].

L'art carolingian èra destinat a un grop pichon de personas apertenent a la cort aital coma als monastèris e a las glèisas que sosteniá. La volontat carolingiana èra de retrobar las formas e l'esplendor de l'art roman e bizantin, mentre que l'art anglosaxon cercava d'associar las formas e los motius celtics amb aqueles venent de la Mediterranèa. Las òbras religiosas del naut Edat Mejana que nos son arribadas son essencialament dels manuscrits enluminés e dels evòris utilizats dins de pèças d'orfebrariá qu'an dempuèi estiu fondudas^[106]^,^[107]. Los objèctes de metals precioses èran los mai prestigioses mas an quasi totes estats perduts levat qualques croses coma la crotz de Lotari e dels reliquiaris. D'autres son estats retrobats pendent descobèrtas arqueologicas medievalas coma los tresaurs de Sutton Hoo en Anglatèrra anglosaxona, de Gordon en França merovingiana, de Guarrazar en Espanha visigotica e de Nagyszentmiklós en Romania près del territòri bizantin^[108]. De nombroses libres enluminés nos son arribats coma lo Libre de Kells e los Evangèlis de Lindisfarne anglosaxons o lo Codèx Aureus de Sant-Emmeran carolingian qu'es l'un dels rars a aver conservat sa primièra de cobèrta d'aur e incrustada de pèiras preciosas^[109].

Desvolopaments militars

Durant lo Bas-Empèri, los romans cerquèron de desvolopar una fòrça de cavalariá eficaça e la creacion d'unitats de cataphractaires pesugament protegits d'inspiracion orientala foguèt una de las solucions prepausadas. Pasmens, en l'abséncia d'estriu , que foguèt pas introduch en Euròpa que cap al VIII^e sègle, l'eficacitat de la cavalariá coma unitat de tust èra limitada perque èra pas possible de transferir tota l'energia del cavalièr e de sa montura dins los còps portats sens riscar d'èsser desarçonat^[110]. La cavalariá èra donc essencialament leugièra e èra sovent compausada d'arquièrs equipats de poderoses arcs composits^[111]. La composicion de las armadas barbaras èra pas unifòrma e d'unas tribús coma los anglosaxons èran majoritàriament compausadas de fantassins mentre que los visigòts e los Vandals integravan una mai granda proporcion de cavalièrs^[112]. L'importància de l'infantariá e de la cavalariá leugièra comencèt de declinar a la debuta del periòde carolingian en consequéncia de la dominacion creissenta de la cavalariá pesuga gràcias a l'utilizacion dels estrius. Una autra avançada tecnologica qu'aguèt d'implicacions al delà del domeni militar foguèt lo fèrre a caval que permetèt als cavals d'èsser utilizats sus totes los tips de terrens^[113]. L'art de la guèrra foguèt egalament marcat per l'evolucion de la spatha romana que s'alonguèt e s'afinèt per balhar naissença a l'espasa medievala^[114] mentre que l'armadura d'escatas (en) foguèt progressivament remplaçada per la còta de malhas e l'armadura lamellara (en) mai flexiblas^[115]. L'emplec de milícias levadas demest la populacion declinèt pendent lo periòde carolingian amb una mai granda professionalizacion de l'armada^[116]. Una excepcion foguèt l'Anglatèrra anglosaxona ont las armadas demoravan compausadas de levadas regionalas apeladas fyrds comandats per las flors localas^[117].

Edat Mejana centrala

Article detalhat : Edat Mejana centrala.

L'Edat Mejana dicha « classica » o « central », que s'espandís als XI^e, XII^e e XIII^e sègles, es lo periòde comprés entre lo « nauta Edat Mejana » e lo « bas Edat Mejana ».

Aquela epòca es marcada per una aumentacion rapida de la populacion en Euròpa, entrainant de cambiaments socials e politics considerables, profechant a l'economia europèa a partir de 1250.

La crisi de la fin de l'Edat Mejana e la pandemia de pèsta negra marcan la fin de l'Edat Mejana classica e veson l'estagnacion de l'economia aital coma l'aviada de mantuna guèrra (dont la guèrra de Cent Ans). Es çò que se crida la « granda depression medievala » teorizada per Guy Bois que marca la debuta de la dintrada dins l'Edat Mejana tardiva per oposicion amb la Renaissença.

Societat e economia

Articles detalhats : Societat medievala, Feudalitat, Senhoriá, Femnas a l'Edat Mejana, Cosina medievala e Naissença de las armas.

Enluminure représentant un chevalier entièrement recouvert d'une cote de mailles avec un heaume et un bouclier entouré de deux hommes, l'un en habits de moine et l'autre vêtu d'une tunique et tenant une pelle. — Enluminadura francesa del XIII^e sègle representant los tres òrdres de la societat medievala : los que prègan, los eclesiastics, los que combaton, los cavalièrs e los que trabalhan, los paisans.

L'Edat Mejana centrala viu una fòrta creissença demografica. Los istorians estiman que la populacion europèa passèt de 35 a 80 milions entre 1000 e 1347 e suggerisson qu'aquò foguèt ligat al melhorament de las tecnicas agricòlas, a un climat mai favorable, al creis de las susfàcias cultivadas gràcias a las rompudas e a l'abséncia d'invasions^[118]^,^[119]^,^[120]. Mai de 90 % de la populacion demorava compausada de paisans e aquestes se regropèron dins de pichonas comunautats apeladas senhoriás^[119]. Èran sovent someses a de nòbles a que devián dels servicis e un loguièr en escambi del drech de cultivar la tèrra. Lo nombre de paisans liures èra feble e èran comparativament mai nombroses al sud qu'al nòrd d'Euròpa^[121].

Los nòbles, aqueles portant de títols e los simples cavalièrs, esplechavan las senhoriás e los paisans ; aqueles terrens lor apartenissián pas pasmens pas entièrament e un sobeiran los autorizavan a los utilizar pel sistèma feudal. Pendent los XI^e e XII^e sègles, aquelas tèrras o fèus venguèron ereditaris e foguèron pas mai dividits entre totes los eretièrs del proprietari coma aquò èra lo cas pendent la nauta Edat Mejana mas èran integralament transmeses al filh ainat^[122]^,^[123]. La dominacion de la noblesa pausava sus son contraròtle de la tèrra e dels castèls, son servici militar dins la cavalariá pesuga e sus divèrsas proteccions e exempcions fiscalas^[124]. Los castelars, inicialament bastits de fusta puèi de pèira, comencèron a èsser bastits als IX^e e X^e sègles en responsa als rambalhs del periòde e ofrissián una proteccion contra los envasidors e los senhors rivals. Aquelas fortificacions èran l'un dels factors del manten del sistèma feudal perque garantissián una certana autonomia dels senhors de cap als reis e als autres sobeirans^[124]. La noblesa èra subdividida en mantun estrat. Los reis e la nauta-noblesa controlavan de vastes domenis e avián autoritat sus d'autres nòbles. Aquela bassa-noblesa aviá mens d'influéncia e possedissiá en mai pichonas proprietats amb mens de sèrvs. En dejós, los cavalièrs èra la classa inferiora de la noblesa perque podián pas possedir de tèrras e devián servir d'autres nòbles^[125] ; d'unes, coma los ministerials èran tecnicament de sèrvs amb l'estatut de cavalièr^[126].

Lo clergat èra egalament devesit e èra compausat del clergat secular vivent al mièg dels laïcs e del clergat regular, que seguissiá una règla religiosa coma los monges^[127]. La màger part dels membres del clergat regular èra eissida de la noblesa que fornissiá egalament lo naut de l'ierarquia del clergat secular. A l'invèrs, los prèires de las parròquias avián generalament una ascendéncia paisana^[128]. Los ciutadins se trobavan dins una posicion intermediària perque s'integravan pas a la division tradicionala de la societat en tres òrdres a saber la noblesa, lo clergat e la paisanariá. Butada per la creissença demografica, la populacion urbana aumentèt fòrça als XII^e e XIII^e sègles^[129] e mai se despassèt probablament pas las 10 % de la populacion totala^[130].

Pendent la nauta Edat Mejana, los josieus abitavan principalament en Espanha e de las comunautats apareguèron en Alemanha e en Anglatèrra als XI^e e XII^e sègles. Los josieus dispausavan d'una relativa proteccion en Espanha musulmana, mentre que dins la rèsta d'Euròpa, patissián de pressions per los obligar a se convertir al crestianisme e èran de còps victimas de pogròm coma pendent la Primièra crosada^[131]. La majoritat èra acantonada dins las vilas perque avián pas lo drech de possedir de tèrras e de nombrosas professions mercandas lor foguèron progressivament defendudas^[132]. En mai dels josieus, d'autras minoritats religiosas existissián als marges d'Euròpa, coma los pagans a l'èst o los musulmans al sud^[133].

A l'Edat Mejana, las femnas èran oficialament subordinadas a un òme podent èsser lor paire, lor espós o un autre membre de la familha. Las veusas, qu'avián generalament una mai granda autonomia, devián egalament afrontar de restriccions. Las activitats femeninas se limitavan abitualament a las tascas domesticas e a l'educacion dels mainatges. A la campanha, participavan a las sègas, a l'elevatge dels animals e podián obtenir de revenguts suplementaris en filant o en braçant en çò lor^[134]. Las ciutadinas se devián tanben ocupar del foguièr mas podián egalament aver una activitat mercandeja, e mai se aquelas oportunitats èran variablas segon las regions e los periòdes^[135]. Las femnas de la noblesa avián sovent la possibilitat de delegar lors tascas a de domestics e podián gerir los domenis e los afars corrents en l'abséncia d'un pròche mascle mas èran comunament exclusas de questions militaras o governamentalas. Lo sol ròtle dobèrt a las femnas dins la Glèisa èra lo de morgueta perque lor èra defendut de venir prèire^[134].

En Itàlia e dins las Flandres, la creissença de las vilas que dispausavan d'una relativa autonomia estimulèt la creissença economica e favorizèt l'emergéncia de novèlas formas comercialas. Las vilas mercandas a l'entorn de la mar Baltica se raprochèron per formar una liga comerciala apelada Hanse, mentre que las republicas maritimas italianas coma Venècia, Gènoa e Pisa s'afrontèron pel contraròtle del comèrci en Mediterranèa^[136]. De fièras grandas foguèron creadas sustot dins lo Nòrd de França per permetre los escambis entre mercands venent de tota Euròpa^[137]. Lo creis del comèrci balhèt naissença a de novèlas tecnicas financièras qu'a per mira de facilitar los escambis coma la comptabilitat en partida dobla e las letras de crèdit, mentre que la tustada de l'aur reprenguèt en Itàlia puèi dins los autres païses^[138]. De rotas comercialas s'establisson entre las vilas grandas d'Euròpa occidentala, tala la rota comerciala Bruges-Colonha que permet als mercands flamencs de raliar lo pòrt fluvial de Colonha o la fièra d'Aquisgran .

Refortiment dels Estats

Articles detalhats : Istòria de l'Empèri bizantin, Rus' de Kyiv, Escòcia a l'Edat Mejana centrala, Espagnes medievalas, Itàlia medievala, Itàlia bizantina e Francs.

L'Edat Mejana centrala viu la formacion dels principals Estats d'Euròpa occidentala e centrala. Los reis de França, d'Anglatèrra e d'Espanha afortisson lor poder de cap a lors nòbles e instauran d'institucions duradissas^[139]. Convertits al crestianisme, los eslaus, los bulgars e los magiars fondan tanben de reialmes tals coma la Rous', la Tchéquie, Polonha, Bulgaria e Ongria^[140]. Après èsser estat longtemps estacada a son independéncia respècte als sobeirans lombards, romans d'Orient, francs o Germanics, la Papautat reivindiquèt una autoritat temporala sus l'ensemble del mond crestian, mas après la separacion de las Glèisas d'Orient e d'Occident solas aquestas s'i sometèron ; aquela « monarquia papala » atenguèt son apogèu al XIII^e sègle jol pontificat d'Innocenci III (papa de 1198 a 1216)^[141].

A la debuta del periòde, las actualas França orientala, Belgica, Païses Basses, Alemanha occidentala, Soïssa e Itàlia del nòrd èran governadas per la dinastia ottonienne que s'opausava a de poderoses ducs coma los de Saxònia o de Bavièra, dont los territòris remontavan a l'Antiquitat tardiva. En 1024, los Ottoniens daissèron plaça a la dinastia franconienne e l'un de sos membres, l'emperador Enric IV (r. 1084–1105), afrontèt la Papautat a prepaus de la nominacion dels avesques pendent la brega de las Investituras^[142]. Sos successors contunhèron a se batre contra la poténcia politica de Roma e contra la noblesa alemanda : s'enseguiguèt un periòde d'instabilitat sustot après la mòrt sens eretièrs d'Enric V (r. 1111–1125), fins que Frédéric Barberousse venga emperador (r. 1155–1190)^[143]. E mai se governèt eficaçament, los problèmas fondamentals perdurèron e contunhèron d'afectar sos successors^[144] coma son felen Frederic II (r. 1220–1250), que foguèt escomenjat dos còps^[145]. En Euròpa orientala, lo mièg del XIII^e sègle foguèt marcat per una granda invasion mongòla, victoriosa pendent las batalhas de Legnica e de Mohi en 1241, e que se traduguèt per de grands pilhatges e destruccions, fins que los mongòls e tatars s'installan e esplechan lors conquistas en reclamant tribut als sobeirans europèus. Pasmens lors crisis de succession los aflaquiguèron : progressivament, las principautats russas, Lituània, Polonha e Moldàvia s'emancipèron de la tutèla dels mongòls e dels tatars^[146] e los regetèron dins çò qu'es uèi l'Ucraïna meridionala, ont aqueles pòbles de las estepas, inicialament tengristes se convertiguèron a l'islam e s'alièron a l'Empèri otoman^[147].

A la debuta de la dinastia capeciana, lo rei de França controlava pas realament que qualques territòris en Illa de França mas son autoritat s'alarguèt tot lo long dels XI^e e XII^e sègles^[148]. Demest los senhors mai poderoses figuravan los ducs de Normandia ; l'un d'eles, Guilhèm lo Conquistaire (r. 1035–1087) conquistèt Anglatèrra e creèt un empèri amb de possessions dels dos costats de la Marga, que durèt jos divèrsas formas fins a la fin de l'Edat Mejana^[149]^,^[150]. Los reis d'Anglatèrra Enric II (r. 1154–1189) e Ricard I^er (r. 1189–1199) apartenissent a la dinastia Plantagenet regnavan atal sus Anglatèrra e sus una partida granda del sud-oèst de França gràcias al maridatge del primièr amb Alienòr d'Aquitània (d. 1204)^[151] ; aqueles territòris formavan l'Empèri angevin^[152]^,^[153]. En 1204, lo fraire cabdèt de Ricard I^er, Jean (r. 1199–1216), perdèt Normandia e las possessions anglesas del nòrd de França pendent una guèrra amb lo rei de França Felip August (r. 1180–1223). Aquò causèt de tensions dins la noblesa anglesa e los impòstes exigits per Jean per finançar la reconquista dels territòris perduts menèron a la signatura de la Magna Carta garantissent los dreches e los privilègis dels òmes liures en Anglatèrra. Son filh Enric III (r. 1216–1272) foguèt obligat a de novèlas concessions que limitèron l'autoritat reiala^[154]. A l'invèrs, los reis de França contunhèron de reduire l'influéncia dels nòbles, integrèron de novèls territòris al domeni reial e centralizèron l'administracion^[155]. Jos Loís IX (r. 1226–1270), lo prestigi reial atenguèt de novèlas cimas mentre que lo rei servissiá de mediator per las disputas en tota Euròpa^[156] ; foguèt d'autre biais canonizat pel papa Bonifaci VIII en 1297 (papa 1294-1303)^[157]. En Escòcia, las temptativas d'invasions anglesas provoquèron una seria de guèrras dins la primièra mitat del XIV^e sègle que permetèron al reialme de conservar son independéncia^[158].

En Espanha, los reialmes crestians qu'èran estats acantonats al nòrd-oèst de la peninsula per la conquista musulmana, comencèron de s'emancipar e a progressar cap al sud pendent çò que foguèt apelat la Reconquista^[159]. Cap a 1150, lo Nòrd crestian s'èra organizat en cinc grands reialmes : León, Castelha, Aragon, Navarra e Portugal^[160]. Lo Sud, dirigit per de musulmans, mas ont vivián tanben dels crestians e dels josieus, èra inicialament unit dins lo califat de Còrdo, se fragmentèt dins las annadas 1030 en de nombroses emirats independents apelats taïfas^[159] fins que los almoads restauran un poder central dins las annadas 1170^[161]. Las fòrças crestianas contunhèron pasmens de progressar e prenguèron Sevilha en 1248^[162].

Crosadas

Articles detalhats : Crosada, Reconquista, Crosada dels albigeses, Crosadas balticas e Dinastia de las Comnèns.

Al XI^e sègle, los turcs seldjokidas originaris d'Asia centrala envasiguèron una partida granda de l'Orient Mejan en ocupant Pèrsia bouyide dins las annadas 1040 aital coma Armenia e lo Levant dins las decennias que seguiguèron. En 1071, l'armada turca espotiguèt las fòrças bizantinas a la batalha de Manzikert e capturèt l'emperador Romain IV (r. 1068–1071). Aquela desfacha màger aguèt d'importantas consequéncias per l'Empèri Bizantin que perdèt l'èst e lo centre de l'Anatolia^[163] e foguèt d'aquí enlà obligat a la defensiva. Mas los turcs patiguèron egalament de revèrses, amb una seria de guèrras civilas e la presa de Jerusalèm pels Fatimides d'Egipte en 1098^[164].

La volontat de reprene los Luòcs Sants als musulmans e la politica de l'emperador bizantin Alexis I^er (r. 1081–1118) qu'a per mira de lor reprene l'Anatolia centrala, motivèron lo lançament de la Primièra crosada pel papa Urban II (papa 1088-1099) pendent lo concili de Clarmont en 1095. Lo papa prometèt d'acordar d'indulgéncias a totes los que participarián, e dels desenats de milièrs de personas venent de totas las jaças socialas e de tota Euròpa se metèron en rota cap a la Tèrra santa^[165]. Jerusalèm foguèt presa en 1099 e los crosats assolidèron lors conquistas mas los musulmans s'i resignèron pas, e lo vesinatge degenerèt regularament en conflictes. De novèlas crosadas foguèron donc lançadas per la Papautat per sostenir los Estats latins d'Orient^[165], coma la Tresena destinada a reprene Jerusalèm capturada per Saladin (d. 1193) en 1187^[166].

La Quatrena crosada arribèsse pas jamai en Tèrra santa, perque los armadors venicians que la transportavan la desvièron cap a un país crestian : s'apoderèt de Constantinòple que pilhèt en 1204, entrainant la creacion de l'Empèri latin de Constantinòple^[167]. L'Empèri bizantin e los autres « estats grècs » (coma los nommavan los crosats) foguèron grèvament afectats e e mai se los crestians d'Orient reprenguèron lor capitala en 1261, se relevèron pas jamai completament d'aquela ataca^[168] e se sentiguèron d'aquí enlà assetjats sus dos fronts, pels « francs » a l'oèst e pels « sarrasins » a l'èst^[169]. Las crosadas seguentas foguèron totas en mai febla envergadura e menadas a l'iniciativa personala de monarcas coma Loís IX de França pendent los Seten e Ochen crosadas. Foguèron incapablas d'enraiar l'isolament dels Estats crosats, que foguèron totes représ pels musulmans en 1291^[170].

Òrdres espitalièrs, militars e religioses

Articles detalhats : Crosada, Reconquista, Lista dels òrdres espitalièrs, Crosadas balticas e Dinastia de las Comnèns.

L'una de las consequéncias de las crosadas foguèt l'aparicion d'òrdres espitalièrs coma los Espitalièrs o d'òrdres militars coma los Templièrs qu'alternavan la vida monastica en temps de patz amb la vida militara en temps de guèrra^[171]. En Espanha, la Reconquista viu la formacion de novèls òrdres militars coma los de Calatrava e de Santiago^[172]. Las crosadas foguèron pas unicament lançadas en direccion del Pròche Orient e d'unas mirèron de cultes crestians que la Glèisa catolica jutjava « cismaticas » (cases de la Quatrena crosada) o « erètjas » (cases de la Crosada dels albigeses contra los catars dins lo sud de França al XIII^e sègle o de las Crosadas contra las hussites en Boèmia al XV^e sègle)^[165]. D'expedicions apeladas « crosadas balticas » foguèron egalament menadas contra las « pagans » dels païses baltics. Los Cavalièrs Pòrta-Glasi foguèron los primièrs mèstres d'òbra de las crosadas balticas a la debuta del XIII^e sègle. Fusionèron puèi amb l'òrdre Teutonic, fondat dins los Estats crosats d'Orient, puèi provesit de privilègis per conquistar e esplechar las ribas orientalas de la mar baltica ricas en ambre, ont creèt, a partir de la fortalesa teutonica de Marienbourg en Prússia, l'Estat monastic dels cavalièrs Teutonics, una teocracia que luchèt longament contra Polonha, Lituània e la Novgorodie que limitèron son expansion al sud e a l'èst^[173].

Vida intellectuala

Articles detalhats : Renaissença del XII^e sègle, Influéncia de Bizanci en Occident, Filosofia medievala, Literatura medievala e Medecina medievala dins l'Occident crestian.

Al XI^e sègle, los desvolopaments filosofics e teologics entrainèron una granda activitat intellectuala. Los debats opausavan atal los realistas e los nominalistes sul concèpte d'universaux . Los escambis filosofics foguèron egalament estimulats per la redescobèrta de las òbras d'Aristòtel sus l'empirisme e lo racionalisme, e dels universitaris coma Pierre Abélard (d. 1142) e Pierre Lombard (d. 1164) introduguèron la logica aristoteliciana dins la teologia. La debuta del XII^e sègle viu l'emergéncia de las escòlas de catedralas en tota l'Euròpa occidentala e lo transferiment dels luòcs de saber de monastèris cap a las vilas^[174]. Aquelas escòlas foguèron a lor torre suplantadas per las universitats que foguèron creadas dins las grandas vilas europèas^[175]. L'associacion de la filosofia e de la teologia balhèt naissença a l'escolastica qu'a per mira de conciliar la teologia crestiana amb la filosofia antica^[176] e que culminèt dins las òbras de Thomas d'Aquin (d. 1274) e de sa Summa Theologica^[177].

La cultura de la noblesa (senon sas costumas e practicas) foguèt marcada pel desvolopament dels ideals cavalieresques e de l'amor cortés. Aquela cultura s'exprimissiá en lenga vernaculara puslèu qu'en latin e compreniá de poèmas, dels racontes e dels cants populars propagats per de trobadors e los ménestrels, sovent en occitan medieval. Las istòrias èran sovent redigidas jos la forma de cançons de gèst relatant d'epopèas cavalierescas talas coma la Cançon de Roland o la Cançon d'Antiòquia^[178]. De racontes istorics e religioses foguèron egalament produches coma lo Historia regum Britanniae de Geoffroy de Monmouth (d. c. 1155) sus l'istòria legendària d'Anglatèrra e sustot la del Rei Arthur^[179]^,^[180]. D'autras òbras èran mai istoricas coma la Gesta Frederici imperatoris d'Oton de Freising (d. 1158) sus la vida de l'emperador Frederic Barberousse o la Gesta Regnum de Guillaume de Malmesbury (d. c. 1143) suls reis d'Anglatèrra^[179].

En Occident, lo desvolopament del drech civil foguèt estimulat per la redescobèrta al XI^e sègle del Còrpus Juris Civilis de l'emperador roman d'Orient Justinian, e lo drech roman foguèt ensenhat a partir de 1100 mai o mens a l'universitat de Bolonha, l'una de las mai ancianas d'Euròpa. Aquò entrainèt la redaccion e l'estandardizacion dels còdis juridics en tota Euròpa. Lo drech canon foguèt egalament desvolopat e cap a 1140, lo monge Gratien, ensenhant a Bolonha, redigiguèt lo decret de Gratien qu'uniformizava las diferentas règlas canonicas^[181]. Las òbras dels scientifics musulmans influencièron egalament la pensada europèa amb sustot lo remplaçament de la numeracion romana pel sistèma decimal de notacion positionnelle e l'invencion de l'algèbra que permetèron d'estudis matematics mai aprigondits. L'astronomia se premèt la traduccion del grèc cap al latin de l'Almageste de Ptolemèu, mentre que la medecina profechèt de las òbras de l'escòla de Salèrn^[182].

Tecnologia e armament

Articles detalhats : Sciéncia a l'Edat Mejana, Tecnologia medievala, Sciéncia e tecnologia bizantinas, Armada bizantina, Marine bizantina, Armament medieval e Guèrra a l'Edat Mejana.

Los XII^e e XIII^e sègles vegèron lo desvolopament d'innovacions tecnologicas coma la generalizacion dels molins de vent e a aiga e l'invencion del relòtge mecanic, dels esperitoses, de l'astrolabi e de las lunetas de vista^[184]^,^[185]. La mobilizacion de nombrosas formas d'energia se generalizèt e s'intensifiquèt : idraulic, termic, eoliana, animala^[186]. La rotacion de las culturas^[119]^,^[187], que foguèt progressivament adoptada en tota Euròpa, acresquèt l'usatge de la tèrra e donc la produccion agricòla^[187]. L'aparicion de l'araire facilitèt l'espleitacion dels sòls pesucs, mentre que lo colar d'espatla permetèt l'utilizacion de cavals de trach mai poderoses que los ases^[119].

La construccion de las catedralas e dels castèls faguèt pròva dels progrèsses de las tecnologias de construccion permetent l'edificacion de grands bastiments de pèira aital coma d'autras estructuras coma d'ostals de la comuna, de las abitacions, dels ponts e de las fenièras dîmières^[188]. Las tecnicas de construccion navala se melhorèron gràcias als bòrds a clin e a franc-bòrd en plaça de las mortaisas e tenèm utilizats dempuèi l'epòca romana. L'utilizacion de las velas latinas e de l'empenta d'estambòt permetèt d'acréisser la velocitat e la manœuvrabilité dels vaissèls^[189].

Sul plan militar, la dominacion de la cavalariá pesuga s'estompèt amb l'aparicion de fantassins especializats coma los piquiers, los arquièrs^[190] e los arbalétriers^[191]. Aquò entrainèt lo creis de las proteccions amb d'èlms protegissent completament la cara e l'utilizacion de bards pels cavals^[192]. En consequéncia del nombre important de castelars, la guèrra de sèti se desvolopèt amb la reütilizacion de modèls antics coma la catapulta o lo marran e l'invencion de novèls engenhs coma lo trabuquet. L'utilizacion de la polvera a canon es atestada en Euròpa tre la fin del XIII^e sègle e las armas de fuòc coma los canons e las armas portativas s'espandiguèron pendent l'Edat Mejana tardiva^[193].

Art e arquitectura

Articles detalhats : Art medieval, Art romanic, Art gotic e Musica medievala.

Triptyque doré situé derrière un autel — Ambon de l'abadiá de Klosterneuburg en Àustria realizat per Nicolau de Verdun cap a 1180

Al X^e sègle, l'arquitectura dels monastèris e de las glèisas repreniá los estils utilizats dins la Roma antica, d'ont lo tèrme d'arquitectura romanica. En seguida de las primièras construccions segon lo roman primitiu, de nombrosas glèisas de pèira foguèron bastidas amb una remarcabla omogeneïtat en tota Euròpa abans l'an mil^[194]. L'estil se compausava d'espessas parets de pèira, de pichonas oberturas dominadas per arcas semicircularas e, sustot en França, de vòutas en arc^[195]. Los grands portals decorats de relèus colorats representant de scènas mitologicas venguèron un element central de las faciadas^[196]^,^[197]. Las parets interioras èran egalament pintradas e un seguissián un esquèma comun amb de scènas del Jorn del jutjament sus la paret occidentala del crosièr, un Crist en glòria a l'èst e de las scènas biblicas dins la nau o, dins lo cas de l'abadiá francesa de Sent Savin-sus-Gartempe, sus sa vòuta en brèç^[198]. L'art romanic, en particular son orfebrariá, coneguèt son apogèu amb l'art mosan e dels artistas coma Nicolau de Verdun (d. 1205) ; los fonts baptismals de la collegiala Sant-Barthélemy de Lièja son un exemple d'aquel estil quasi classic^[199] e contrastan per exemple amb lo candelièr de Gloucester quasi contemporanèu.

A partir del XII^e sègle, los bastisseires franceses desvolopèron l'arquitectura gotica marcada per l'utilizacion de crosadas d'ogivas, d'ancolas e de largs veirials. Foguèt largament utilizada dins la construccion de catedralas amb d'exemples remarcables a Chartres e Reims en França e a Salisbury en Anglatèrra^[200]. Los veirials èran d'elements essencials de las catedralas que contunhavan a possedir de pinturas muralas avent uèi quasi entièrament desaparegut^[201].

Pendent aquel periòde, la realizacion de las enluminaduras dels manuscrits passèt progressivament de monastèris a de talhièrs laïcs e los libres d'oras a destinacion dels laïcs se desvolopèron^[202]. L'orfebrariá comencèt de recórrer a l'esmalt de Limòtges pels reliquiaris e las croses^[203]. En Itàlia, las innovacions de Cimabue (d. c. 1302) e de Duccio (d. c. 1318) sus la pintura sus panèl e las frescas foguèron seguidas per las de Giotto (d. 1337) e balhèron naissença al movement de la Prat-Renaissença^[204]. La musica medievala èra principalament de natura religiosa ; lo cant gregorian n'èra la principala forma e se diversifiquèt pendent l'Edat Mejana centrala amb l'aparicion de l'organum , del conduch e del motet. La notacion musicala foguèt egalament inventada a aquel periòde.

Vida eclesiastica

Article detalhat : Reforma gregoriana.

La reforma monastica venguèt un subjècte important al XI^e sègle perque las flors comencèron de s'inquietar de l'acumulacion de riquesas pels monastèris, mentre que la Papautat criticava lor corrupcion. L'abadiá de Cluny fondada dins lo centre de França en 909 foguèt creada sus la basa d'un respècte rigorós de las règlas monasticas^[205]. Cercava de mantenir un nivèl naut de vida espirituala en se plaçant jos la proteccion de la Papautat e elegissiá son pròpri abat sens interferéncia de la part dels laïcs ; dispausava atal d'una independéncia economica e politica respècte als senhors locals^[206]. Cluny ganhèt lèu una reputacion d'austeritat e de rigor e foguèt lèu imitada en tota Euròpa.

Aquelas evolucions inspirèron dels cambiaments dins lo clergat secular. Aquestes foguèron iniciats pel papa Leon IX (papa 1049-1054) e l'idèa d'independéncia clericala foguèt la causa de la brega de las Investituras de la fin del XI^e sègle. Lo papa Gregòri VII (papa 1073-85) e l'emperador Enric IV s'opausèron inicialament sus la question de la nominacion dels avesques mas la disputa s'alarguèt a prepaus del celibat dels prèires e de la simonia. L'emperador considerava que la proteccion de la Glèisa èra una de sas prerogativas e voliá conservar lo drech de nommar los avesques de sa causida mas la Papautat insistiguèt sus l'independéncia de la Glèisa respècte als senhors laïcs. Lo concordat de Worms de 1122 permetèt de resòlvre una partida d'aquelas questions mas la brega marquèt una etapa importanta dins la creacion d'una monarquia papala separada mas egala a las autoritats laïcas e afortiguèt los princes alemands al despens de l'emperador^[205].

L'Edat Mejana centrala vegèt egalament lo desvolopament de novèls movements religioses coma los òrdres monastics dels Chartroses e dels Cistercians. Aqueles òrdres foguèron creats en responsa a las inquietuds dels laïcs qu'estimavan que lo monaquisme benedictin respondiá pas mai a lors besonhs e que volián tornar al monaquisme ermita mai simple de las debutas del Crestianisme^[171]. Los pelegrinatges foguèron atal encoratjats ; los ancians sits coma Roma, Jerusalèm e Sant Jaume de Compostèla aculhiguèron un mai grand nombre de visitaires, mentre que de novèls luòcs coma Monte Gargano e Bari se desvolopèron^[208]. Al XIII^e sègle, los òrdres mendicants coma los Franciscans e los Dominicans, avent fach vòt de pauretat e se consacrant entièrament a la vida religiosa, foguèron aprovats per la Papautat^[209]. A l'invèrs, los valdeses, los Umiliati e los Catars, que cercavan egalament de tornar al crestianisme original^{[réf. necessari]}, foguèron qualificats d'erètges, secutats quitament eliminats amb l'ajuda de l'Inquisicion medievala^[210].

Edat Mejana tardiva

Article detalhat : Edat Mejana tardiva.

Societat e economia

Article detalhat : Crisi de la fin de l'Edat Mejana.

Las primièras annadas del XIV^e sègle foguèron marcadas per la transicion de l'optimum medieval cap a la pichona Edat glaciària^[211]. Las annadas 1313-1314 e 1317-1321 foguèron particularament plujosas en tota Euròpa^[212] e la malescaduda de las recòltas provoquèt una seria de faminas dont la mai importanta, es la de la Grand famina de 1315-1317, faguèt mantun milion de mòrts^[213]. Aquel cambiament climatic que s'acompanhèt d'una baissa de las temperaturas entrainèt una deterioracion de la situacion economica^[214].

Aquelas dificultats foguèron seguidas en 1347 per una epidèmia de pèsta escaissada la Pèsta negra. Originari d'Asia, la malautiá s'espandiguèt lèu a tota Euròpa e tuèt probablament un tèrç de la populacion en qualques annadas. Las vilas foguèron particularament tocadas a causa de la fòrta densitat de populacion ; la vila de Lübeck en Alemanha perdèt atal 90 % de sos abitants^[215]. De vastas regions foguèron despobladas e los senhors avián de mal a trobar pro de sèrvs per cultivar lors espleitacions. Las tèrras mens productivas foguèron abandonadas e los subrevivents se concentrèron sus las zònas mai fertilas^[216]. Se lo servatge declinèt en Euròpa de l'Oèst, s'afortiguèt a l'èst perque los senhors l'impausèron a lors subjèctes qu'èran fins alara liures^[217]. En consequéncia de la manca de man-d'òbra, los salaris dels obrièrs aumentèron en Euròpa occidentala mas las autoritats respondèron en adoptant de mesuras per limitar aquel creis, coma l'Ordenança dels Trabalhaires de 1349 en Anglatèrra. Aquelas tensions entrainèron de soslevaments coma la Granda Jacquerie francesa de 1358 o la revòlta dels paisans angleses de 1381^[218]. Lo traumatisme de la pèsta negra entrainèt un refortiment de la pietat que se traduguèt per l'aparicion dels flagellants, mentre que los josieus foguèron acusats d'èsser responsables de l'epidèmia^[219].

La Revolucion comerciala (en) foguèt iniciada dins lo nòrd d'Itàlia amb l'aparicion de las primièras bancas facilitant los escambis comercials^[220]. Los beneficiaris d'aqueles desvolopaments, coma los Fugger en Alemanha, las Médicis en Itàlia o dels individús coma Jacques Còr en França, amolonèron d'immensas fortunas e una larja influéncia politica^[221]. Lo sistèma financièr de l'Incanto de las galèas del mercat permetèt la creacion de l'Arsenal de Venècia emplegant de milièrs d'emplegats e produsent de galèras sus un ritme quasi industrial. Las guildas se desvolopèron dins las vilas e de las organizacions recebèron de monopòlis sul comèrci de d'unes produches coma lo Staple amb la lana en Anglatèrra^[222]. A l'invèrs, las fièras declinèron amb lo desvolopament de rotas maritimas entre la Mediterranèa e Euròpa del Nòrd e de las vilas coma Bruges venguèron de las plaças financièras de primièr plan amb la creacion de las primièras borsas. Après la despopulacion causada per la Pèsta negra, las vilas coneguèron una fòrta creissenta demografica. Cap a 1500, Venècia, Milan, Nàpols, París e Constantinòple comptavan caduna mai de 100 000 abitants, mentre qu'un vintenat d'autres despassavan los 40 000 personas^[223].

Naissença dels Estats-Nacions

La bassa Edat Mejana viu l'aparicion de poderoses Estats-Nacions monarquicas coma Anglatèrra, França, Aragon, Castelha e Portugal. Los nombroses conflictes intèrns afortiguèron l'autoritat reiala suls senhors locals^[224] mas lo finançament de las guèrras necessitava l'aumentacion dels impòstes e la creacion de metòdes de collècta mai eficaças^[225]. Lo besonh d'obtenir lo consentiment dels contribuents acresquèt los poders d'amassadas representativas coma los Estats generals en França e lo Parlament d'Anglatèrra^[226].

Tot lo long del XIV^e sègle, los reis de França cerquèron d'espandir lor autoritat al despens de la noblesa^[227] mas las temptativas destinadas a prene lo contraròtle de las possessions anglesas dins lo sud-oèst de França avièron la guèrra de Cent Ans^[228]. La debuta d'aquel conflicte foguèt a l'avantatge dels angleses, qu'emportèron las batalhas de Crécy, de Peitieus e d'Azincourt e s'apoderèron de larjas porcions del territòri francés^[229]. Aquelas desfachas causèron de grèus trebols dins lo reialme de França, que se traduguèron per las accions de las companhiás grandas e la guèrra civila dintra Armanhacs e borgonhons^[230]. La situacion se tornèt pasmens a la debuta del XV^e sègle amb las capitadas de Jeanne d'Arc (d. 1431), que permetèron als franceses de reprene l'ascendent. A la fin de la guèrra en 1453, los angleses possedissián pas mai sul continent que la vila de Calais^[231] mas l'economia francesa èra estada fòrça afectada pels combats. Lo conflicte contribuïguèt a fargar d'identitats nacionalas dels dos costats de la Marga^[232]. Los afrontaments faguèron egalament pròva de l'evolucion de las tecnologias militaras e l'arc long anglés sobeiran a la debuta del conflicte^[233] mostrèt son inferioritat de cap a l'artilhariá de campanha a la fin de la guèrra coma pendent la batalha de Castilhon en 1453^[193].

Dins lo territòri de l'actuala Alemanha, lo Sant Empèri contunhèt d'existir mas la causida de l'emperador se fasent per eleccion après la Botiòla d'aur de 1356, cap de vertadièr Estat-Nacion se poguèt pas constituïr a l'entorn d'una dinastia duradissa e l'Empèri demorèt un regropament coard de mantuna centena d'entitats ^[234]. A l'èst, los reialmes de Polonha, d'Ongria e de Boèmia s'afortiguèron, mentre que las principautats russas comencèron d'emergir del jo tatar^[235]. Dins la peninsula iberica, los reialmes crestians contunhèron de reprene dels territòris als musulmans^[235] malgrat las rivalitats e las crisis de succession^[236]^,^[237]. En Anglatèrra, la fin de la guèrra de Cent Ans foguèt seguida per una longa guèrra civila apelada guèrra de las Doas-Roses, que s'acabèt pas que dins las annadas 1490^[237] amb la victòria de l'ostal Tudor d'Enric VII (r. 1485–1509) pendent la batalha de Bosworth en 1485^[238]. L'Escandinàvia foguèt unificada per l'union de Kalmar pendent tot lo XV^e sègle mas lo malcontentament de la noblesa suedesa (en) pertocant la centralizacion a Danemarc e lo banh de sang d'Estocòlme en 1520 entrainèron la desintegracion de l'union tres ans mai tard^[239].

Esfondrament de l'Empèri bizantin

Articles detalhats : Dinastia de las Paleològs e Guèrras turco-bizantinas.

E mai se los emperadors de la dinastia de las Paleològs reprenguèron Constantinòple als crosats en 1261, l'Empèri èra pas mai compausat que d'una porcion pichona dels Balcans a l'entorn de Constantinòple e de territòris costièrs al sud de la mar Negra e a l'entorn de la Mar Egèa. Sas ancianas possessions dins los Balcans èran estadas divididas entre los reialmes novèls de Serbia (en) e de Bulgaria. La situacion bizantina se deteriorèt encara mai amb l'emergéncia en Asia menora al XIII^e sègle de la tribú turca dels otomans, que s'espandiguèt cap a l'oèst tot lo long del XIV^e sègle. Bulgaria venguèt un vassal en 1366 tot coma Serbia après la desfacha de Kosova en 1389. Inquiets d'aquela expansion sus de tèrras crestianas, los europèus de l'oèst declarèron una crosada mas lor armada foguèt batuda a la batalha de Nicopolis en 1396^[240]. A la debuta del XV^e sègle, l'Empèri bizantin se redusiá a qualques territòris a l'entorn de Constantinòple e la vila foguèt fin finala presa pels otomans de Mehmed II en 1453^[241].

Controvèrsias dins la Glèisa catolica romana

Sul plan religiós, lo XIV^e sègle foguèt marcat per la Papautat d'Avinhon de 1305-1378, pendent la quala lo papa residiguèt dins la vila del meteis nom dins lo sud de França^[242]. Aquela situacion èra ligada a l'afrontament entre lo papa Bonifaci VIII e lo rei Felip IV lo Polit pertocant l'autoritat pontificala. Après la mòrt rapida del successor de Bonifaci VIII, lo conclave designèt Clamenç V (papa 1305-1314), que refusèt de s'anar a Roma e faguèt venir la Curia a Avinhon quatre ans mai tard. Pendent aquel exili, de còps qualificat de « captivitat babiloniana »^[243], la Papautat passèt jos l'influéncia creissenta de la Corona de França. Lo papa Gregòri XI (papa 1370-1378) decidiguèt de tornar a Roma en 1377 mas los conflictes en Itàlia e l'autoritarisme reformator de son successor Urban VI (papa 1378-1389) provoquèron l'Esquisma Grand d'Occident. Pendent aquel periòde que durèt de 1378 a 1418, i aguèt dos puèi tres papas rivals, cadun sostengut per d'Estats diferents^[244]. Après un sègle de trebols, l'emperador Sigismond organizèt en 1414 lo concili de Constance, que depausèt doas dels papas rivals e designèt Martin V (papa 1417-1431) coma sol papa^[245].

En mai d'aquel esquisma, la Glèisa catolica èra traversada per de controvèrsias teologicas. Lo teologian anglés John Wyclif (d. 1384) foguèt atal condemnat per eretgia après aver traduch la Bíblia en anglés e aver regetat la doctrina de la transsubstanciacion^[246]. Sos escriches influencièron lo movement dels Lollards en Anglatèrra e de las Hussites en boèmi^[247]. Aquela darrièra revòlta foguèt tanben inspirada per las òbras del monge Jan Hus, que foguèt cremat viu per eretgia en 1415^[248]. Las acusacions d'eretgia foguèron egalament desviadas per servir dels besonhs politics, e la dissolucion de l'Òrdre del Temple en 1312 permetèt lo despartiment de lor fortuna entre lo rei Felip IV de França e los Espitalièrs^[249]

Lo regèt d'aquelas evolucions teologicas per la Papautat alunhèt lo clergat dels laïcs e aquel valat foguèt accentuat pel creis del comèrci de las indulgéncias e lo pontificat marcat pels excèsses e lo nepotisme d'Alexandre VI (papa 1492-1503). De mistics coma mèstre Eckhart (d. 1327) o Thomas a Kempis (d. 1471) redigiguèron de las òbras cridant los laïcs a se concentrar sus lor vida espirituala interiora, çò que pausèt las basas de la Reforma protestanta del XVI^e sègle. Als costats del misticisme, las cresenças pertocant la mascariá s'espandiguèron ; la Glèisa ordenèt l'eradicacion d'aquelas practicas en 1484 e publiquèt lo Malleus Maleficarum (« Martèl de las Mascas ») en 1486, que serviguèt de basa a la caça de las mascas^[250].

Vida intellectuala

Articles detalhats : Educacion medievala e Grandas descobèrtas.

L'Edat Mejana tardiva coneguèt una reaccion contra l'escolastica menada per l'escocés Jean Duns Scot (d. 1308) e l'anglés Guillaume d'Ockham (d. c. 1348)^[176], que s'opausavan a l'aplicacion de la rason a la fe. Ockham insistiguèt sul fach que lo foncionament diferent de la fe e de la rason permetiá la separacion entre la sciéncia e la teologia^[251]. Dins lo domeni juridic, lo drech roman s'impausèt dins los sectors de per abans regulats pel drech acostumat levat en Anglatèrra, ont lo sistèma de common law demorèt dominant^[252].

L'educacion demorava principalament centrada sus la formacion del futur clergat. Los aprendissatges de las basas coma la lectura o lo calcul contunhavan de se far en familha o al près del prèire del vilatge mas los estudis superiors del trivi (gramatica, retorica e dialectica) se fasián dins las escòlas de catedralas e dins las universitats se trobant dins las vilas. L'emplec de las lengas vernacularas s'acresquèt amb d'autors coma Dante (d. 1321), Pétrarque (d. 1374) e Boccaccio (d. 1375) en Itàlia, Geoffrey Chaucer (d. 1400) e William Langland (d. c. 1386) en Anglatèrra e François Villon (d. 1463) e Christine de Pizan (d. c. 1430) en França. Los obratges de natura religiosa contunhavan de representar la majoritat de las edicions e èran generalament redigits en latin mas la demanda d'agiografias en lengas vernacularas s'acresquèt en çò dels laïcs^[252]. Aquela evolucion foguèt alimentada pel movement Devotio moderna e la formacion dels Fraires de la vida comuna mas egalament per las òbras dels mistics alemands coma Mèstre Eckhart e Jean Tauler (d. 1361)^[253]. Lo teatre de l'Edat Mejana èra plan sovent de natura religiosa e mai se las formas èran mai variadas. Los dramas liturgics costejavan las farças, las moralitats e a la fin del periòde, los mistèris^[252]. A la fin de l'Edat Mejana, lo desvolopament de la premsa tipografica entrainèt la creacion d'ostals d'edicion en tota Euròpa e facilitèt la produccion dels libres^[254]. Los tausses d'alfabetizacion s'acresquèron mas demorèron pasmens a un nivèl pro bas ; s'estima aital coma un òme sus dètz e una femna sus cent sabián lira en 1500^[255].

Tre la fin del XIII^e sègle, dels explorators europèus coma lo venician Marco Polo (d. 1324) cerquèron de novèlas rotas comercialas cap a Asia^[256]. L'atrach de las riquesas e dels produches d'Extrèm Orient dont l'aprovesiment èra controlat pels mercands arabs e venicians possèt a la recèrca de vias maritimas permetent de contornejar lor monopòli. A partir de 1415, lo prince portugués Enric lo Navigator (d. 1460) encoratgèt l'exploracion maritima de las còstas occidentalas d'Africa e las illas Canàrias, las Açores e lo Cap Verd foguèron descobèrts abans sa mòrt. L'introduccion de vaissèls mai performants coma las caravèlas permetèt als navigators portugueses de bordejar las còstas africanas fins dins l'emisfèri sud e en 1486, Bartolomeu Dias passèt lo cap de Serviciala-Espérance e la poncha sud d'Africa. Dos ans mai tard, Vasco de Gama arribèt en Índia e tornèt amb el un cargament d'espècias dont la valor èra considerabla en Euròpa^[257]. Las expedicions portuguesas foguèron imitadas per d'autres païses europèus e en 1492, lo marin genovés Cristòl Colomb descobriguèt America pel compte de la Corona d'Espanha^[258], mentre qu'Anglatèrra financèt lo viatge de Jean Cabot (d. c. 1499) qu'explorèt las actualas províncias maritimas de Canadà en 1497^[259].

Tecnologia e armament

L'infantariá e la cavalariá leugièra contunhèron a s'espandir al despens de la cavalariá pesuga^[260]. Las armaduras venguèron de mai en mai perfeccionadas amb l'aparicion d'armaduras de planièras ofrent una proteccion melhora contra las armas de fuòc^[261]. Las armas de hast venguèron l'armament estandard de l'infantariá e lor utilizacion foguèt sustot illustrada pels mercenaris soïsses e germanics^[262]. La composicion de las armadas evoluèt egalament amb l'emplec creissent de mercenaris coma los condottieres recrutats per las ciutats-estats italianas (en)^[263]. A l'invèrs, la bassa Edat Mejana viu l'aparicion de las primièras unitats professionalas permanentas coma las companhiás d'ordenança francesas^[264].

L'elevatge de motons a lana longa autorizèt la realizacion de textilas mai resistents mentre que lo remplaçament de la conolha tradicionala pel rodet permetèt d'acréisser fòrça la produccion del filatge^[265]. Lo vestiment foguèt revolucionat per l'aparicion de botons permetent un ajustament melhor dels vestits^[266]. Los molins de vent foguèron melhorats per la creacion de molin-torres que podián pivotar per tal d'èsser utilizats quala que siá la direccion del vent^[267]. L'aparicion del naut fornèl en Suècia cap a 1350 acresquèt la produccion e la qualitat del fèrre^[268]. Los primièrs brevets foguèron creats en 1447 a Venècia per protegir los dreches dels inventors^[269].

Art e arquitectura

En Itàlia, l'Edat Mejana tardiva correspondèt amb los periòdes culturals del Trecento e del Quattrocento, que vegèron la transicion cap al movement de la Primièra Renaissença. A l'invèrs, Euròpa del Nòrd e Espanha perseguiguèron l'utilizacion de l'art gotic, que venguèt de mai en mai elaborat fins a la fin del periòde. Aqueles rafinaments balhèron naissença al gotic internacional, dont los mai polits exemples foguèron Las Plan Ricas Oras del duc de Berric dont la realizacion s'espandiguèt sus tot lo XV^e sègle o la copa de santa Anhès^[270]. Lo Primitiu flamenc representat per d'artistas coma Jan van Eyck (d. 1441) e Rogier van der Weyden (d. 1464) rivalizèt amb los movements picturals d'Itàlia. Lo mecenat se desvolopèt en çò de las classas mercandas d'Itàlia e de las Flandres, que comandèron de pinturas, de las jòias, dels mòbles e de las faienças^[271]. La produccion de seda se desvolopèt en Itàlia e dins lo sud de França, e aquò permetèt a las flors e a las glèisas de dependre pas mai de las importacions bizantinas o musulmanas. L'industria de la tapissariá se desvolopèt en França e dins las Flandres amb de produccions coma la Cortina de l'Apocalipsi o La Dòna a l'unicòrn^[272].

Dins las glèisas e las catedralas, las tombas e los cavòts venguèron pluses elaborats, mentre que los retaules e las capèlas s'espandiguèron. A partir de las annadas 1450, los libres imprimits s'espandiguèron e mai se demoravan costoses ; mai o mens 30 000 edicions d'incunables foguèron realizadas abans 1500^[273]. En Euròpa del Nòrd, dels obratges pichons xylographiés, los incunables xilografics, quasi totes religioses, venguèron accessibles quitament als paisans, mentre que las tecnicas de talha-doça s'adreçavan a una clientèla mai aisida^[274]. En musica, l'ars nòva polifonica representat sustot pels poètas franceses Philippe de Vitry (d. 1361) e Guillaume de Machaut (d. 1377) remplacèt l'ars antiqua caracterizat pel plain-cant^[275].

Imatge de l'Edat Mejana

Articles detalhats : Edat escura e Edat Mejana al cinèma.

Aquela seccion respècta pas la neutralitat de ponch de vista. (març de 2024).

Consideratz son contengut amb precaucion o discutissètz-ne. Es possible de soslinhar los passatges non neutres en utilizant {{passatge non neutre}}.

N.B. Aquel modèl es a reservar a de cases simples d'articles podent èsser neutralizats per un contribuïdor sol sens qu'un debat faga besonh. Quand lo problèma de neutralitat es mai prigond, preferissètz lo bendèl {{Desacòrd de neutralitat}} e seguissètz la procedura descricha.

L'Edat Mejana es sovent caricaturada e presentat coma « un periòde d'ignorància e de supersticion » que plaçava « las paraulas de las autoritats religiosas al dessús de las experiéncias personalas e de la reflexion racionala^[276] ». Aquela percepcion es en partida ligada a l'eretatge de la Renaissença e dels Lums, quand los intellectuals se definissián en oposicion a aquel periòde. Los de la Renaissença, sustot Pétrarque^[277], consideravan l'Edat Mejana coma un periòde de declin respècte a la civilizacion e a la cultura del mond antic que tenián en nauta estima, mentre que los filosòfs dels Lums, per que la rason èra superiora a la fe, mespresavan l'Edat Mejana e l'importància acordada a la religion^[9]. Atal, çò que se reten tròp sovent d'Edat Mejana, de sa civilizacion, de las estructuras politicas e socialas, dels genres de vida e de las relacions umanas, es estat dictat, i a ara ja plan longtemps, per d'òbras de pura propaganda, elaboradas conscienciosament puèi represas per de folas de poligrafs aplicats a solament copiar, de manièra que de nombroses clichats se retròban encara aicí o aquí dins de simples manuals per escòla primària, dins de polits libres illustrats destinats a un larg public cultivat, e quitament dins d'estudis mai especializats, comentaris per exemple d'obratges literaris o artistics^[278].

Aquela vision a començat a èsser réévaluée a partir del XIX^e sègle amb sustot lo desvolopament del médiévalisme, que se traduguèt per l'estil neogotic en arquitectura, lo prerafaelisme ne pintura o lo desvolopament de fèstas medievalas. La redescobèrta de las renaissenças medievalas a possat d'unes istorians a réévaluer lo ròtle de la rason pendent aquel periòde. Edward Grant escriguèt aital coma « se las pensadas racionalas revolucionàrias foguèron exprimits [al XVIII^e sègle], aquò foguèt pas possible que gràcias a la longa tradicion medievala que considerava l'usatge de la rason coma la mai importanta de las activitats umanas »^[279]. Tot parièr, Dàvid C. Lindberg avancèt que « lo intellectual de la fin de l'Edat Mejana coneissiá rarament l'accion coercitiva de la Glèisa e se seriá considerat coma liure (particularament dins las sciéncias naturalas) de seguir la rason e l'observacion, aquò rai ont o podián menar »^[280].

Pasmens, lo periòde a fach encara l'objècte, pendent tot lo XIX^e sègle e una bona partida del XX^e sègle de nombrosas idèas recebudas, per d'unas nocions mai especificas. Pierre Riché remet las causas ne plaça sus las famosas « Terrors de l'an mila », legenda tenaça datant de la Renaissença e nascuda jos l'influéncia dels escriches d'un monge gyrovague del XI^e sègle, Raoul Glaber, sens referéncia a d'autras fonts ; aquela legenda es estada amplificada pels istorians del XIX^e sègle, demest los quals Michelet ; Pierre Riché descriu puslèu lo periòde de l'an mila coma un periòde d'estabilitat e de prosperitat^[281]. L'imatge negatiu de la feudalitat s'es espandida pendent los Lums, a culminat al moment de la Revolucion pendent l'abolicion dels privilègis, puèi a fach l'objècte al XIX^e sègle de catalògs d'anecdòtas dramaticas e d'abuses insuportables, mas sens analisi sistematica del fenomèn dins son contèxt^[282]. Una idèa faussa, propagada al XIX^e sègle^[283] e totjorn plan espandida, rapòrta que totòm a l'Edat Mejana cresiá que la Tèrra èra planièra^[283]. En realitat, los universitaris medievals coneissián la rotonditat de la Tèrra^[284], e Lindberg avança « que i aviá pas un sol erudit crestian a l'Edat Mejana que dobtava de l'esfericitat [de Tèrra] e coneissiá pas sa circonferéncia aproximativa »^[285]. D'autras idèas falsas, coma « la Glèisa defendiá las autopsias e las disseccions pendent l'Edat Mejana », « lo desvolopament del crestianisme destruguèt la sciéncia antica » o « la Glèisa crestiana medievala entravèt la creissença de la filosofia naturala », son citadas per l'istorian Ronald Numbers coma d'exemples de legendas popularas totjorn consideradas coma de vertats istoricas, e mai se son pas sostengudas per las òbras universitàrias^[286].

Nòtas e referéncias

(en) Aquel article es parcialament o en totalitat eissit de l'article de Wikipédia en anglés entitolat « Middle Edats » (veire la lista dels autors).

↑ ^{a e b} Power 2006, p. 304.
↑ Mommsen 1942, p. 236-237.
↑ Singman 1999, p. x.
↑ E. L. Knox, « History of the Idea of the Renaissença », Abòsca State University
↑ ^{a e b} Bruni 2001, p. xvii.
↑ Miglio 2006, p. 112.
↑ Albrow 1997, p. 205.
↑ Murray 2004, p. 4.
↑ ^{a e b} Davies 1996, p. 291-293.
↑ Veire per exemple lo títol de l'obratge de Saul 2000, Companion to Medieval England 1066-1485
↑ Kamen 2005, p. 29.
↑ Jacques Le Goff : "l'Edat Mejana es una epòca plena de rires !" sus lexpress.fr del 1^er abril de 2004
↑ Jacques Le Goff : l'explorador de l'Edat Mejana sus bibliobs.nouvelobs.com del 16 d'agost de 2010
↑ Cunliffe 2008, p. 391-393.
↑ Collins 1999, p. 3-5.
↑ ^{a e b} Heather 2006, p. 111.
↑ Brown 1971, p. 24-25.
↑ Collins 1999, p. 9.
↑ Collins 1999, p. 24.
↑ Cunliffe 2008, p. 405-406.
↑ Collins 1999, p. 31-33.
↑ Brown 1971, p. 34.
↑ Brown 1971, p. 65-68, 82-94.
↑ Bauer 2010, p. 56-59.
↑ Collins 1999, p. 51.
↑ Bauer 2010, p. 47-49.
↑ Bauer 2010, p. 80-83.
↑ Collins 1999, p. 59-60.
↑ ^{a e b} Cunliffe 2008, p. 417.
↑ James 2009, p. 67-68.
↑ Bauer 2010, p. 117-118.
↑ Wickham 2009, p. 79.
↑ Wickham 2009, p. 86.
↑ Collins 1999, p. 116-134.
↑ Balard, Genèsta e Rouche 1973, p. 24.
↑ Wickham 2009, p. 100-101.
↑ Backman 2003, p. 86-91.
↑ Collins 1999, p. 96-97.
↑ James 2009, p. 82-85.
↑ ^{a e b} James 2009, p. 77-78.
↑ James 2009, p. 78-81.
↑ Collins 1999, p. 196-208.
↑ Davies 1996, p. 235-238.
↑ A títol d'exemple, Voltaire, influenciat per Jérôme Wolf, vei en Bizanci un « modèl d'escurantisme religiós e enterraire de las arts » (Véronique Prat, Los fastes de Bizanci sus [1], 2 de genièr de 2009) ; Thouvenel escriu que « lo Orient es un ramat de rafatum de raças e de nacionalitats dont cap es pas digna de nòstre respècte » (letra de 1852 a Napoleon III, correspondéncia d'Édouard-Antoine de Thouvenel, Archius nacionals, microfilms jos la quòta 255AP sus Archius nacionals) e Edward Gibbon descriu l'Empèri bizantin coma un estat dogmatic (es l'un dels senses del mot « ortodòx ») avent pas res a legar a l'Occident (Edward Gibbon, Istòria de la decadéncia e de la casuda de l'Empèri roman).
↑ Wickham 2009, p. 81-83.
↑ Bauer 2010, p. 200-202.
↑ ^{a e b} Bauer 2010, p. 206-213.
↑ Collins 1999, p. 126, 130.
↑ Brown 1998, p. 8-9.
↑ James 2009, p. 95-99.
↑ Collins 1999, p. 140-143.
↑ Brown 1971, p. 174-175.
↑ Brown 1998, p. 45-49.
↑ Wickham 2009, p. 189-193.
↑ Wickham 2009, p. 204.
↑ Wickham 2009, p. 205-210.
↑ Wickham 2009, p. 211-212.
↑ Wickham 2009, p. 215.
↑ Gies e Gies 1973, p. 3-4.
↑ Wickham 2009, p. 218-219.
↑ Collins 1999, p. 143-145.
↑ Collins 1999, p. 149-151.
↑ Reilly 1993, p. 52-53.
↑ Brown 1998, p. 15.
↑ Collins 1999, p. 218-233.
↑ Davies 1996, p. 328-332.
↑ Wickham 2009, p. 170-172.
↑ Colish 1997, p. 62-63.
↑ Lawrence 2001, p. 10-13.
↑ Lawrence 2001, p. 18-24.
↑ Wickham 2009, p. 185-187.
↑ Hamilton 2003, p. 43-44.
↑ Colish 1997, p. 64-65.
↑ Singman 1999, p. 143.
↑ Wickham 2009, p. 158-159.
↑ Wickham 2009, p. 164-165.
↑ Bauer 2010, p. 246-253.
↑ Bauer 2010, p. 344.
↑ Loyn 1989, p. 204.
↑ Davies 1996, p. 241.
↑ Colish 1997, p. 66-70.
↑ ^{a e b} Backman 2003, p. 109.
↑ Backman 2003, p. 117-120.
↑ Davies 1996, p. 302.
↑ ^{a e b} Bauer 2010, p. 427-431.
↑ Backman 2003, p. 139.
↑ Collins 1999, p. 360-361.
↑ Collins 1999, p. 397.
↑ Davies 1996, p. 294.
↑ Davies 1996, p. 336-339.
↑ Backman 2003, p. 144-145.
↑ Collins 1999, p. 378-385.
↑ Collins 1999, p. 387.
↑ Davies 1996, p. 309.
↑ Collins 1999, p. 394-404.
↑ Wickham 2009, p. 500-505.
↑ Collins 1999, p. 385-389.
↑ Davies 1996, p. 318-320.
↑ Davies 1996, p. 321-326.
↑ Stalley 1999, p. 29-35.
↑ Stalley 1999, p. 43-44.
↑ Cosman 2007, p. 247.
↑ Stalley 1999, p. 45, 49.
↑ Lasko 1972, p. 16-18.
↑ Henderson 1977, p. 233-238.
↑ Kitzinger 1955, p. 36-53, 61-64.
↑ Henderson 1977, p. 18-21, 63-71.
↑ Henderson 1977, p. 36-42, 49-55, 103, 143, 204-208.
↑ Benton 2002, p. 41-49.
↑ Nicolle 1999, p. 30.
↑ Nicolle 1999, p. 30-31.
↑ Nicolle 1999, p. 28-29.
↑ Nicolle 1999, p. 88-91.
↑ Nicolle 1999, p. 34.
↑ Nicolle 1999, p. 39.
↑ Nicolle 1999, p. 58-59.
↑ Nicolle 1999, p. 67.
↑ Jordan 2003, p. 5-12.
↑ ^{a b c e d} Backman 2003, p. 156.
↑ Epstein 2009, p. 52-53.
↑ Backman 2003, p. 164-165.
↑ Barber 1992, p. 37-41.
↑ Cosman 2007, p. 193.
↑ ^{a e b} Davies 1996, p. 311-315.
↑ Singman 1999, p. 3.
↑ Singman 1999, p. 8.
↑ Hamilton 2003, p. 33.
↑ Barber 1992, p. 33-34.
↑ Barber 1992, p. 48-49.
↑ Singman 1999, p. 171.
↑ Loyn 1989, p. 191.
↑ Epstein 2009, p. 54.
↑ Singman 1999, p. 13.
↑ ^{a e b} Singman 1999, p. 14-15.
↑ Singman 1999, p. 177-178.
↑ Epstein 2009, p. 81.
↑ Epstein 2009, p. 82-83.
↑ Barber 1992, p. 74-76.
↑ Backman 2003, p. 283-284.
↑ Barber 1992, p. 365-380.
↑ Backman 2003, p. 262-279.
↑ Backman 2003, p. 181-186.
↑ Jordan 2003, p. 143-147.
↑ Jordan 2003, p. 250-252.
↑ Denley 1998, p. 235-238.
↑ Davies 1996, p. 364.
↑ Iaroslav Lebedynsky, Crimèa, de las Borretas als tatars, Lo Harmattan 2014 (ISBN 978-2-343-02795-1).
↑ Backman 2003, p. 187-189.
↑ Jordan 2003, p. 59-61.
↑ Backman 2003, p. 189-196.
↑ Loyn 1989, p. 122.
↑ Backman 2003, p. 263.
↑ Barlow 1988, p. 285-286.
↑ Backman 2003, p. 286-289.
↑ Backman 2003, p. 289-293.
↑ Davies 1996, p. 355-357.
↑ Hallam e Everard 2001, p. 401.
↑ Davies 1996, p. 408-409.
↑ ^{a e b} Davies 1996, p. 345.
↑ Barber 1992, p. 341.
↑ Barber 1992, p. 350-351.
↑ Barber 1992, p. 353-355.
↑ A la batalha de Manzikert l'Empèri Bizantin perdèt l'èst e lo centre de l'Anatolia mas pas l'Anatolia tota entièra coma o mòstran per error de nombrosas fonts segondàrias, a començar per las cartas istoricas de William Shepherd tala [2] e las que se n'inspiran tala [3]; cf. Jean-Claude Cheynet, « Mantzikert: un desastre militar? », Revista internacionala dels estudis bizantins, Brussèlas 1980, p. 417-418.
↑ Davies 1996, p. 332-333.
↑ ^{a b e c} Riley-Smith 1989, p. 106-107.
↑ Payne 2000, p. 204-205.
↑ Lock 2006, p. 156-161.
↑ Backman 2003, p. 299-300.
↑ Clifton R. Fox, (en) What, teis anything, is a bizantina ?, Lone Star College, Tomball 1996 : [4] vist lo 21 oct. 2009.
↑ Lock 2006, p. 122.
↑ ^{a e b} Barber 1992, p. 145-149.
↑ Lock 2006, p. 205-213.
↑ Lock 2006, p. 213-224.
↑ Backman 2003, p. 232-237.
↑ Backman 2003, p. 247-252.
↑ ^{a e b} Loyn 1989, p. 293-294.
↑ Colish 1997, p. 295-301.
↑ Backman 2003, p. 252-260.
↑ ^{a e b} Davies 1996, p. 349.
↑ Saul 2000, p. 113-114.
↑ Backman 2003, p. 237-241.
↑ Backman 2003, p. 241-246.
↑ Ilardi 2007, p. 18-19.
↑ Backman 2003, p. 246.
↑ Ilardi 2007, p. 4-5, 49.
↑ Robert Philippe, L'energia a la mejana edat, París, Sorbona, 1980 (lira en linha)
↑ ^{a e b} Epstein 2009, p. 45.
↑ Barber 1992, p. 68.
↑ Barber 1992, p. 73.
↑ Nicolle 1999, p. 125.
↑ Nicolle 1999, p. 80.
↑ Nicolle 1999, p. 130.
↑ ^{a e b} Nicolle 1999, p. 296-298.
↑ Benton 2002, p. 55.
↑ Adams 2001, p. 181-189.
↑ Benton 2002, p. 58-60, 65-66, 73-75.
↑ Dodwell 1993, p. 37.
↑ Benton 2002, p. 91-92.
↑ Lasko 1972, p. 240-250.
↑ Adams 2001, p. 195-216.
↑ Benton 2002, p. 185-190, 269-271.
↑ Benton 2002, p. 250.
↑ Benton 2002, p. 135-139, 245-247.
↑ Benton 2002, p. 264-278.
↑ ^{a e b} Rosenwein 1982, p. 40-41.
↑ Barber 1992, p. 143-144.
↑ Hamilton 2003, p. 47.
↑ Morris 1998, p. 199.
↑ Barber 1992, p. 155-167.
↑ Barber 1992, p. 185-192.
↑ Backman 2003, p. 373-374.
↑ Epstein 2009, p. 41.
↑ Loyn 1989, p. 128.
↑ Backman 2003, p. 370.
↑ Singman 1999, p. 189.
↑ Epstein 2009, p. 184-185.
↑ Epstein 2009, p. 246-247.
↑ Backman 2003, p. 374-380.
↑ Davies 1996, p. 412-413.
↑ Koenigsberger 1987, p. 226.
↑ Koenigsberger 1987, p. 299.
↑ Koenigsberger 1987, p. 286, 291.
↑ Allmand 1998, p. 125.
↑ Watts 2009, p. 201-219.
↑ Watts 2009, p. 224-233.
↑ Watts 2009, p. 233-238.
↑ Watts 2009, p. 166.
↑ Loyn 1989, p. 176.
↑ Davies 1996, p. 545.
↑ Watts 2009, p. 180-181.
↑ Watts 2009, p. 317-322.
↑ Davies 1996, p. 423.
↑ Nicolle 1999, p. 186.
↑ Watts 2009, p. 170-171.
↑ ^{a e b} Watts 2009, p. 173-175.
↑ Watts 2009, p. 327-332.
↑ ^{a e b} Watts 2009, p. 340.
↑ Davies 1996, p. 425-426.
↑ Davies 1996, p. 431.
↑ Davies 1996, p. 385-389.
↑ Davies 1996, p. 446.
↑ Thomson 1998, p. 170-171.
↑ Loyn 1989, p. 45.
↑ Loyn 1989, p. 153.
↑ Thomson 1998, p. 184-187.
↑ Thomson 1998, p. 197-199.
↑ Thomson 1998, p. 218.
↑ Thomson 1998, p. 213-217.
↑ Loyn 1989, p. 201-202.
↑ Davies 1996, p. 436-437.
↑ Davies 1996, p. 433-434.
↑ ^{a b e c} Davies 1996, p. 438-439.
↑ Keen 1988, p. 282-283.
↑ Davies 1996, p. 445.
↑ Singman 1999, p. 224.
↑ Barber 1992, p. 60-67.
↑ Davies 1996, p. 451.
↑ Davies 1996, p. 454-455.
↑ Davies 1996, p. 511.
↑ Nicolle 1999, p. 180.
↑ Nicolle 1999, p. 188.
↑ Nicolle 1999, p. 185.
↑ Contamina 1984, p. 150-165.
↑ Contamina 1984, p. 165-172.
↑ Epstein 2009, p. 193-194.
↑ Singman 1999, p. 38.
↑ Epstein 2009, p. 200-201.
↑ Epstein 2009, p. 203-204.
↑ Epstein 2009, p. 213.
↑ Benton 2002, p. 253-256.
↑ Lightbown 1978, p. 78.
↑ Benton 2002, p. 257-262.
↑ British Library 2008.
↑ Griffiths 1996, p. 17-18, 39-46.
↑ Koenigsberger 1987, p. 382.
↑ Lindberg 2003, p. 8.
↑ Peter Burke, La Renaissença europèa, Seuil, Puntejats Istòria, 2000, p. 36
↑ Heers 2008, p. 127.
↑ Grant 2001, p. 9.
↑ Peters 2005, p. 81-82.
↑ Riché 1999, p. 11-26.
↑ Heers 2008, p. 127-138.
↑ ^{a e b} Russell 1991, p. 49-58.
↑ Grant 1994, p. 626-630.
↑ Lindberg e Numbers 1986, p. 342.
↑ Numbers 2006.

Veire tanben

Suls autres projèctes Wikimedia :

Edat Mejana, sus Wikimedia Commons
Miniaturas medievalas de la vida vidanta, sus Wikimedia Commons
Edat Mejana, sul Wiktionnaire
Departament Istòria medievala, sus Wikiversity
Edat Mejana, sus Wikisource
Edat Mejana, sus Wikiquote

Articles connèxes

Bibliografia

Un article bibliografic especific seriá util (mai de 2023). Tenent compte del nombre d'obratges o d'estudis relatius a prepaus de l'article, seriá util de crear un article bibliografic especific. Se gardariá alara dins l'article que los obratges biografics o de referéncia principals, aital coma aqueles utilizats per escriure l'article.

En francés

Vincent-Victor Henri Viénot de Vaublanc, França al temps de las crosadas o recèrcas sus las costumas e costumas dels franceses als XII^e e XIII^e sègles, panatòri. 4, París, 1844 a 1847, 1500 p.
Collectiu, L'Edat Mejana, Plaça De las Victòrias, París, 2006 (ISBN 2-84459-127-2)
Michel Balard e Jean-Philippe Genèsta, Dels Barbars a la Renaissença, t. 20, París, Hachette, coll. « Iniciacion a l'Istòria », 1988, 280 p. (ISBN 978-2-01-006274-2).
Jérôme Baschet, La Civilizacion feudala, París, Flammarion, coll. « Camps Istòria », n° 892, 2009 (ISBN 978-2-08-122391-2).
Joël Candelièr, L'Occident medieval : d'Alaric a Léonard (400-1450), París, Edicions Belin, coll. « Monds ancians », 2021, 666 p. (ISBN 978-2-7011-8329-9).
Alain Dag'Naud, L'Edat Mejana, Hachette, París, 2006 (ISBN 2-01-117326-4).
Jean Delorme, Las Datas Grandas de l'Edat Mejana, Premsas universitàrias de França, París, 2002, coll. « Que sabi ? » (ISBN 2-13-037116-7).
Georges Duby, Lo Temps de las catedralas, l'art e la societat, 980-1420, París, Gallimard, 1976 (ISBN 2-07-029286-X).
Georges Duby, Euròpa a l'Edat Mejana (art romanic, art gotic), 2 de novembre de 1981, Arts e mestièrs grafics.
Jean-Philippe Genet, Michel Balard, Le Monde a l'Edat Mejana : espacis, poders, civilizacions, Hachette Educacion, París, 2005 (ISBN 2-01-016303-6).
Alain Guerreau, L'Avenidor d'un passat incertan. Quala istòria de l'Edat Mejana al XXI^e sègle ?, Lo Seuil, París, 2001.
Jacques Heers, L'Edat Mejana, una imposture, París, Tempus, 2008, 2^e éd., 358 p. (ISBN 978-2-262-02943-2).
Jacques Heers, Precís d'istòria de l'Edat Mejana, Premsas universitàrias de França, 2004 (ISBN 978-2-13-047029-8).
Jacques Le Goff, Los Intellectuals a l'Edat Mejana, colleccions Microcòsme « lo Temps que cor », Lo Seuil, 1957.
Jacques Le Goff, La Civilizacion de l'Occident medieval, Flammarion, 1997.
Jacques Le Goff, Una longa Edat Mejana, Tallandier, París, 2004 (ISBN 2-84734-179-X).
Jacques Le Goff, A la recèrca de l'Edat Mejana, Seuil, París, 2006 (ISBN 2-02-086050-3).
Florian Mazel (dir.), Novèla istòria de l'Edat Mejana, París, Seuil, 2021, 1056 p. (ISBN 978-2-0214-6035-3, presentacion en linha).
Didier Méhu (dir.), Néri de Barros Almeida (dir.) e Marcelo Cândido da Silva (dir.), Perqué estudiar l'Edat Mejana ? Los medievalistas de cap als usatges socials del passat : actes del collòqui tengut a l'Universitat de São Paulo del 7 al 9 de mai de 2008, París, Publicacions de la Sorbona, coll. « Istòria anciana e medievala » (n^o 114), 2012, 260 p. (ISBN 978-2-85944-694-9, presentacion en linha), [presentacion en linha], [presentacion en linha].
Madeleine Michaux, Istòria de l'Edat Mejana, edicions Eyrolles (ISBN 978-2-7081-3689-2).
Stéphane Muzelle, 100 fichas d'istòria de l'Edat Mejana en Occident, Bréal, París, 2004 (ISBN 2-7495-0339-6).
Régine Pernoud, Per n'acabar amb l'Edat Mejana, Seuil, Puntejats Istòria, 1977 (ISBN 2-02-005074-9).
Pierre Riché, Las Grandors de l'an mila, Bartillat, 1999.
Pierre Riché, Grandor e feblesa de la Glèisa a l'Edat Mejana, Cerf, 2006.
Jean Verdon, L'Edat Mejana : Ombras e Lums, Librariá academica Perrin, 2005 (ISBN 2-262-01988-6)
Laure Verdon, L'Edat Mejana : 10 sègles d'idèas recebudas, Lo Cavalièr blau, 2014.
Nicolas Weill-Parot (dir.) e Véronique Sales (dir.), La Vertadièra Cara de l'Edat Mejana : al delà de las idèas recebudas, Vendémiaire, 2017.
Michel Zink, Alain de Libera, Claude Gauvard, Diccionari de l'Edat Mejana, Premsas universitàrias de França, París, 2004 (ISBN 2-13-054339-1).

En anglés

(en) Laurie S. Adams, A History of Western Art, Boston, McGraw Hill, 2001, 3^e éd. (ISBN 0-07-231717-5).
(en) Martin Albrow, The Globala Edat : State and Society Beyond Modernity, Stanford, Stanford University Press, 1997, 246 p. (ISBN 0-8047-2870-4, lira en linha).
(en) Christopher Allmand, The New Cambridge Medieval History c. 1415 - c. 1500, panatòri. 7, Cambridge, Cambridge University Press, 1998, 1048 p. (ISBN 0-521-38296-3).
(en) Clifford R. Backman, The Worlds of Medieval Euròpa, Oxford, Oxford University Press, 2003, 462 p. (ISBN 978-0-19-512169-8).
Michel Balard, Jean-Philippe Genèsta e Michel Rouche, Dels Barbars a la Renaissença, París, Hachette, 1973, 352 p. (ISBN 2-01-145540-5).
(en) Malcolm Barber, The Two Cities : Medieval Euròpa 1050-1320, Londres, Routledge, 1992, 581 p. (ISBN 0-415-09682-0, lira en linha).
(en) Richard Barber, Edward, Prince of Wales and Aquitània : A Biography of the Black Prince, Nòva Iòrc, Scribner, 1978, 298 p. (ISBN 0-684-15864-7).
(en) Frank Barlow, The feudal kingdom of England : 1042-1216, Nòva Iòrc, Longman, 1988, 4^e éd., 478 p. (ISBN 0-582-49504-0).
(en) Susan W. Bauer, The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantina to the First Crusade, Nòva Iòrc, W. W. Norton, 2010, 746 p. (ISBN 978-0-393-05975-5, lira en linha).
(en) Janetta R. Benton, Art of the Middle Edats, Londres, Thames & Hudson, coll. « World of Art », 2002 (ISBN 0-500-20350-4).
(en) British Library, « Incunabula Short Title Catalòga », British Library, 8 de genièr de 2008 (consultat l'8 d'abril de 2012).
(en) Peter Brown, The World of Late Antiquity AD 150-750, Nòva Iòrc, W. W. Norton & Company, coll. « Library of World Civilization », 1971, 216 p. (ISBN 0-393-95803-5).
(en) Thomas Brown, « The Transformacion of the Roman Mediterranean, 400-900 », dins The Oxford Illustrated History of Medieval Euròpa, Oxford, Oxford University Press, 1998 (ISBN 0-19-285220-5).
(en) Leonardo Bruni, History of the Florentina People : Books I-IV, panatòri. 1, Cambridge, Harvard University Press, 2001, 520 p. (ISBN 978-0-674-00506-8, lira en linha).
(en) Marcia L. Colish, Medieval Foundations of the Western Intellectual Tradicion 400-1400, New Haven, Yale University Press, 1997, 388 p. (ISBN 0-300-07852-8, lira en linha).
(en) Roger Collins, Early Medieval Euròpa : 300-1000, Nòva Iòrc, St. Martin's Press, 1999, 2^e éd., 560 p. (ISBN 0-312-21886-9).
(en) Christopher Coredon, A Dictionary of Medieval Terms & Frasas, Woodbridge, D. S. Brewer, 2007, 308 p. (ISBN 978-1-84384-138-8).
(en) Madeleine P. Cosman, Medieval Wordbook: Mora the 4,000 Terms and Expressions from Medieval Cultura, Nòva Iòrc, Barnes & Noble, 2007, 294 p. (ISBN 978-0-7607-8725-0).
Philippe Contamina, War in the Middle Edats, Oxford, Blackwell, 1984, 387 p. (ISBN 0-631-13142-6).
(en) Barry Cunliffe, Euròpa Between the Oceans : Themes and Variacions 9000 BC-AD 1000, New Haven, Yale University Press, 2008, 518 p. (ISBN 978-0-300-11923-7).
(en) Norman Davies, Euròpa : A History, Oxford, Oxford University Press, 1996 (ISBN 0-19-520912-5).
(en) Peter Denley, « The Mediterranean in the Edat of the Renaissença, 1200-1500 », dins The Oxford Illustrated History of Medieval Euròpa, Oxford, Oxford University Press, 1998 (ISBN 0-19-285220-5).
(en) C. R. Dodwell, The Pictorial Arts of the West : 800-1200, New Haven, Yale University Press, coll. « Pellican History of Art », 1993 (ISBN 0-300-06493-4).
(en) Steven A. Epstein, An Economic and Social History of Later Medieval Euròpa, 1000-1500, Cambridge, Cambridge University Press, 2009, 304 p. (ISBN 978-0-521-70653-7).
(en) Patrick J. Geary, Before França and Germany: The Creation and Transformacion of the Merovingian World, Oxford, Oxford University Press, 1988, 259 p. (ISBN 0-19-504458-4).
(en) Joseph Gies e Frances Gies, Life in a Medieval City, Nòva Iòrc, Thomas I. Crowell, 1973 (ISBN 0-8152-0345-4).
(en) Edward Grant, God and Reason in the Middle Edats, Cambridge, Cambridge University Press, 2001, 408 p. (ISBN 978-0-521-80279-6).
(en) Edward Grant, Planets, Stars, & Orbs : The Medieval Còsmos, 1200-1687, Cambridge, Cambridge University Press, 1994, 816 p. (ISBN 978-0-521-43344-0).
(en) Philip Grierson, « Coinage and currency », dins The Middle Edats: A Concisa Encyclopedia, Londres, Thames and Hudson, 1989 (ISBN 0-500-27645-5).
(en) Antony Griffiths, Prints and Printmaking : an introduccion to the history and tecnicas, Londres, British Museum Press, 1996, 160 p. (ISBN 0-7141-2608-X).
(en) Elizabeth M. Hallam e Judith Everard, Capetian França 987-1328, Nòva Iòrc, Longman, 2001, 2^e éd., 480 p. (ISBN 0-582-40428-2, lira en linha).
(en) Bernard Hamilton, Religion in the Medieval West, Londres, Arnold, 2003, 2^e éd., 196 p. (ISBN 0-340-80839-X).
(en) Peter Heather, The Fall of the Roman Empejora : A New History of Roma and the Barbarians, Oxford, Oxford University Press, 2006, 572 p. (ISBN 978-0-19-532541-6, lira en linha).
(en) George Henderson, Early Medieval, Nòva Iòrc, Penguin, 1977 (OCLC 641757789).
(en) Vincent Ilardi, Renaissença Vision from Espectacles to Telescopes, Filadèlfia, American Philosophical Society, 2007, 378 p. (ISBN 978-0-87169-259-7, lira en linha).
(en) Edward James, Euròpa's Barbarians : AD 200-600, Harlow, Pearson Longman, coll. « The Medieval World », 2009, 344 p. (ISBN 978-0-582-77296-0).
(en) William C. Jordan, Euròpa in the High Middle Edats, Nòva Iòrc, vikinga, coll. « Penguin History of Euròpa », 2003, 382 p. (ISBN 978-0-670-03202-0).
(en) Henry Kamen, Spain 1469-1714, Nòva Iòrc, Pearson/Longman, 2005, 3^e éd., 326 p. (ISBN 0-582-78464-6, lira en linha).
(en) Maurice Keen, The Pelican History of Medieval Euròpa, Londres, Penguin Books, 1988 (1^re éd. 1968) (ISBN 0-14-021085-7).
(en) Ernst Kitzinger, Early Medieval Art at the British Museum, Londres, British Museum, 1955, 2^e éd. (OCLC 510455).
(en) Helmut Georg Koenigsberger, Medieval Euròpa, 400-1500, Essex, Longman, 1987, 401 p. (ISBN 0-582-49403-6).
(en) Peter Lasko, Ars Sacrèt, 800-1200, Nòva Iòrc, Penguin, coll. « Penguin History of Art (now Yale) », 1972 (ISBN 0-14-056036-X).
(en) C. H. Lawrence, Medieval Monasticism: Forms of Religious Life in Western Euròpa in the Middle Edats, Harlow, Longman, 2001, 3^e éd. (ISBN 0-582-40427-4).
(en) Ronald W. Lightbown, Secular Goldsmiths' Work in Medieval França : A History, Londres, Thames and Hudson, coll. « Repòrts of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London », 1978, 136 p. (ISBN 0-500-99027-1).
(en) Dàvid C. Lindberg e Ronald L. Numbers, « Beyond War and Peace : A Reappraisal of the Encounter between Christianity and Sciéncia », Church History, panatòri. 55, n^o 3,‎ 1986 (DOI 10.2307/3166822, JSTOR 3166822).
(en) Dàvid C. Lindberg, « The Medieval Church Encounters the Classical Tradicion: Sant Augustine, Roger Bacon, and the Handmaiden Metaphor », dins When Sciéncia & Christianity Meet, Chicago, University of Chicago Press, 2003 (ISBN 0-226-48214-6).
(en) Peter Lock, Routledge Companion to the Crusades, Nòva Iòrc, Routledge, 2006, 527 p. (ISBN 0-415-39312-4).
(en) H. R. Loyn, The Middle Edats : A Concisa Encyclopedia, Londres, Thames and Hudson, 1989, 352 p. (ISBN 0-500-27645-5).
(en) Massimo Miglio, « Curial Humanism seen through the Prism of the Papal Library », dins Interpretations of Renaissença Humanism, Leiden, Brill, coll. « Brill's Studies in Intellectual History », 2006 (ISBN 978-90-04-15244-1).
(en) Theodore Mommsen, « Petrarch's Concepcion of the 'Dark Edats' », Speculum, panatòri. 17, n^o 2,‎ 1942 (DOI 10.2307/2856364, JSTOR 2856364).
(en) Rosemary Morris, « Northern Euròpa invades the Mediterranean, 900-1200 », dins The Oxford Illustrated History of Medieval Euròpa, Oxford, Oxford University Press, 1998 (ISBN 0-19-285220-5).
(en) Alexander Murray, « Should the Middle Edats Be Abolished? », Essays in Medieval Studies, panatòri. 21,‎ 2004 (DOI 10.1353/ems.2005.0010).
(en) David Nicolle, Medieval Warfare Font Book : Warfare In Western Christendom, Londres, Brockhampton Press, 1999, 320 p. (ISBN 1-86019-889-9).
(en) Ronald Numbers, « Myths and Truths in Sciéncia and Religion: A historical perspectiva », Lectura archiu, The Faraday Institute for Sciéncia and Religion, 11 de mai de 2006 (consultat lo 25 de genièr de 2013).
(en) Robert Payne, The Dream and the Tomb : A History of the Crusades, Nòva Iòrc, Cooper Placeta Press, 2000, 421 p. (ISBN 0-8154-1086-7).
(en) Ted Peters, « Sciéncia and Religion », dins Encyclopedia of Religion, panatòri. 12, Detroit, Macmillan Reference, 2005, 2^e éd. (ISBN 978-0-02-865980-0).
(en) Daniel Power, The Central Middle Edats : Euròpa 950-1320, Oxford, Oxford University Press, coll. « The Short Oxford History of Euròpa », 2006, 320 p. (ISBN 978-0-19-925312-8).
(en) Bernard F. Reilly, The Medieval Spains, Cambridge, Cambridge University Press, coll. « Cambridge Medieval Textbooks », 1993, 228 p. (ISBN 0-521-39741-3, lira en linha).
(en) Jonathan Riley-Smith, « Crusades », dins The Middle Edats: A Concisa Encyclopedia, Londres, Thames and Hudson, 1989 (ISBN 0-500-27645-5).
(en) Barbara H. Rosenwein, Rhinoceros Bound : Cluny in the Tenth Century, Filadèlfia, University of Pennsylvania Press, 1982, 173 p. (ISBN 0-8122-7830-5).
(en) Jeffey B. Russell, Inventing the Flat Earth-Columbus and Modern Historians, Westport, Praeger, 1991 (ISBN 0-275-95904-X).
(en) Nigel Saul, A Companion to Medieval England 1066-1485, Stroud, Tempus, 2000 (ISBN 0-7524-2969-8).
(en) Jeffrey L. Singman, Daily Life in Medieval Euròpa, Westport, Greenwood Press, coll. « Daily Life Through History », 1999, 268 p. (ISBN 0-313-30273-1).
(en) Roger Stalley, Early Medieval Arquitectura, Oxford, Oxford University Press, coll. « Oxford History of Art », 1999, 272 p. (ISBN 978-0-19-284223-7, lira en linha).
(en) John A. F. Thomson, The Western Church in the Middle Edats, Londres, Arnold, 1998, 293 p. (ISBN 0-340-60118-3).
(en) Malcolm Vale, « The Civilization of Corts and Cities in the North, 1200-1500 », dins The Oxford Illustrated History of Medieval Euròpa, Oxford, Oxford University Press, 1998 (ISBN 0-19-285220-5).
(en) John Watts, The Making of Polities : Euròpa, 1300-1500, Cambridge, Cambridge University Press, coll. « Cambridge Medieval Textbooks », 2009 (ISBN 978-0-521-79664-4).
(en) David Whitton, « The Society of Northern Euròpa in the High Middle Edats, 900-1200 », dins The Oxford Illustrated History of Medieval Euròpa, Oxford, Oxford University Press, 1998 (ISBN 0-19-285220-5).
(en) Chris Wickham, The Inheritance of Roma : Illuminating the Dark Edats 400-1000, Nòva Iòrc, Penguin Books, 2009 (ISBN 978-0-14-311742-1).

Ligams extèrns

(en) Documents sus l'Edat Mejana sul sit de la British Library
(en) Medievalists.net Nombroses articles e dossièrs sus l'Edat Mejana
L'Edat Mejana, dossièr illustrat de francetv educacion

Notícias e ressorsas

Notícias d'autoritat :
- BnF (donadas)
- LCCN
- GND
- Israël
- Tchéquie
- Letònia
Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas :
Ressorsa relativa a la santat :
- Medical Subject Headings
Ressorsa relativa a la benda dessenhada :
- Comic Vine

[Power2006304-1] {a e b} Power 2006, p. 304.

[Mommsen1942236-237-2] Mommsen 1942, p. 236-237.

[Singman1999x-3] Singman 1999, p. x.

[4] E. L. Knox, « History of the Idea of the Renaissença », Abòsca State University

[Bruni2001xvii-5] {a e b} Bruni 2001, p. xvii.

[Miglio2006112-6] Miglio 2006, p. 112.

[Albrow1997205-7] Albrow 1997, p. 205.

[Murray20044-8] Murray 2004, p. 4.

[Davies1996291-293-9] {a e b} Davies 1996, p. 291-293.

[10] Veire per exemple lo títol de l'obratge de Saul 2000, Companion to Medieval England 1066-1485

[Kamen200529-11] Kamen 2005, p. 29.

[12] Jacques Le Goff : "l'Edat Mejana es una epòca plena de rires !" sus lexpress.fr del 1^er abril de 2004

[13] Jacques Le Goff : l'explorador de l'Edat Mejana sus bibliobs.nouvelobs.com del 16 d'agost de 2010

[Cunliffe2008391-393-14] Cunliffe 2008, p. 391-393.

[Collins19993-5-15] Collins 1999, p. 3-5.

[Heather2006111-16] {a e b} Heather 2006, p. 111.

[Brown197124-25-17] Brown 1971, p. 24-25.

[Collins19999-18] Collins 1999, p. 9.

[Collins199924-19] Collins 1999, p. 24.

[Cunliffe2008405-406-20] Cunliffe 2008, p. 405-406.

[Collins199931-33-21] Collins 1999, p. 31-33.

[Brown197134-22] Brown 1971, p. 34.

[Brown197165-68,_82-94-23] Brown 1971, p. 65-68, 82-94.

[Bauer201056-59-24] Bauer 2010, p. 56-59.

[Collins199951-25] Collins 1999, p. 51.

[Bauer201047-49-26] Bauer 2010, p. 47-49.

[Bauer201080-83-27] Bauer 2010, p. 80-83.

[Collins199959-60-28] Collins 1999, p. 59-60.

[Cunliffe2008417-29] {a e b} Cunliffe 2008, p. 417.

[James200967-68-30] James 2009, p. 67-68.

[Bauer2010117-118-31] Bauer 2010, p. 117-118.

[Wickham200979-32] Wickham 2009, p. 79.

[Wickham200986-33] Wickham 2009, p. 86.

[Collins1999116-134-34] Collins 1999, p. 116-134.

[BalardGenêtRouche197324-35] Balard, Genèsta e Rouche 1973, p. 24.

[Wickham2009100-101-36] Wickham 2009, p. 100-101.

[Backman200386-91-37] Backman 2003, p. 86-91.

[Collins199996-97-38] Collins 1999, p. 96-97.

[James200982-85-39] James 2009, p. 82-85.

[James200977-78-40] {a e b} James 2009, p. 77-78.

[James200978-81-41] James 2009, p. 78-81.

[Collins1999196-208-42] Collins 1999, p. 196-208.

[Davies1996235-238-43] Davies 1996, p. 235-238.

[44] A títol d'exemple, Voltaire, influenciat per Jérôme Wolf, vei en Bizanci un « modèl d'escurantisme religiós e enterraire de las arts » (Véronique Prat, Los fastes de Bizanci sus [1], 2 de genièr de 2009) ; Thouvenel escriu que « lo Orient es un ramat de rafatum de raças e de nacionalitats dont cap es pas digna de nòstre respècte » (letra de 1852 a Napoleon III, correspondéncia d'Édouard-Antoine de Thouvenel, Archius nacionals, microfilms jos la quòta 255AP sus Archius nacionals) e Edward Gibbon descriu l'Empèri bizantin coma un estat dogmatic (es l'un dels senses del mot « ortodòx ») avent pas res a legar a l'Occident (Edward Gibbon, Istòria de la decadéncia e de la casuda de l'Empèri roman).

[Wickham200981-83-45] Wickham 2009, p. 81-83.

[Bauer2010200-202-46] Bauer 2010, p. 200-202.

[Bauer2010206-213-47] {a e b} Bauer 2010, p. 206-213.

[Collins1999126,_130-48] Collins 1999, p. 126, 130.

[Brown19988-9-49] Brown 1998, p. 8-9.

[James200995-99-50] James 2009, p. 95-99.

[Collins1999140-143-51] Collins 1999, p. 140-143.

[Brown1971174-175-52] Brown 1971, p. 174-175.

[Brown199845-49-53] Brown 1998, p. 45-49.

[Wickham2009189-193-54] Wickham 2009, p. 189-193.

[Wickham2009204-55] Wickham 2009, p. 204.

[Wickham2009205-210-56] Wickham 2009, p. 205-210.

[Wickham2009211-212-57] Wickham 2009, p. 211-212.

[Wickham2009215-58] Wickham 2009, p. 215.

[GiesGies19733-4-59] Gies e Gies 1973, p. 3-4.

[Wickham2009218-219-60] Wickham 2009, p. 218-219.

[Collins1999143-145-61] Collins 1999, p. 143-145.

[Collins1999149-151-62] Collins 1999, p. 149-151.

[Reilly199352-53-63] Reilly 1993, p. 52-53.

[Brown199815-64] Brown 1998, p. 15.

[Collins1999218-233-65] Collins 1999, p. 218-233.

[Davies1996328-332-66] Davies 1996, p. 328-332.

[Wickham2009170-172-67] Wickham 2009, p. 170-172.

[Colish199762-63-68] Colish 1997, p. 62-63.

[Lawrence200110-13-69] Lawrence 2001, p. 10-13.

[Lawrence200118-24-70] Lawrence 2001, p. 18-24.

[Wickham2009185-187-71] Wickham 2009, p. 185-187.

[Hamilton200343-44-72] Hamilton 2003, p. 43-44.

[Colish199764-65-73] Colish 1997, p. 64-65.

[Singman1999143-74] Singman 1999, p. 143.

[Wickham2009158-159-75] Wickham 2009, p. 158-159.

[Wickham2009164-165-76] Wickham 2009, p. 164-165.

[Bauer2010246-253-77] Bauer 2010, p. 246-253.

[Bauer2010344-78] Bauer 2010, p. 344.

[Loyn1989204-79] Loyn 1989, p. 204.

[Davies1996241-80] Davies 1996, p. 241.

[Colish199766-70-81] Colish 1997, p. 66-70.

[Backman2003109-82] {a e b} Backman 2003, p. 109.

[Backman2003117-120-83] Backman 2003, p. 117-120.

[Davies1996302-84] Davies 1996, p. 302.

[Bauer2010427-431-85] {a e b} Bauer 2010, p. 427-431.

[Backman2003139-86] Backman 2003, p. 139.

[Collins1999360-361-87] Collins 1999, p. 360-361.

[Collins1999397-88] Collins 1999, p. 397.

[Davies1996294-89] Davies 1996, p. 294.

[Davies1996336-339-90] Davies 1996, p. 336-339.

[Backman2003144-145-91] Backman 2003, p. 144-145.

[Collins1999378-385-92] Collins 1999, p. 378-385.

[Collins1999387-93] Collins 1999, p. 387.

[Davies1996309-94] Davies 1996, p. 309.

[Collins1999394-404-95] Collins 1999, p. 394-404.

[Wickham2009500-505-96] Wickham 2009, p. 500-505.

[Collins1999385-389-97] Collins 1999, p. 385-389.

[Davies1996318-320-98] Davies 1996, p. 318-320.

[Davies1996321-326-99] Davies 1996, p. 321-326.

[Stalley199929-35-100] Stalley 1999, p. 29-35.

[Stalley199943-44-101] Stalley 1999, p. 43-44.

[Cosman2007247-102] Cosman 2007, p. 247.

[Stalley199945,_49-103] Stalley 1999, p. 45, 49.

[Lasko197216-18-104] Lasko 1972, p. 16-18.

[Henderson1977233-238-105] Henderson 1977, p. 233-238.

[Kitzinger195536-53,_61-64-106] Kitzinger 1955, p. 36-53, 61-64.

[Henderson197718-21,_63-71-107] Henderson 1977, p. 18-21, 63-71.

[Henderson197736-42,_49-55,_103,_143,_204-208-108] Henderson 1977, p. 36-42, 49-55, 103, 143, 204-208.

[Benton200241-49-109] Benton 2002, p. 41-49.

[Nicolle199930-110] Nicolle 1999, p. 30.

[Nicolle199930-31-111] Nicolle 1999, p. 30-31.

[Nicolle199928-29-112] Nicolle 1999, p. 28-29.

[Nicolle199988-91-113] Nicolle 1999, p. 88-91.

[Nicolle199934-114] Nicolle 1999, p. 34.

[Nicolle199939-115] Nicolle 1999, p. 39.

[Nicolle199958-59-116] Nicolle 1999, p. 58-59.

[Nicolle199967-117] Nicolle 1999, p. 67.

[Jordan20035-12-118] Jordan 2003, p. 5-12.

[Backman2003156-119] {a b c e d} Backman 2003, p. 156.

[Epstein200952-53-120] Epstein 2009, p. 52-53.

[Backman2003164-165-121] Backman 2003, p. 164-165.

[Barber199237-41-122] Barber 1992, p. 37-41.

[Cosman2007193-123] Cosman 2007, p. 193.

[Davies1996311-315-124] {a e b} Davies 1996, p. 311-315.

[Singman19993-125] Singman 1999, p. 3.

[Singman19998-126] Singman 1999, p. 8.

[Hamilton200333-127] Hamilton 2003, p. 33.

[Barber199233-34-128] Barber 1992, p. 33-34.

[Barber199248-49-129] Barber 1992, p. 48-49.

[Singman1999171-130] Singman 1999, p. 171.

[Loyn1989191-131] Loyn 1989, p. 191.

[Epstein200954-132] Epstein 2009, p. 54.

[Singman199913-133] Singman 1999, p. 13.

[Singman199914-15-134] {a e b} Singman 1999, p. 14-15.

[Singman1999177-178-135] Singman 1999, p. 177-178.

[Epstein200981-136] Epstein 2009, p. 81.

[Epstein200982-83-137] Epstein 2009, p. 82-83.

[Barber199274-76-138] Barber 1992, p. 74-76.

[Backman2003283-284-139] Backman 2003, p. 283-284.

[Barber1992365-380-140] Barber 1992, p. 365-380.

[Backman2003262-279-141] Backman 2003, p. 262-279.

[Backman2003181-186-142] Backman 2003, p. 181-186.

[Jordan2003143-147-143] Jordan 2003, p. 143-147.

[Jordan2003250-252-144] Jordan 2003, p. 250-252.

[Denley1998235-238-145] Denley 1998, p. 235-238.

[Davies1996364-146] Davies 1996, p. 364.

[147] Iaroslav Lebedynsky, Crimèa, de las Borretas als tatars, Lo Harmattan 2014 (ISBN 978-2-343-02795-1).

[Backman2003187-189-148] Backman 2003, p. 187-189.

[Jordan200359-61-149] Jordan 2003, p. 59-61.

[Backman2003189-196-150] Backman 2003, p. 189-196.

[Loyn1989122-151] Loyn 1989, p. 122.

[Backman2003263-152] Backman 2003, p. 263.

[Barlow1988285-286-153] Barlow 1988, p. 285-286.

[Backman2003286-289-154] Backman 2003, p. 286-289.

[Backman2003289-293-155] Backman 2003, p. 289-293.

[Davies1996355-357-156] Davies 1996, p. 355-357.

[HallamEverard2001401-157] Hallam e Everard 2001, p. 401.

[Davies1996408-409-158] Davies 1996, p. 408-409.

[Davies1996345-159] {a e b} Davies 1996, p. 345.

[Barber1992341-160] Barber 1992, p. 341.

[Barber1992350-351-161] Barber 1992, p. 350-351.

[Barber1992353-355-162] Barber 1992, p. 353-355.

[163] A la batalha de Manzikert l'Empèri Bizantin perdèt l'èst e lo centre de l'Anatolia mas pas l'Anatolia tota entièra coma o mòstran per error de nombrosas fonts segondàrias, a començar per las cartas istoricas de William Shepherd tala [2] e las que se n'inspiran tala [3]; cf. Jean-Claude Cheynet, « Mantzikert: un desastre militar? », Revista internacionala dels estudis bizantins, Brussèlas 1980, p. 417-418.

[Davies1996332-333-164] Davies 1996, p. 332-333.

[Riley-Smith1989106-107-165] {a b e c} Riley-Smith 1989, p. 106-107.

[Payne2000204-205-166] Payne 2000, p. 204-205.

[Lock2006156-161-167] Lock 2006, p. 156-161.

[Backman2003299-300-168] Backman 2003, p. 299-300.

[169] Clifton R. Fox, (en) What, teis anything, is a bizantina ?, Lone Star College, Tomball 1996 : [4] vist lo 21 oct. 2009.

[Lock2006122-170] Lock 2006, p. 122.

[Barber1992145-149-171] {a e b} Barber 1992, p. 145-149.

[Lock2006205-213-172] Lock 2006, p. 205-213.

[Lock2006213-224-173] Lock 2006, p. 213-224.

[Backman2003232-237-174] Backman 2003, p. 232-237.

[Backman2003247-252-175] Backman 2003, p. 247-252.

[Loyn1989293-294-176] {a e b} Loyn 1989, p. 293-294.

[Colish1997295-301-177] Colish 1997, p. 295-301.

[Backman2003252-260-178] Backman 2003, p. 252-260.

[Davies1996349-179] {a e b} Davies 1996, p. 349.

[Saul2000113-114-180] Saul 2000, p. 113-114.

[Backman2003237-241-181] Backman 2003, p. 237-241.

[Backman2003241-246-182] Backman 2003, p. 241-246.

[Ilardi200718-19-183] Ilardi 2007, p. 18-19.

[Backman2003246-184] Backman 2003, p. 246.

[Ilardi20074-5,_49-185] Ilardi 2007, p. 4-5, 49.

[186] Robert Philippe, L'energia a la mejana edat, París, Sorbona, 1980 (lira en linha)

[Epstein200945-187] {a e b} Epstein 2009, p. 45.

[Barber199268-188] Barber 1992, p. 68.

[Barber199273-189] Barber 1992, p. 73.

[Nicolle1999125-190] Nicolle 1999, p. 125.

[Nicolle199980-191] Nicolle 1999, p. 80.

[Nicolle1999130-192] Nicolle 1999, p. 130.

[Nicolle1999296-298-193] {a e b} Nicolle 1999, p. 296-298.

[Benton200255-194] Benton 2002, p. 55.

[Adams2001181-189-195] Adams 2001, p. 181-189.

[Benton200258-60,_65-66,_73-75-196] Benton 2002, p. 58-60, 65-66, 73-75.

[Dodwell199337-197] Dodwell 1993, p. 37.

[Benton200291-92-198] Benton 2002, p. 91-92.

[Lasko1972240-250-199] Lasko 1972, p. 240-250.

[Adams2001195-216-200] Adams 2001, p. 195-216.

[Benton2002185-190,_269-271-201] Benton 2002, p. 185-190, 269-271.

[Benton2002250-202] Benton 2002, p. 250.

[Benton2002135-139,_245-247-203] Benton 2002, p. 135-139, 245-247.

[Benton2002264-278-204] Benton 2002, p. 264-278.

[Rosenwein198240-41-205] {a e b} Rosenwein 1982, p. 40-41.

[Barber1992143-144-206] Barber 1992, p. 143-144.

[Hamilton200347-207] Hamilton 2003, p. 47.

[Morris1998199-208] Morris 1998, p. 199.

[Barber1992155-167-209] Barber 1992, p. 155-167.

[Barber1992185-192-210] Barber 1992, p. 185-192.

[Backman2003373-374-211] Backman 2003, p. 373-374.

[Epstein200941-212] Epstein 2009, p. 41.

[Loyn1989128-213] Loyn 1989, p. 128.

[Backman2003370-214] Backman 2003, p. 370.

[Singman1999189-215] Singman 1999, p. 189.

[Epstein2009184-185-216] Epstein 2009, p. 184-185.

[Epstein2009246-247-217] Epstein 2009, p. 246-247.

[Backman2003374-380-218] Backman 2003, p. 374-380.

[Davies1996412-413-219] Davies 1996, p. 412-413.

[Koenigsberger1987226-220] Koenigsberger 1987, p. 226.

[Koenigsberger1987299-221] Koenigsberger 1987, p. 299.

[Koenigsberger1987286,_291-222] Koenigsberger 1987, p. 286, 291.

[Allmand1998125-223] Allmand 1998, p. 125.

[Watts2009201-219-224] Watts 2009, p. 201-219.

[Watts2009224-233-225] Watts 2009, p. 224-233.

[Watts2009233-238-226] Watts 2009, p. 233-238.

[Watts2009166-227] Watts 2009, p. 166.

[Loyn1989176-228] Loyn 1989, p. 176.

[Davies1996545-229] Davies 1996, p. 545.

[Watts2009180-181-230] Watts 2009, p. 180-181.

[Watts2009317-322-231] Watts 2009, p. 317-322.

[Davies1996423-232] Davies 1996, p. 423.

[Nicolle1999186-233] Nicolle 1999, p. 186.

[Watts2009170-171-234] Watts 2009, p. 170-171.

[Watts2009173-175-235] {a e b} Watts 2009, p. 173-175.

[Watts2009327-332-236] Watts 2009, p. 327-332.

[Watts2009340-237] {a e b} Watts 2009, p. 340.

[Davies1996425-426-238] Davies 1996, p. 425-426.

[Davies1996431-239] Davies 1996, p. 431.

[Davies1996385-389-240] Davies 1996, p. 385-389.

[Davies1996446-241] Davies 1996, p. 446.

[Thomson1998170-171-242] Thomson 1998, p. 170-171.

[Loyn198945-243] Loyn 1989, p. 45.

[Loyn1989153-244] Loyn 1989, p. 153.

[Thomson1998184-187-245] Thomson 1998, p. 184-187.

[Thomson1998197-199-246] Thomson 1998, p. 197-199.

[Thomson1998218-247] Thomson 1998, p. 218.

[Thomson1998213-217-248] Thomson 1998, p. 213-217.

[Loyn1989201-202-249] Loyn 1989, p. 201-202.

[Davies1996436-437-250] Davies 1996, p. 436-437.

[Davies1996433-434-251] Davies 1996, p. 433-434.

[Davies1996438-439-252] {a b e c} Davies 1996, p. 438-439.

[Keen1988282-283-253] Keen 1988, p. 282-283.

[Davies1996445-254] Davies 1996, p. 445.

[Singman1999224-255] Singman 1999, p. 224.

[Barber199260-67-256] Barber 1992, p. 60-67.

[Davies1996451-257] Davies 1996, p. 451.

[Davies1996454-455-258] Davies 1996, p. 454-455.

[Davies1996511-259] Davies 1996, p. 511.

[Nicolle1999180-260] Nicolle 1999, p. 180.

[Nicolle1999188-261] Nicolle 1999, p. 188.

[Nicolle1999185-262] Nicolle 1999, p. 185.

[Contamine1984150-165-263] Contamina 1984, p. 150-165.

[Contamine1984165-172-264] Contamina 1984, p. 165-172.

[Epstein2009193-194-265] Epstein 2009, p. 193-194.

[Singman199938-266] Singman 1999, p. 38.

[Epstein2009200-201-267] Epstein 2009, p. 200-201.

[Epstein2009203-204-268] Epstein 2009, p. 203-204.

[Epstein2009213-269] Epstein 2009, p. 213.

[Benton2002253-256-270] Benton 2002, p. 253-256.

[Lightbown197878-271] Lightbown 1978, p. 78.

[Benton2002257-262-272] Benton 2002, p. 257-262.

[British_Library2008-273] British Library 2008.

[Griffiths199617-18,_39-46-274] Griffiths 1996, p. 17-18, 39-46.

[Koenigsberger1987382-275] Koenigsberger 1987, p. 382.

[Lindberg20038-276] Lindberg 2003, p. 8.

[277] Peter Burke, La Renaissença europèa, Seuil, Puntejats Istòria, 2000, p. 36

[Heers2008127-278] Heers 2008, p. 127.

[Grant20019-279] Grant 2001, p. 9.

[Peters200581-82-280] Peters 2005, p. 81-82.

[Riché199911-26-281] Riché 1999, p. 11-26.

[Heers2008127-138-282] Heers 2008, p. 127-138.

[Russell199149-58-283] {a e b} Russell 1991, p. 49-58.

[Grant1994626-630-284] Grant 1994, p. 626-630.

[LindbergNumbers1986342-285] Lindberg e Numbers 1986, p. 342.

[Numbers2006-286] Numbers 2006.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

v · m Edat Mejana
Antiquitat tardiva Naut Edat Mejana : V^e sègle VI^e sègle VII^e sègle VIII^e sègle IX^e sègle X^e sègle
Edat Mejana centrala : XI^e sègle XII^e sègle XIII^e sègle Edat Mejana tardiva : XIV^e sègle XV^e sègle Renaissença
Art Literatura Poesia medievala francesa Musica Arquitectura Sciéncia Filosofia Educacion Armament Fortificacions Artilhariá Escrima
Feudalitat, Vassalitat, Omenatge feudal Noblesa, Chevalerie, Servatge Donjon, Motte castrale Sant Empèri Roman Germanic Universitat medievala Caval a l'Edat Mejana, Destrièr