Novèla Aquitània

	Novèla Aquitània
	; Logo de la region.
; Blason	; Drapeau
Administracion
País	França
Prefectura	Bordèu
Departaments e collectivitats territorialas	Charenta (16); Charenta Maritima (17); Corresa (19); Cruesa (23); Dordonha (24); Gironda (33); Landas (40); Òlt e Garona (47); Pirenèus Atlantics (64); Doas Sèvras (79); Viena (86); Vinhana Nauta (87)
Arrondiments	41
Cantons	258
Comunas	4 308
Conselh regional	Conselh regional de Novèla Aquitània
President del conselh regional ; Mandat	Alain Rousset (PS) ; 2021-2028
Prefècte	Étienne Guyot
Còdi INSEE	75
Còdi ISO 3166-2	FR-NAQ
Demografia
Gentilici	Neo-aquitan
Populacion	6 069 352 ab. (2021)
Densitat	72 ab./km2
Reng (populacion)	3e sus 18
Lengas; regionalas	occitan : gascon-bearnés, lengadocian, lemosin, auvernhat, marchois ;; basc : souletin, navarro-labourdin ;; lengas d'oil : peitavin, santongés
Geografia
Coordinadas	44° 50′ 12″ nòrd, 0° 35′ 20″ oèst
Superficia	84 036 km2
Reng	1er sus 18
Localizacion
Ligams
Sit web	nouvelle-aquitaine.fr
	modificar

Novèla Aquitània ^Escotar es una region administrativa francesa, creada per la reforma territoriala de 2015 e efectiva al 1^er genièr de 2016, après las eleccions regionalas de decembre de 2015.

Resultant de la fusion de las ancianas regions Aquitània, Lemosin e Peitau-Charentas, es estada nommada a sas debutas Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas. Regropa dotze departaments, s'espandís sus 84 036 km² (siá un ochen del territòri nacional) e compte 6 033 952 abitants (populacion municipala al 1^er genièr de 2020)^[3].

Es la mai vasta region francesa (metropòli e otramar confonduts) amb una superficia superiora a la d'Àustria ^[4].

Sa mai granda vila qu'es a l'encòp la capitala regionala, Bordèu, es al còr d'una aglomeracion de mai de 995 000 abitants, la seisena al nivèl nacional. Sola estructura intercomunala de la region a aver l'estatut de metropòli — creada per la lei de modernizacion de l'accion publica territoriala e d'afirmacion de las metropòlis — Bordèu Metropòli a espelit lo 1^er genièr de 2015.

La creissença de sa populacion, particularament marcada sul litoral, en fach un dels espacis mai atractius del territòri francés : la region novèla davança atal l'Illa de França e Provença-Alps-Còsta d'Azur en matèria de dinamisme demografic^[5].

Levat lo de l'Illa de França, lo conselh regional de Novèla Aquitània es lo qu'investís lo mai en innovacion e recèrca^[6]^{[font insufisenta]}. Lo potencial de recèrca de la region s'apièja sustot, otra las entrepresas, sus sas cinc universitats (Bordèu, Limòtges, La Rochèla, Pau e Peitieus) e mantuna Grand escòlas.

Primièra region agricòla d'Euròpa pertocant la chifra d'afars, es egalament la primièra region francesa en nombre d'emplecs toristics, comptant sustot sus la preséncia de tres de las quatre estacions balneàrias istoricas de la còsta atlantica francesa (Arcaishon, Biàrritz e Royan), aital coma de mantuna estacion d'espòrts d'ivèrn dins los Pirenèus (Gourette, La Pèira Sant Martin), la tresena region francesa per la produccion de riquesas amb un PIB s'auçant a 157,6 miliards d'euros^[7] e la cinquena region en nombre de creacions d'entrepresas (totes sectors confonduts)^[8].

Son economia pausa essencialament sus l'agricultura e la viticultura (vinhals de Bordèu e de Conhac, de reputacion internacionala), aital coma sus la primièra conchyliculture de França (la mitat de la produccion nacionala d'ustras se fa dins lo bacin de Marennes-Oléron), sus un sector industrial performant amb una poderosa industria aeronautica e espaciala, l'industria parachimique e farmaceutica e la ceramica industriala (Limòtges) e sus d'activitats terciàrias dinamicas coma lo sector financièr (Niòrt essent la quatrena plaça francesa, especializada dins las mutualas d'assegurança), las filièras imatge, numeric e design e lo torisme. Son litoral s'a vist implantar de nombrosas entrepresas especializadas dins la construccion navala de plasença (principalament a l'entorn de La Rochèla) e dins los espòrts de lisa, essencialament lo surf.

Sul plan cultural, lo sud de Novèla Aquitània es una de las regions constitutivas del Miègjorn de França. Fedèra mantuna aira culturala diferenta : basc, occitana (Gasconha, Lemosin, lengadocian) e d'oïl (peitavin e santongés). Istoricament parlant, s'espandís sus una partida granda de l'ancian ducat d'Alienòr d'Aquitània, çò qu'en fach la luènha eretièra de l'Aquitània medievala.

Toponimia[modificar | modificar lo còdi]

La region s'es apelada « Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas » fins al mes de setembre de 2016. Juxtapausant los noms de las ancianas regions per òrdre alfabetic, èra aquel retengut per la lei entretant qu'un nom novèl siá causit per decret en Conselh d'Estat sus proposicion del conselh regional de la region fusionada, decision devent intervenir abans lo 1^er julhet de 2016^[9].

Lo 4 de decembre de 2014, una consulta sus internet organizada pel quotidian regional Sud Oèst indica qu'una majoritat de votants desira que siá gardat lo nom « Aquitània » per designar la region novèla. De fach, l'anciana region Aquitània, eissida de la reorganizacion administrativa de las regions dins la segonda mitat del XX^e sègle, cobrissiá pas qu'una partida pichona de l'anciana província romana d'Aquitània, que s'espandissiá de Léger a la val de Garona. Lo reialme d'Aquitània, a partir de 781, èra fòrça mai espandit, puèi que compreniá grosso modo los territòris anant de Léger als Pirenèus e de l'ocean a l'èst d'Auvèrnhe, e mai se las partidas meridionalas èran probable menses plan controladas pel poder franc. Mas a partir de la fin del XI^e sègle, lo ducat d'Aquitània compreniá efectivament Peitau, Engolmés, Santonge, Lemosin, Peirigòrd, lo bordalés e Gasconha^[10]. Aquel ancian ducat correspond donc a pauc de causa près a la region novèla. Se pòt d'autre biais notar que las entitats qu'an totjorn fach partida d'Aquitània dempuèi la fin de l'Antiquitat e pendent l'Edat Mejana son : Peitau, Engolmés/Santonge, Lemosin e Peirigòrd ; lo bordalés e las regions situadas mai al sud an pas reïntegrat lo ducat d'Aquitània que dins lo mièg o la segonda mitat del XI^e sègle. Lo nom « Aquitània » seriá per consequent estada del tot pertinent del ponch de vista istorica e identitària per designar aquela region novèla.

L'opcion del nom « Aquitània » es egalament defenduda pel geograf Guy Di Méo, professor de las Universitats a Bordèu-Montaigne, per que « Aquitània seriá un nom qu'auriá de sens. La granda Aquitània romana e medievala aviá una talha correspondent mai o mens a la futura grand region. Lo nom Lemosin seriá un pauc restrictiu, mentre que Peitau-Charentas es una construccion contemporanèa, una fabricacion politica pro contestabla »^[11]. Fin 2015, l'associacion Encontra d'Istorians de Lemosin e las principalas societats istoricas lemosinas se son egalament plan clarament prononciadas al benefici del nom « Aquitània » per de rasons istoricas e identitàrias, en s'apiejant tanben sus de consideracions economicas, toristicas e en tenent compte de la notorietat internacionala d'aquel nom^[12].

Mantuna consulta es organizada sus internet pendent la prima 2016. Al mes de març, un sondatge en linha realizat pel quotidian peitavin La Republica Novèla balha atal una avança a Grande-Aquitània (44 %) davant Sud-oèst-Atlantic (42 %)^[13]. Dins lo meteis temps, un sondatge similar es menat al près dels internautas lemosins per França 3 Lemosin, que mòstra egalament una larja avança del nom Grande-Aquitània (30,26 %), seguit per Sud-oèst-Atlantic (23,78 %) e Aquitània (15,01 %) en tresena posicion^[14]. Lo 4 d'abril de 2016, lo quotidian Sud Oèst indica que los primièrs resultats de la consulta menada per la region sus son sit oficial placen en cap Aquitània e sas derivats. En parallèl, un comitat presidit per l'istoriana Anne-Marie Cocula es cargat per Alain Rousset de trobar un nom a la region novèla. Après mantun mes, lo comitat torna un rapòrt preconizant de batejar la region Novèla Aquitània, portaire, segon Anne-Marie Cocula, de « novetat, d'innovacion, de vam que caracterizan nòstra region novèla »^[15], mentre que Grande-Aquitània, qu'arribava pasmens en cap dels sondatges, èra percebut coma « balhant un sentiment de superioritat »^[16]. Lo nom Novèla Aquitània es fin finala retengut per l'amassada plenièra del conselh regional lo 27 de junh de 2016^[17], e es validat pel Conselh d'Estat lo 13 de setembre de 2016^[18]. Es traduch dins las tres lengas regionalas en Nòva Aquitània en occitan, Akitania Berria en basc e Novéle-Aguiéne en peitavin-santongeses.

Bandièra armoriée e pabalhon de Novèla Aquitània.

Geografia[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Geografia de Novèla Aquitània, Geografia d'Aquitània, Geografia de Lemosin e Geografia de Peitau-Charentas.

Quadre territorial[modificar | modificar lo còdi]

La region Novèla Aquitània resulta de la fusion de tres collectivitats territorialas (Aquitània, Lemosin e Peitau-Charentas) decidida dins l'encastre de la reforma territoriala de 2014. S'espandissent sus 84 036 km²^[19] (comparable a la superficia d'Àustria ), mai espandida que Guaiana, es la mai vasta region de França (metropòli e otramar confonduts). Es l'una de las quatre regions constitutivas del Miègjorn de França.

Cobrís una partida del Sud-oèst Grand, siá dotze departaments que son los seguents per òrdre alfabetic : Charenta, Charenta Maritima, Corresa, Cruesa, Doas Sèvras, Dordonha, Gironda, Vinhana Nauta, Landas, Òlt e Garona, Pirenèus Atlantics e Viena.

Englòba las tres mai grands departaments de la França metropolitana (Gironda, Landas e Dordonha) que, respectivament amb 9 976 km², 9 243 km² e 9 060 km², ocupan lo tèrç de la susfàcia totala de la region.

Region mejanament poblada als fòrts contrastes de poblament[modificar | modificar lo còdi]

Sul plan demografic, Novèla Aquitània amolona los contrastes de poblament ont la reparticion de la populacion es plan inegala sus l'ensemble de la region novèla.

Atal Gironda es de luènh lo departament mai poblat amb près de 1 600 000 abitants, Cruesa es lo mens poblat amb mens de 120 000 abitants, aqueste essent lo segond departament lo mens poblat de França après Losera^[20].

Tot parièr, las densitats de populacion per departament van del simple al septuple entre Cruesa (21 ab./km²) e Gironda (159 ab./km²).

D'un autre costat, tres departaments solament suls dotze que constituïsson aquela region an una densitat de populacion superiora a la mejana regionala : Gironda (159 ab./km²), Charenta Maritima (94 ab./km²) e Pirenèus Atlantics (89 ab./km²) que, en mai, son totes los tres dels departaments litorals bordats per l'ocean Atlantic.

Mas Novèla Aquitània demòra dins l'ensemble una region mejanament poblada, sa densitat de populacion (71 ab./km²) es netament inferiora a la de la França metropolitana (119 ab./km²).

Aquel poblament mejan de la region se miralha egalament dins lo feble nombre de grandas vilas e per una urbanizacion relativament moderada.

La mai granda vila e sola metropòli es Bordèu (254 436 abitants en 2017 per la comuna), al còr d'una aglomeracion de mai de 900 000 abitants ; tiba a venir una megalopòli regionala, fruch de decisions de las diferentas politicas d'amainatjament del territòri. La capitala regionala espandís d'ara enlà son influéncia sus tot lo quart sud-oèst de França e acreis particularament son dardalh urban sus tota sa region en consequéncia de sas foncions de comandament regional.

Tres autras vilas a l'escalon intermediari exercisson en fach un feble ròtle dins la region comparativament a Bordèu. Novèla Aquitània dispausa pas en efièch que d'una vila granda al pes urban limitat, Limòtges, e de doas vilas mejanas a las influéncias modèstas, Peitieus e Pau. Es frapant de relevar que son totas las tres situadas suls marges territorials de la region novèla e èran, per las doas primièras, d'ancianas capitalas regionalas : Limòtges (132 175 abitants e mai de 182 000 abitants dins son aglomeracion), Peitieus (88 291 abitants e mai de 132 000 abitants dins son aglomeracion) e Pau (77 130 abitants e près de 200 000 abitants dins son aglomeracion). Cap d'aquelas tres vilas exercís pas pro de contrapés de cap a Bordèu dins l'armadura urbana regionala.

Dins la rèsta de la region, un teissut relativament diversificat de vilas mejanas malhan lo territòri regional. Demest aquestas, solas Baiona e La Rochèla se desmarcan netament per lor remarcable dinamisme urban malgrat que lor influéncia se limite a lor micro-region.

Las autras vilas de mejana importància pòdon èsser classadas en quatre categorias distintas :

D'unas vilas exercisson lor importància a l'escala de lor departament en rason principalament de lor ròtle de prefectura coma Agen, Engolesme, Lo Mont de Marçan, Niòrt e Peirigús.

D'autres centres urbans devon lor influéncia gràcias a lor situacion geografica particulara lor permetent de jogar un ròtle de caireforc de comunicacion e de pòl comercial coma Brageirac dins la val mejana de Dordonha, Briva entre los departaments de Corresa e de Dordonha, Santas dins la partida centrala de la Charenta Maritima o encara Vilanuèva d'Òut dins la val d'Òlt .

La tresena categoria d'aquelas vilas correspond a d'ancians centres industrials ont l'industria jòga encara un ròtle notable coma Châtellerault amb l'automobil o Rochefort amb l'aeronautica.

Enfin, qualques vilas devon lor desvolopament gràcias al torisme coma Dacs amb lo termalisme, Arcaishon e Royan amb lo torisme balneari ^[21].

Quadre geografic[modificar | modificar lo còdi]

La region Novèla Aquitània es limitada pels Païses de Léger al nòrd-oèst, lo Centre e Vau de Léger al nòrd, l'Auvèrnhe-Ròse-Alps a l'èst, Occitània al sud-èst e per Espanha al sud.

La region cobrís una partida granda del Bacin aquitan e una porcion pichona del Bacin parisenc (lo limit entre los dos essent situada al nivèl del lindal de Peitau), aital coma lo platèl de Lemosin (apartenissent al Massís central) e la partida occidentala de la cadena dels Pirenèus.

S'inscriu dins cinc bacins idrografics virats cap a l'ocean Atlantic : Léger, Charenta, Viena, Garona e Dordonha (e lor perlongament estuarien qu'es Gironda), e Ador, fluvis noiriguièrs bordant de las tèrras consacradas lo mai sovent a la viticultura e a l'agricultura.

Novèla Aquitània compta egalament sus la preséncia d'una larja faciada maritima de près de 720 quilomètres^[22] dobèrta sus l'ocean Atlantic, anant de la resèrva naturala nacionala de la baia de la Gulhon e de l'estuari de la Sèvre Niortaise (al nòrd de Charron) al de la Bidassoa (al sud de Hendaia) e comprenent las illas de l'archipèla charentesa (illas de Res, d'Oléron , d'Ais e Dòna) aital coma la vasta escavadura del bacin d'Arcaishon. Aquel territòri variat es lo domeni de l'ostréiculture (ustras de Marennes-Oléron e del bacin d'Arcaishon), de la mytiliculture (muscles de la baia de la Gulhon), e del torisme, materializat per la preséncia d'estacions balneàrias famosas talas coma Arcaishon (còsta d'Argent), Biàrritz (còsta basca) o Royan (còsta de Beutat). Sa partida nòrd (còstas charentesas e estuari de Gironda) es compresa dins lo pargue natural marin de l'estuari de Gironda e de la mar de las Canals, mai grand pargue marin francés.

Dempuèi la peninsula d'Arvert fins a las còstas de Labord, lo litoral, quasi-rectilinèu, es bordat de nautas dunas, que culminan a la duna del Pilat, de grands lacs (lac de Hortin e de Carcan, estanh de La Canau, estanh de Casaus e de Sanguinet, estanh de Biscarròssa e de Parentís, etc.) e de zònas umidas (resèrva naturala nacionala de las dunas e paluns de Hortin) que precedisson de vastas pinedas plantadas al XIX^e sègle. Lo bòsc de Landas, de luènh la mai espandida, cobrís près d'un milion d'ectaras ^[23] (dont près de 950 000 de pins maritims^[24]), çò qu'en fach lo mai vast bòsc artificiala d'Euròpa occidentala. Formant un vast triangle partissent de la poncha de Grèu, al nòrd de Solac, fins a Òssagòr al sud, e Nerac a l'èst, a remplaçat las landas ingratas, sablosas e palunosas qu'an caracterizat la region pendent de sègles. Lo bòsc de Landas es parcialament comprés dins lo pargue natural regional de Landas de Gasconha, que comença al sud de Bordèu.

Mai al nòrd, sus la riba drecha de l'estuari de Gironda, lo bòsc de la Coubre repren las meteissas caracteristicas, formant lo principal palmon verd del Royannais sus près d'8 000 ectaras^[25]. D'autres massises forestièrs importants cobrisson la region : al País basc, lo bòsc d'Iraty cobrís mai de 17 000 ectaras^[26] ; als confinhs de Charenta, de la Charenta Maritima e de Dordonha, lo bòsc de la Dobla, pontuada de près de 500 plans d'aiga, s'espandís sus mai o mens 50 000 ectaras^[27] ; mai al nòrd, près de Peitieus, lo bòsc de Moulière s'espandís sus près de 6 800 ectaras^[28]. Mai a l'èst, a rasís de Garait, lo bòsc de Chabrières atenh los 2 000 ectaras^[29].

L'extrèm sud de la region presenta un caractèr montanhós amb la preséncia del massís dels Pirenèus. Se sa partida occidentala (montanhas de Labord) se compausa mai de nautas sèrras verdolentas que penan a aténher generalament las 1 000 m (la Rhune, près de Baiona, es nauta de 900 m ; mas mai a l'èst, lo ponch culminant del País basc francés, lo pic d'Orhy, s'auça pasmens a 2 017 m), la region de Pau es marcada per de paisatges mai minerals, e es entornejada de pics nauts que despassan sovent los 2 000 mètres. Lo ponch culminant de la region, lo pic Palas (2 974 m) es situat non luènh d'ailà. Demest las autras cimas pirenencas situats dins la region figuran egalament lo pic del Miègjorn d'Aussau (2884 m), lo pic d'Arriel (2 824 m), lo pic de Gèr (2 613 m) près de l'estacion d'espòrts d'ivèrn de Gourette, lo pic d'Anie (2 504 m), lo Lata de Bazen (2 472 m), lo pic d'Ansabère (2 377 m), lo pic de l'Arraille (2 147 m) o lo pic d'Arlas (2 044 m).

Aquela region accidentada es corruda de nombroses torrents de montanha, apelats gaves : demest aquestes figuran lo gave de Pau, lo gave de Bious, lo gave d'Aussau o encara los gaves amassats, al limit de Landas e de Pirenèus Atlantics. La val d'Aussau, una de las tres grandas vals de Bearn, s'espandís dempuèi la banlèga de Pau fins al còl del Portalet, a la frontièra franco-espanhòla. Sos lacs glaciaris, sa fauna e sa flòra excepcionalas explican son integracion al pargue nacional dels Pirenèus.

Apertenent al Massís central, Lemosin presenta egalament un relèu marcat, amb sos nauts platèls bocagers e sos qualques cimas usadas que dominan de las vals verdolentas e dels bòsques de casses e de castanhièrs. Lo Platèl lemosin, entalhat per las vals de Vinhana (qu'asaga sa capitala, Limòtges) d'Eila , de la Vézère o de la pintoresca Corresa, amb sos relèus entraucats, despassa pas gaire los 500 m. Marca l'aigavèrs entre lo bacin de Léger al nòrd (fonts de la Briance, de l'Aixette , de la Grêne o de la Gorre), lo bacin de Dordonha al sud (fonts de la Dronne, d'Eila , de l'Auvézère ), e lo bacin versant maritim de Charenta, a l'oèst.

Los monts de Lemosin, que regropan una seria de pichons massises (monts de Fayat, massís dels Monédières, monts de Châlus) culminan al mont Bessou (977 m), en Corresa. Mai al nòrd, los monts de Marcha, que se dividisson en monts de Garait, monts d'Ambazac e monts de Blond, s'aparentan mai a de nautas sèrras boscosas, pontuadas de pastencs, qu'a de vertadièras cimas. Culminan al senhal de Sauvagnac (702 m), en Vinhana Nauta. Lo sud-oèst de Lemosin e lo nòrd-oèst de Peirigòrd son integrats dempuèi 1998 al pargue natural regional Peirigòrd-Lemosin, mentre que lo pargue natural regional de Millevaches en Lemosin creat en 2004 es associat al platèl eponim.

La partida septentrionala de la region, que correspond al Naut-Peitau istoric e a la partida meridionala d'Anjau (nord-oèst de Vinhana), s'organiza a l'entorn d'un platèl a vocacion agricòla e viticòla (vinhal del Naut-Peitau) irrigat per Vinhana, lo Clain o encara la Gartempe, que forman tant de vals pauc entraucadas, sovent bordadas de bòsques de casses. Mai al sud, lo Niortais presenta de paisatges dobèrts (openfields) a dominanta cerealièra, mas tanben de ricas zònas palustres, talas coma la Palun peitavina, eretatge d'un ancian golfe marin comolat per las alluvions, que se dividís en palun molhada (se parla mai volontièr de « Venècia verda ») e paluns dessecadas, reconvertits dins la polyculture. La vila de Niòrt, sus la Sèvre Niortaise, principala aglomeracion del Naut-Peitau en defòra de Peitieus, fach figura de pòrta d'aquela « Venècia verda » dont una partida granda apartenís al pargue natural regional de la Palun peitavina, creat en 1979^[30], classat Grand Sit de França.

La Palun peitavina dins las Doas Sèvras, conegut per sas passejadas en barca.

Mai al sud s'espandisson los Charentes, que correspondon a las ancianas províncias d'Aunis , d'Engolmés e de Santonge. Aunis es pas sens rampelar los paisatges del Niortais, amb sas paluns grandas que s'espandisson de part e d'autra de La Rochèla e de Rochefort (bada de Yves, palun de Rochefort, de Broue e de Brouage), mas tanben las illas de Res e d'Ais , als paisatges variats ont se mesclan pinedas, plajas de sable o encara la curiosa laguna del Bragard d'Ars, als sables en constant movement, qu'abriga una resèrva ornitologica. L'interior del territòri es marcat per la preséncia d'una rica plana cerealièra evocant Beauce per son relèu dobèrt sus l'orizont. Al centre d'aquel espaci, la vila de Surgères es demorada una tèrra de pastencs, ont l'elevatge lachièr a conservat tota son importància : la ciutat pichona aunisienne es atal un dels centres de produccion del burre Charentes-Peitau^[31].

Engolmés forma un espaci de transicion entre las planas litoralas d'Aunis, las grands « champanhes » de Santonge e lo platèl lemosin. Pontuat de pichonas sèrras, sembla viure al ritme de Charenta, vertadièra artèria qu'asaga sas principalas vilas, Engolesme, Conhac e Jarnac. Granda region viticòla, s'i produtz un alcoòl de reputacion internacionala, lo conhac, qu'es una aiga-de-vida, aital coma lo pineau dels Charentes. Lo quart oèst dels Charentes es format de Santonge, territòri organizat a l'entorn de las vilas de Santas, primièra capitala d'Aquitània a l'epòca romana, e de Royan.

Dins lo perlongament d'Engolmés, Dordonha correspond aproximativament a l'anciana província de Peirigòrd. Tirant son nom del cors d'aiga del meteis nom, qu'asaga Brageirac mas non sa prefectura, Peirigús (a la broa d'Eila ), aquel territòri als paisatges variats compte un important taus d'abosquiment (45 %) qu'en fach lo tresen departament mai boscós de França^[32]. Als bòsques grands de casses e de castanhièrs del Peirigòrd verd, organizat a l'entorn de Nontron, respondon los camps grands de cerealas del Peirigòrd blanc, escaissat « lo pusaut de Peirigòrd », las garrissadas, los noguièrs e los truffières del Peirigòrd negre, a l'entorn de Sarlat e La Canedat, e los vinhals del Peirigòrd porpre o Brageiragués, ont se produtz bergerac, monbazillac o pécharmant.

L'estuari de Gironda, que fach ofici de jonhent entre Santonge, lo Blayais, lo Medòc e la Guiana occidentala, es a el sol un mond a despart. Mai grand estuari salvatge d'Euròpa^[33], classat pargue natural marin amb las canals charentesas^[34], es bordat de grandas paluns (« pichona Camarga ») e de costals ont son produches la màger part dels vins grands de Bordèu, dempuèi los terradors grands médocains de la riba esquèrra de Garona (pauillac, margaux, sant-estèphe, sant-julian) fins al blaye-còstas-de-bordèus e al còstas-de-borg del vinhal del Blayais e del Bourgeais sus la riba drecha de Dordonha.

Escalonant sos costals e sos palus entre Garona e Dordonha fins a las pòrtas d'Òlt e Garona, la region naturala de l'Entre doas Mars el fach seguida amb son vinhal de vins blancs secs o liquoroses (cadillac, loupiac, santa-crotz-del-mont). Las pèiras de sas carrièras de calcari a Astéries foguèron utilizadas per la construccion dels edificis bordaleses coma lo palais Gallien tre lo III^e sègle e los ostals de familha dels XVIII^e e XIX^e sègle^[35].

Sus l'autra riba dels dos fluvis se desplegan encara, al nòrd, sus la riba drecha de Dordonha, lo vinhal del Libournais (pomerol, sant-émilion, fronsac) e al sud, sus la riba esquèrra de Garona, lo dels Grèus (pessac-léognan) e del Sauternais (sauternes, barsac). De reputacion internacionala, lo vinhal de Bordèu a fach dempuèi de sègles la reputacion de la region. Sas produccions s'expòrtan dins lo mond entièr.

Mai al sud, en riba esquèrra de Garona, s'espandís fins a l'Atlantic la plana granda de Landas de Gasconha (oèst de Gironda e nòrd del departament de Landas), que debuta a las pòrtas de Bordèu e se ven morir al pè dels Pirenèus. Ocupada en granda partida pel bòsc de Landas, es egalament una granda region agricòla (maïsiculture) e aculhís una estacion termala de reputacion internacionala, Dacs, d'un autre costat capitala de Chalòssa, importanta tèrra d'elevatge.

Lo litoral, somés a una fòrta erosion, es demorat plan salvatge. Qualques estacions balneàrias son estadas amainatjadas al mièg de las dunas, dempuèi Solac al nòrd de Gironda, en passant per Carcan, Hortin, La Canau, Biscarròssa, Mamisan o Cap Berton, sens oblidar las que bòrdan lo bacin d'Arcaishon : Arcaishon, Endarnòs, Lèja-Lo Horet, Lo Pilat. Aquela vasta laguna, largament dobèrta sus l'ocean, abriga dempuèi 2014 lo pargue natural marin del bacin d'Arcaishon^[36].

La Guiana orientala correspond en partida al departament d'Òlt e Garona. Rica region agricòla e cerealièra asagada tant per Òlt que per Garona, es celèbra per sos prunèls, qu'an pres lo nom de sa capitala, Agen (près d'8 000 ectaras de tèrra son consacrats als vergièrs de prunièrs d'Empeuta), mentre que Marmanda es reputada per sas tomatas. La doçor de son climat explica que s'i cultiva egalament lo tabat, aital coma las fragas (gariguettes) e la vinha, que servís a produire las còstas-del-marmandais, las còstas de Duras, lo buzet o las còstas de Brulhés, que se restacan al vast vinhal del Sud-oèst. Mas la vertadièra glòria d'aquel terrador es l'armanhac , pendent gascon del conhac, coma el exportat dins lo mond entièr. Son vinhal s'espandís sus una partida dels departaments d'Òlt e Garona, de Landas mas tanben de Gèrs (dins la region vesina, Occitània). S'i produtz egalament lo floc de Gasconha, als delicats accents florals.

L'extrèm sud de la region es format de dos territòris a la fòrta identitat, lo País basc (País basc nòrd o Ipparalde) e Bearn. Lo primièr, que s'organiza a l'entorn de Baiona, de Biàrritz, Sant Joan de Lus (Labord), Maulion-Licharre (Sola) o Sant Joan-Pè-de-Pòrt (Bassa Navarra), deure a son climat tebés e umid son costat verdolent, las pluèjas atlanticas venent cauçar contra la barrièra dels Pirenèus. La còsta, amb sas estacions balneàrias tufadas o familialas, en fach un luòc de villégiature presat. L'interior de las tèrras, mai rural, consèrva una fòrta tradicion agricòla e un solid terrador viticòla, simbolizat pel vinhal d'irouléguy mas tanben per de liquors tradicionalas coma l'izarra e lo patxaran, aiga-de-vida caracteristica de Navarra.

Ancorat al còr dels Pirenèus, Bearn opausa al País basc sas tradicions gasconas. Format d'una succession de sèrras doçament accentuadas e de vals (la del gave de Pau, que concentra la capitala, Pau, e mantuna ciutat coma Ortès e Navarrencs, essent la mai poblada), compren las vals d'Aspa , de Barétous, e d'Aussau (amb lo còl d'Aubisque). L'agricultura i ocupa totjorn una plaça importanta, atal coma la viticultura (jurançon, madiran) e mai se los sectors aeronautics e petroquimics son egalament representats. Es en Bearn que son concentradas las principalas estacions d'espòrts d'ivèrn de la region, talas coma Artouste, Gourette, Issarbe, La Pèira Sant Martin e Lo Somport.

Dunas sus l'illa d'Oléron (Charenta Maritima).
La val de Barétous vista del pic d'Issarbe (Pirenèus Atlantics)
Lo vilatge de Castelnaud-la-Capèla (Dordonha).
Plaja a la broa del lac de Biscarròssa (Landas).
La vièlha vila d'Aubusson (Cruesa).

Climat[modificar | modificar lo còdi]

La region Novèla Aquitània benefícia essencialament d'un climat oceanic mai o mens alterat. Se distinguís atal lo climat oceanic aquitan, que concernís la mai granda partida del territòri (de Charentes a Landas), lo climat oceanic del nòrd-oèst (Peitau), lo climat oceanic lemosin, tintat d'influéncias semi-continentalas (Lemosin) e lo micro climat oceanic basc, mai umid (mitat oèst de Pirenèus Atlantics e sud de Landas). Lo massís pirenenc benefícia d'un climat especific que vària en foncion de l'altitud : lo climat pirenenc, qu'es una declinason del climat montanhòl.

Dins lo Nòrd de la region, lo climat oceanic parisenc es marcat per de precipitacions moderadas, dels estius tebeses e dels ivèrns fresques, mas sens excèsses. Lo lindal de Peitau agís coma una relativa barrièra climatica e las regions situadas mai al sud apartenisson al domeni climatic oceanic aquitan. Las regions litoralas son globalament las mai asagadas, amb de pluèjas moderadas despartidas tot lo long de l'annada, a l'excepcion dels meses d'estiu, ont los periòdes de secada son pas rars. Los estius, relativament cauds, son temperats per las auretas marinas, e los ivèrns son tebeses. Las geladas son raras e la nèu, excepcionala. L'ensoleillement es important, avesinant los 2 000 a 2 200 oras per an, çò qu'es comparable a d'unas regions mediterranèas (Perpinhan). Las precipitacions estivalas prenon sovent la forma d'auratges, eventualament violents, mentre que l'ivèrn es de còps marcat per de tempèstas, dont d'unas an marcat la region per lor caractèr excepcional : Martin en 1999 (recòrd de 198 km/h a Sant Danís-d'Oléron), Klaus en 2009 (172 km/h a Biscarròssa) o Xynthia en 2010 (160 km/h sus l'illa de Re).

Lo climat de la Charenta lemosina e de Lemosin, mai asagat e mai fresc, demòra temperat amb de primas tebesas e dels estius pro cauds, amb de variacions degudas a l'altitud. L'ensoleillement annal atench en mejana 1 850 oras. Lo climat del País basc e del sud de Landas se singulariza per sos estius cauds, sos ivèrns doces mas sustot per son importanta pluviometria, las perturbacions atlanticas venent butar suls contrafòrts pirenencs. Aquel microclimat explica la preséncia d'una vegetacion luxurianta e l'aspècte verdolent de la region, que diferís del del versant espanhòl. Las brumas i son pas raras, mas se dissipan en general plan lèu.

Pertocant lo climat pirenenc, a tendéncia subocéanique en Bearn, es subjècte a de frequents « efièches de tap » quand las perturbacions de nòrd-nòrd-oèst venon butar contra lo massís pirenenc. Los fonzes de vals, vertadièras « fonilhs a nívols » son particularament asagats. L'ennevament ivernal es important al dessús de 1 200 mètres. La val de Pau benefícia pasmens d'un microclimat, marcat per un ensoleillement important (près de 1 900 oras per an) mas una fòrta pluviometria (1 100 mm per an) e una quasi-abséncia de geladas en ivèrn. Las precipitacions i son generalament brèvas, mas regularas, e despartidas tot lo long de l'annada.

Segon lo climatològ Hervé Lo Treut, la region es vulnerabla e pauc preparada al rescalfament climatic. Aqueste, « en modificant l'ennevament dels Pirenèus, reduch per exemple lo debit d'estiu dels rius e afècta las culturas, en particular lo milh. Las vilas seràn somesas a d'èrsas de calor mai intensas, que pòt accentuar la « illeta de calor urban » : las temperaturas pòdon aténher 5 °C a 10 °C en mai en centre-vila qu'en banlèga mai luènha. L'elevacion del nivèl de la mar – fins a 1 mètre a la fin del sègle – va afectar l'estuari de Gironda e lo bacin d'Arcaishon. Las zònas costièras (720 km dins la region) patiràn un risc de submersion frequent. Sustot, l'erosion cronica serà accelerada. A l'orizont 2050, s'estima a 65 mètres la reculada mejana del trach de còsta del litoral sablós Landas-Gironda »^[37].

Transpòrts[modificar | modificar lo còdi]

Novèla Aquitània es una region de transit entre lo bacin parisenc (e sustot l'Illa de França) e la peninsula Iberica, mas tanben entre la rega rodanenca e las regions atlanticas e mediterranèas (miègjorn tolosan). Aquela situacion implica dempuèi mantuna annada lo desvolopament d'aisses rotièrs e autoroutiers màgers, sustot dins l'encastre de la rota dels Estuaris, mas egalament de la linha a granda velocitat París-Bordèu-Tolosa-Espanha, que deu permetre d'acorchar sensiblament la durada dels trajèctes ferroviaris.

Vias rotièras[modificar | modificar lo còdi]

De nombrosas rotas e autorotas de la region irràdian a partir de Bordèu e se venon restacar a sa cencha periferica (rocada bordalesa o autorota A630). Als aisses grands servissent d'armadura a la ret rotièra e autoroutier se venon ajustar qualques ligasons terminalas concebudas per tal de fluidificar los accèsses a doas importantas estacions balneàrias de la region, Arcaishon (pel biais de l'autorota A660) e Royan (pel mejan de la N150, parcialament met a 2×2 vias).

La rocada de Bordèu (autorota A630) supòrta un trafic particularament important.

Servant de granda artèria entre Bordèu e París, l'autorota A10 (dicha « Aquitània ») es estada mesa en servici en 1981. Apartenís a la ret de las autorotas del Sud de França e permet d'accedir a mantuna vila del nòrd de la region : Santas, Niòrt o encara Peitieus. Dempuèi Santas, l'autorota A837 permet de rejónher la vila de Rochefort (e en delà, per una via exprèssa a 2×2 vias, la prefectura de la Charenta Maritima, La Rochèla). Mai al nòrd, a Niòrt, un escambiador permet d'accedir a l'autorota A83, a Vendèa e a Nantas (Païses de Léger). Importanta via rotièra permetent la ligason entre Bordèu e Peitieus, la N10 es lo principal ais rotièr de Charenta, passant sustot per sa mai granda vila e prefectura, Engolesme. Sa mesa a 2×2 vias, considerada dempuèi las annadas 1980, es a far un trabalh de finalizacion e deuriá èsser efectiva pendent l'annada 2015^[38].

Religant l'èst de l'aglomeracion bordalesa (Liborna) a l'aglomeracion de Lion, l'autorota A89 (dicha « la Transversala ») irriga la partida es de region, facilitant los trajèctes entre Bordèu e las vilas de Peirigús, Briva, Tula e Ussèl. Un pauc mai al sud, la D936, que seguís mai o mens lo cors de Dordonha, se ven empeutar sus la rocada bordalesa pel mejan d'un escambiador al nivèl de las comunas de Senon e Floirac. Balha accès en Gironda a las vilas de Brana, Castilhon de Dordonha e Senta Fe La Granda, e a Brageirac en Dordonha.

Al sud-èst de Bordèu, un escambiador amainatjat al nivèl de la rocada sus la comuna de Vilanava d'Ornon permet un accès a l'autorota A62, partida occidentala de l'autorota de las Doas Mars. Segon un ais lateral a Garona, permet de rejónher Lengon, Marmanda, Agen e en delà, Tolosa. Ven doblar la D10, sus la riba drecha de Garona, que desservís lo sud-èst de Gironda abans de davalar cap al departament de Landas. Al sud de Lengon, l'autorota A65 es estada mesa en servici al mes de decembre de 2010. Passant per Vasats, Lo Mont de Marçan e Aira, rejonh l'aglomeracion de Pau al nivèl de Lescar.

Al sud-oèst de Bordèu, l'autorota A63 es un dels aisses màgers del maillage autoroutier regional. Formant una granda artèria quasi-rectilinèa per las vastas espandidas planas de Landas de Gasconha, travèrsa lo sud de Gironda e lo departament de Landas (passa près de Dacs mas evita la prefectura, Lo Mont de Marçan) abans de rejónher Baiona e lo País basc, fins a Irun, a la frontièra espanhòla, principal passatge transfrontalièr. Particularament frequentada, en particular pendent lo periòde estival, supòrta un trafic jornalièr mejan de 34 000 veïculs (dont 8 000 peses pesucs), passant a 50 000 veïculs (dont 10 000 peses pesucs) pendent los meses d'estiu^[39]. Los autres passatges transfrontalièrs, fòrça mens frequentats mas mens dirèctes, son lo tunèl del Somport e lo còl del Portalet.

Lo País basc e Bearn son egalament desservits per un ais rotièr parallèl a la cadena dels Pirenèus, que facilita los accèsses amb Tolosa e las regions mediterranèas : l'autorota A64, dicha « la Pirenenca ». Partís de Briscous (dins la banlèga granda de Baiona), se perseguís cap a Pau abans d'aténher Tarba, dins la region vesina, Occitània) e la rocada de Tolosa.

L'èst de la region es plan desservit per l'autorota A20, ais nòrd-sud que religa París a Tolosa e desenclava Lemosin. Passa atal per La Sosterranha, Limòtges e Briva. Autra via importanta, la rota europèa E603 religa Limòtges a Engolesme e Santas. Representa un dels principals malhons de la rota Centre-Euròpa Atlantic, importanta via de comunicacion entre la val de Ròse e la faciada atlantica, que se dividís en mantun traçat al nivèl d'Engolesme e Santas (Bordèu, Royan e La Rochèla). Pertocant la rota nacionala 21 que religa Limòtges a Lorda (desservissent Peirigús, Brageirac, Vilanuèva d'Òut, Agen, Aush e Tarba (aquelas doas darrièras en Occitània), son amainatjament es en cors dempuèi qualques annadas.

Vias ferroviàrias[modificar | modificar lo còdi]

Article detalhat : TER Novèla Aquitània.

La ret ferrada en Novèla Aquitània s'organiza a l'entorn de las principalas aglomeracions : Bordèu, Limòtges, Peitieus, La Rochèla e Baiona. La principala linha es la linha París-Bordèu per Peitieus e Engolesme, que se perlonga fins a Hendaia. Aquela linha es LGV fins a Bordèu dempuèi 2016. Venon puèi la linha París-Tolosa que passa per Limòtges e Briva e la linha París-La Rochèla que passa per Niòrt. Lo territòri es egalament quadrilhat per de vias segondàrias, ont circulan principalament dels TER Novèla Aquitània.

La mai granda gara de la region es Bordèu-Sant Joan, qu'en 2018 aculhís mai de setze milions de viatjaires^[40]; venon puèi las garas de Peitieus-Centre (2,8 milions de viatjaires en 2016^[41]), La Rochèla (1,8 milion de viatjaires en 2016^[42]), Limòtges-Benedictins e Engolesme (1,6 milion de viatjaires en 2016 caduna^[43]^,^[44]) e Niòrt e Liborna (1,2 milion de viatjaires en 2016 caduna^[45]^,^[46]). La gara d'Agen fa lo ligam amb la region Occitània e aculhís mai de 1,1 milion de viatjaires en 2016^[47]. Totas las autras garas an desservit mens d'un milion de viatjaires en 2016. De notar que la vila de Peitieus dispausa d'una segonda gara, la gara del Futuroscope, desservissent la tecnopòli del Futuroscope.

La començada de la LGV L'Océane, que s'inscriu dins un programa prioritari engatjat per l'estat, deu permetre de facilitar los escambis. La durada del trajècte entre Bordèu e París (gara Montparnasse) es passada de tres oras en 2015 a un pauc mai de doas oras en julhet de 2017^[48]. Pendent lo meteis periòde, los trajèctes entre Peitieus e París son passats d'un pauc mens d'una ora e mièja a una ora e quart^[48], entre Engolesme e París, d'un pauc mai de 2 h a 1 h 40 min e entre La Rochèla e París^[48], d'un pauc mens de tres oras a doas oras e mièja^[48]. Dins lo meteis temps, las ligasons entre mantuna vila de la region egalament acorchadas, passant d'un trajècte d'un pauc mens d'una ora a un pauc mai d'una mièja òra entre Bordèu e Engolesme e d'una ora e mièja a una ora entre Bordèu e Peitieus^[48].

Autre projècte estructurant per la region, la LGV Bordèu - Espanha deu constituïr lo perlongament de la linha Sud-Euròpa Atlantic, mas tanben del Y basc (linha a granda velocitat religant las vilas espanhòlas de Bilbao, Vitoria-Gasteiz, Sant Sebastian e Irun). S'inscriu dins lo grand projècte ferroviari del Sud-oèst e deuriá facilitar las ligasons entre Bordèu, Lo Mont de Marçan, Dacs e Baiona, aital coma las ligasons entre lo sud de la region e l'Illa de França, mas tanben entre la region e Espanha (sustot Madrid).

Lo projècte de barròt LGV Peitieus - Limòtges s'inscriu dins aquela optica, e deuriá permetre d'acorchar sensiblament los trajèctes entre las doas vilas (passant d'un pauc mai d'una ora e mièja a 45 minutas), de facilitar las ligasons interregionalas e l'accès a l'Illa de França. Aquel projècte constituís un dels malhons del projècte Transline (Transversala Alps Auvèrnhe Atlantic), totjorn a far un trabalh d'estudi.

Vias aerianas[modificar | modificar lo còdi]

La region benefícia de la preséncia de mantuna infrastructura aeroportuària. Lo principal aeropòrt es lo de Bordèu-Merinhac, de nivèl internacional, qu'aculhís mai de sièis milions de passatgièrs (2017) per an^[49] e prepausa de panatòris vèrms de nombrosas destinacions ; es lo seten aeropòrt de França metropolitana (lo cinquen se s'excèpta los aeropòrts parisencs).

Lo segond aeropòrt es l'aeropòrt de Biàrritz-Baiona-Anglet, que prepausa de panatòris cap a mantun país europèu e aculhís un pauc mai d'un milion de passatgièrs ; se classa en 17^e posicion al nivèl de la França metropolitana. Tresen aeropòrt de la region, l'aeropòrt de Pau-Pirenèus aculhís mai o mens 650 000 passatgièrs per an. Ven puèi l'aeropòrt de Brageirac-Dordonha-Peirigòrd, creat en 1990 e dont la frequentacion es passada de 16 000 passatgièrs annals en 2002 a 305 000 en 2016, puèi l'aeropòrt de Limoges-Bellegarde, aculhissent près de 300 000 passatgièrs per an.

L'aeropòrt de La Rochèla - illa de Re prepausa de vòls cap a mantuna vila francesa e europèa e aculhís mai o mens 215 000 passatgièrs per an. Mai modèstes, los aeropòrts de Peitieus-Biard (120 000 passatgièrs annals), de Briva-Vallée de Dordonha (60 000 passatgièrs), d'Agen-La Garenne (40 000 passatgièrs) e de Peirigús-Bassillac (8 000 passatgièrs) prepausan abans tot de vòls interiors. Los aeropòrts d'Engolesme-Conhac , de Rochefort-Charenta Maritima e de Niòrt - Marais Poitevin son unicament virats cap als panatòris d'afars en l'abséncia de linhas comercialas regularas.

Vias maritimas e fluvialas[modificar | modificar lo còdi]

La marinèt de Pòrt-Medòc, al Verdon-sus-Mar, afrontat Royan, sus l'autra riba de Gironda.

Los paquebòts de crosièra acòstan principalament dins los pòrts de La Rochèla (terminal de la Pallice), del Verdon-sus-Mar (navetas cap a Royan), de Paulhac, de Bordèu e de Baiona.

De nombroses pòrts de plasença son obèrts als batèls mai modèstes. Los principals son los de La Rochèla (5 000 anèls), d'Arcaishon (2 600 anèls), Pòrt-Medòc (1 200 anèls), de Royan (1 000 anèls), de Cap Berton (950 anèls), de Hendaia (800 anèls), de Sant Danís-d'Oléron (750 anèls) e d'Anglet -Biàrritz (425 anèls).

Lo transpòrt fluvial es actiu sus mantun fluvi e rius de la region : Charenta (essencialament entre Rochefort e Engolesme), estuari de Gironda, Garona, Dordonha, Òlt, Baïse e Ador.

Naut-luòc del torisme fluvial, la canal laterala a Garona es lo perlongament de la canal del Miègjorn (que forman amassa lo « canal de las doas mars » entre l'Atlantic e la Mediterranèa). Passa sustot a Agen (pont-canal d'Agen) e se perseguís fins a Castèth Andòrta (Gironda).

L'ensemble del bacin versant de Dordonha (riu) es classat coma resèrva de biosfèra per l'UNESCO dempuèi l'11 de julhet de 2012 amb per estructura de coordinacion l'Establiment public territorial de bacin de Dordonha^[50]. Lo bacin de Dordonha es un dels sols endreches de França ont la preséncia d'uèch espècias migratrises de peisses es averada, amb lo salmon atlantic, la trocha de mar, la lampresa fluviatila, la lampresa marina, l'alausa granda, l'alausa fencha, l'anguila, e l'esturjon d'Euròpa. D'autras espècias ligadas a l'aiga, talas coma la loira comuna e lo vison d'Euròpa, o encara lo flûteau nadant, son egalament presentas.

Doas agéncias de l'aiga (Ador-Garona^[51] e Léger-Bretanha^[52]) participan a la gestion de l'aiga dins la region.

La region es traversada per una molonada de fluvis costièrs mai o mens longs que se gètan dins l'ocean Atlantic o rejonhon l'estuari de Gironda. De nòrd cap al sud se succedisson la Sèvre niortaise, Charenta, la Seudre, Dordonha, Garona, l'Eyre , lo Boudigau, lo corrent de Huchet, lo corrent de Contis, lo corrent de Mamisan, lo corrent de Soston, lo Curat, Ador, la Nivèla, la Bidassoa, l'Uhabia e l'Untxin .

La region compòrta egalament de nombroses obratges idroelectrics dont los principals son :

sus la Diège, la paissièra de las Chaumettes ;
sus Dordonha, los barratges de l'Aigle, de Bòrt, de Marèges, del Chastang e d'Argentat ;
sul Doustre, la paissièra de la Valette ;
sul Gave d'Aspa, las paissièras del Peilhou e d'Anglus ;
sus la Maronne, las paissièras de Hautefage e del Gour Noir ;
sus la Maulde, la paissièra de Vassivière ;
sus la Triouzoune, la paissièra de Neuvic ;
sus la Vézère, los barratges de Molons la Virolle^[53], de Treignac, de Peyrissac^[54] e del Salhent^[55].

Economia[modificar | modificar lo còdi]

L'economia de la region pausa sus mantun pilar : una agricultura diversificada, un ensemble de vinhals famoses (vins de Bordèu, aigas-de-vida de Conhac e d'Armanhac) , mas tanben un ròtle determinant dins los sectors de l'industria aeronautica e espaciala, de la defensa (Arquus, Texelis), de las biotecnologias, de la quimia e mai generalament de la recèrca scientifica, se prement una ret d'universitats, de grandas escòlas o de grandas tecnopòlis (Ester tecnopòli a Limòtges).

Novèla Aquitània pòt egalament comptar sus una importanta filièra imatge e numeric (campus de l'imatge d'Engolesme, futura ciutat numerica de Begla), sus un teissut dens de pichonas e mejanas entrepresas, sus la preséncia sus son territòri de grands grops agroalimentaris aital coma sus una ret portuària comprenent tres grands pòrts de comèrci s'equilibrant en consequéncia de lor posicion geografica (Grand pòrt maritim de La Rochèla al nòrd, Grand pòrt maritim de Bordèu al centre e pòrt de Baiona al sud). En 2013, una enquèsta menada pel setmanièr L'Express classa Bordèu en segonda posicion del classament de las vilas francesas los pluses « business friendly » dins la categoria de las aglomeracions de mai de 500 000 abitants (e primièra pertocant son environament economic), Peitieus, La Rochèla e Baiona arribant respectivament en segond, tresena e quatrena posicion de las aglomeracions de 100 000 a 200 000 abitants^[56].

La region benefícia d'atots naturals e patrimonials que ne fan una destinacion toristica de primièr plan, materializada per una larja faciada oceanica estructurada a l'entorn de tres grandas estacions balneàrias « istoricas » (Arcaishon, Biàrritz e Royan), per una seria d'estacions d'espòrts d'ivèrn al còr del massís pirenenc (Gourette, Lo Somport) e per de sits istorics de primièr plan (cauna de Las Caus, citat medievala e naut-luòc viticòla de Sent Milion, vilatge martir d'Orador de Glana, Collonges-la-Rog, etc.) visitats per de centenas de milièrs de personas cada annada.

Filièras agricòla e viticòla[modificar | modificar lo còdi]

La region a presentat qualques unes de sos principals atots pendent l'edicion 2015 del Salon internacional de l'agricultura^[57].

Region al caractèr rural afirmat, Novèla Aquitània dispausa d'una agricultura fòrta e variada : mai de 180 000 emplecs generats (e mai agroalimentari, vins e esperitoses), 9,4 miliards d'euros de chifra d'afars, (primièra region agricòla europèa en valor, primièra economia de la region e primièra per l'export). Mai o mens 85 000 espleitacions (primièra region de França pel nombre d'espleitacions) sus un territòri d'excelléncia agricòla e gastronomica (primièra region de França pels labèls de qualitat amb 155 signes d'identificacion de l'origina e de la qualitat).

Es una region d'elevatge : primièra region de França per l'elevatge bovin (raças regionalas : lemosina, bordalesa, parthenaise, blonda d'Aquitània, gascona, bazadaise e bearnesa), predominant dins lo boscatge bressuirais e confolentais, dins la plana aunisienne, suls nauts platèls lemosins, dins las sèrras bazadaises e chalossaises, e servís tanben plan a la produccion de carn qu'a la produccion lachièra. Existís egalament doas autras raças regionalas bovinas apartenissent pas a la lista de las raças oficialas francesas (marina landesa e betizu) en via d'extincion. La region dispausa de nombroses labèls de qualitat : vedèl bordièr naut jos la maire^[58], buòu lemosin^[59], etc.).

Primièra region de França per l'elevatge de cabrencs (raças regionalas : peitavina, dels Pirenèus e del Massís central). Aquel tip d'elevatge se concentra essencialament dins lo nòrd de la region (Charenta, Charenta Maritima, Doas Sèvras e Viena) e servís a la produccion formatgièra (chabichou, mothais sus fuèlha, joncada). Aqueles quatre departaments concentran a eles sols 30 % del tropèl cabrenc francés, siá mai de 200 000 caps^[60]. Qualques departaments completan aquela zòna (Corresa e Dordonha amb una partida de la produccion AOC rocamadour…). L'elevatge cabrenc per la produccion de lach de la region representa 38 % del cabal francés.

Segonda region de França per l'elevatge ovin (carn e lachièr) (raças regionalas : basco-bearnesa, landesa, lemosina, manech cap negre, manech cap ros e Xaxi Ardia). Es plan representat dins Lemosin (anhèl de Lemosin), los Charentes (anhèl del Peitau-Charentas), lo Medòc (anhèl de Paulhac) e dins los Pirenèus basques e bearnesas. L'elevatge ovin per la produccion de lach representa el 25 % del cabal francés.

L'elevatge porcin, que representa una part non negligibla del sector agroalimentari, es despartit dins tota la region (raças regionalas : cuol negre lemosin, pòrc gascon, agaça negre del País basc) e es garantit pel labèl « pòrc del Sud-oèst ». Los pòrcs de la region servisson a produire de nombroses produches charcutièrs, a començar pel celèbre cambajon de Baiona. De nombrosas espleitacions se son egalament especializadas dins la produccion avicòla demest los quals lo pol jaune de Sent Sever e las polalhas de la val de Sèvres (raças regionalas : de Barbezieux, lemosin, gascona, landesa e de Marans) e de palmipèdas grasses (rits mulards e aucas), servissent sustot a la produccion de confits e de fetges grasses. Novèla Aquitània es atal la primièra region europèa pertocant lo fetge gras (mai de la mitat de la produccion francesa^[61]). Lo labèl « rit a fetge gras del Sud-oèst »^[62] ocupa una part granda de la region.

La region es lo brèç de nombrosas autras raças (raças asines regionalas : dels Pirenèus e de Peitau, equinas regionalas : peitavin mulassier, landés e pottok).

La region abriga egalament mantuna monta nacionala : Gelòs, Vilanuèva d'Òut, Pompadour e Santas.

Novèla Aquitània es egalament una region d'aqüacultura e de pesca : primièra region de produccion ostréicole, amb las ustras de claras de Marennes-Oléron (dins l'estuari de la Seudre) e las del bacin d'Arcaishon e del cap Ferret. La region amb 32 % de part dins la produccion de naissain d'ustras en França es menaire nacional. Es egalament un fèu de la mytiliculture, amb los muscles de la baia de la Gulhon (près de La Rochèla) e las bouchots de Boyardville e Pòrt-de las-Barcas.

La diminucion de las ressorsas halieutiques a entrainat una baissa del tonatge dels peisses dins los principals pòrts de la region, que demòran pasmens plan actius. En 2014, lo primièr pòrt de la region (e ochena pòrt al nivèl nacional pertocant lo tonatge) es lo de Sant Joan de Lus-Ciboure, o s'escàmbian mai o mens 7 600 tonas de peisses, per una chifra d'afars de 23 milions d'euros^[63]. Es seguit pel pòrt de la Cotinière, sus l'illa d'Oléron, seisen pòrt de pesca francés per la chifra d'afars^[64], especializat dins las espècias « nòblas » (5 300 tonas de peisses desbarcats). Venon puèi los pòrts de La Rochèla, Royan, Arcaishon, Cap Berton e Hendaia. La piscicultura es pasmens fòrça plan implantada (primièra region de França per la produccion de trochas e de caviar).

La region es egalament un grand centre viticòla, possedissent lo segond vinhal de França (representant 20 % de la susfàcia viticòla de l'exagòn). La region compta sus la preséncia de qualques unes dels mai prestigioses vinhals franceses : vinhal de Bordèu, de Brageirac, de Conhac (produccion de conhac e de pineau dels Charentes) e parcialament, d'Armanhac (produccion d'armanhac e de floc de Gasconha), vinhal del Sud-oèst, dins las vals de Garona e d'Òlt , vinhal dels costals pirenencs (jurançon, irouléguy) e del Naut-Peitau. Lo vinhal de Lemosin, bèl temps a prolific, es d'ara enlà confidencial, mas contunha de balhar de vins de qualitat (vinhal de Verneuil-sus-Viena e vinhal corresian, balhant sustot lo vin de país corresian e lo vin paillé de Queyssac-las-Vinhas).

La region ocupa una plaça determinanta en matèria de produccion de cerealas (blat), ferratgièras e oleaginosas (primièra region de França per la produccion de milh e de virasolelh) que s'espandisson dins las vals d'Ador , de Charenta e de Garona. De grandas cooperativas agricòlas son implantadas dins la region : Lur Berri, Maïsadour, Natéa o encara Charentes Aliança. En Charenta Maritima, la vilòta de Sent Genís-de-Santonge a desvolopat la mai granda unitat de produccion de muscardina francesa : 70 % de la produccion nacionala sortís de sos talhièrs^[65].

Es tanben una region de polyculture : la produccion de tabat rèsta importanta dins la region de Lengon, a l'entorn de La Rèula, d'Auròs , de Montsegur e de Vasats (Gironda), dins Brageiragués, en Dordonha^[66] aital coma dins Òlt e Garona, que produtz a el sol 14 % del tabat francés sus près de 800 ectaras^[67]. La polyculture a conduch a la mesa en plaça de culturas mai localizadas, mas pasmens famosas : nose de Peirigòrd, pomas de Lemosin, fragas de las vals de Dordonha e d'Òlt, melons dels costals charenteses, mongetas (« mojhettes ») de la val d'Arnoult e de la palun peitavina, tomatas del Marmandais, piments de Landas e del País basc, dont lo mai celèbre representant es lo piment d'Espelette. La region es menaira sus la produccion de nombroses fruches e legums (melon : primièr productor de França, part de la produccion nacionala : milh doç 90 %, kiwi 49 %, espargues 30 %, carròtas 30 %, fragas 28 %, mongetas verdas 26 %…). Las susfàcias cultivadas dins la region per la produccion de fruches e de legums representan respectivament 19 e 21 % de las susfàcias cultivadas en França per aquelas activitats.

Enfin, la region compta sus una solida industria agroalimentària : es lo primièr emplegaire industrial de la region (mai o mens 55 000 emplecs). Aquel sector es marcat per la preséncia de mantun sit de produccion de marcas nacionalas e internacionalas, demest las qualas Madrange (Limòtges), Blédina (Briva), Marie (Airvault e Mirebeau), Senoble (Aytré, près de La Rochèla), Lu (Cestàs, près de Bordèu), Bonilait a Chasseneuil-de -Peitau près de Peitieus, Cémoi (Begla, près de Bordèu), Charal (Égletons en Corresa), Groupe Valade (Lubersac en Corresa)^[68] o encara Lindt & Sprüngli (Auloron-Senta Maria). La Veiria a sa sedença sociala (e sa principala usina) a Sent Jorns de Maremne dins Landas e son masèl a Came dins Pirenèus Atlantics e Delpeyrat, al Mont de Marçan dins Landas.

A la debuta d'octobre de 2019, la region Novèla Aquitània ven la primièra a beneficiar de l'obertura d'un fons de garantida qu'a per mira de favorizar la transicion ecologica per l'agricultura^[69]. Atal, 230 milions d'euros de prèstes poiràn èsser atribuïts dins l'encastre d'aquela transicion gràcias a de fonzes desblocats per la region, per l'Union Europèa e la participacion de tres bancas francesas (Crèdit Mutual, Banca Populara e Crèdit agricòla). En tot, son mai de 3 000 PME o TPE que poiràn beneficiar d'aqueles prèstes dont lo plafon maximum serà de 1,5 milion d'euros^[70].

Filièra fusta[modificar | modificar lo còdi]

La region dispausa d'importantas ressorsas sylvicoles e serà la primièra region forestièra amb sos tres milions d'ectaras de susfàcia boscosas^[71].

La filièra fusta es constituïda de dos grands tips d'activitats qu'utilizan principalament la fusta del bòsc de Landas e secondairement lo de Dordonha, de Cruesa, de Corresa e de Vinhana Nauta. Las industrias de la primièra transformacion (pasta a papièr, ressatge, talh, etc.) son plan sovent lo fach d'entrepresas de talha importanta per realizar d'operacions que necessitan de fòrts investiments. Las industrias de segonda transformacion (papièr/carton, mòbles, menusariá e contraplacats, etc.) necessitan pas tant de mejans. Son donc pluses dispersadas geograficament e a las mans d'entrepresas de dimension mai reducha, quitament artisanala.

La filièra fusta es pro importanta per obtenir lo supòrt de las collectivitats territorialas tot lo long de las darrièras annadas. Atal, s'explica l'obtencion del labèl Pòl de competitivitat nacional pel projècte « Xylofutur » dont la vocacion principala es de far emergir dels projèctes innovants al profièch de la totalitat de la filièra. Dirèctament ligada a la filièra bevi, la papetariá charentesa s'a sauput adaptar a la mondializacion en produsent de papièrs especials (papièrs d'embalatges, papièrs sulfurisés, papièrs reciclats e cartons ondulats).

Industrias[modificar | modificar lo còdi]

La region es un important centre internacional dins lo domeni de l'industria aeronautica e espaciala, associada amb la region Occitània dins lo pòl Aerospace Valley (pòl de competitivitat d'envergadura mondiala)^[72]. La filièra aeronautica e espaciala regionala es plan ligada al sector de la defensa, çò que conduch a parlar de filièra « ASD » (aeronautica, espaciala e defensa).

L'industria aeronautica regionala es menaire mondial pertocant los aviam d'afars, las batariás de nauta tecnologia (SAFT), los materials composits nautas resultats, los sistèmas de tren d'aterratge e las turbinas per elicoptèrs, menaire europèu pels avions militars, los equipaments e sistèmas de cockpits, los ensages al sòl e en panatòri, los lançaires, la propulsion solida, los radars e sistèmas aeroportats, los sistèmas d'armas de dissuasion, las tecnologias de dintrada atmosferica e menaire nacional per l'amainatjament interior d'aviam d'afars, la mantenença aeronautica, los sistèmas de drònes.

Los principals sits son situats dins la metropòli bordalesa, mas tanben dins Pirenèus Atlantics e dins Vinhana. Demest aquestes, Dassault Aviacion compte cinc establiments, a Merinhac (assemblatge final e met en panatòri dels Rafale e dels Falcon), Martinhàs (voilures dels avions civils e militars), Biàrritz (compositas e assemblatge d'estructuras), Casaus (integracion e ensag armament) e Peitieus (produccion de las veirièra dels avions militars). Thales compren quatre sits dins la region. Dos sits son situats près de Bordèu, a Peçac (sistèmas embarcats aeronautics : calculators de mission, radars aeroportats de combat e de susvelhança, sistèmas de drònes) e al Haillan (concepcion e lo desvolopament dels sistèmas de cockpits pels principals avionaires dins lo mond). Dos autres sits son situats a Châtellerault (concepcion e produccion d'equipaments per la navigacion inerciala aeronautica, a La Brelandière e Centre de Supòrt Clients dins la zòna industriala del Sanital). Airbus Defence and Space (desvolopament e produccion dels lançaires Ariane e dels missils de la Fòrça de dissuasion) es implantat a Sent Medard de Jalas. Lo grop Safran^[73] es plan present amb sustot sos fililales Safran Landing System (Auloron-Senta Maria), menaire mondial dels sistèmas d'aterratge, Safran Helicopter Engines, menaire mondial dels motors d'elicoptèrs civils e militars a Bordes près de Pau e Tarnòs près de Baiona, e Airbus Safran Launchers, la societat comuna creada amb Airbus Defence and Space e Safran Aircraft Engines (mantenença e reparacion dels motors militars) a Châtellerault. L'entrepresa Stelia Aerospace^[74] (aérostructures, sètis pilòts e fautuèlhs passadisses), filiala a 100 % Airbus, a tres implantacions a Merinhac, Salaunas e Rochefort.

Cal ajustar los establiments dependent de la defensa nacionala : l'AIA de Bordèu (mantenença aeronautica), lo comandament de las fòrças de defensa aerianas, lo centre d'expertesa aeriana militara e los de la direccion generala de l'Armament : DGA Ensages de missils e DGA Ensages en vòl.

Enfin, la filièra ASD regionala compren egalament lo Centre d'estudis scientifics e tecnics d'Aquitània (CESTA), establiment del pòl defensa del CEA, qu'a per mission l'arquitectura dels caps nuclears, aital coma l'expertesa e l'espleitacion dels lasèrs de poténcia del programa Simulacion.

Las societats de la filièras ASD son regropadas dins una associacion : Bordèu Aquitània Aeronautica e Espacial^[75] que compta 24 membres.

L'industria farmaceutica e parachimique es particularament plan representada dins la metropòli bordalesa, concorrent a far de Bordèu la tresena vila de França dins aquel sector d'activitats. Lo grop Sanofi compta atal tres sits dins la periferia bordalesa, a Ambarés (produccion), Floirac (informatica) e Sent Lobés (logistica) ; lo grop Meda Pharma es implantat a Merinhac ; lo grop Merck a installat una unitat de produccion a Martilhac. Enfin, CEVA Santat Animala a Liborna, compte 1 400 emplegats^[76]. Inicialament creat per Sanofi, uèi proprietat de sos salariats, es lo numèro un francés dels laboratòris veterinaris e lo seisen grop farmaceutic veterinari mondial^[77].

A Agen, l'entrepresa UPSA (Union de farmacologia scientifica aplicada), venduda al grop american Bristol-Myers Squibb (BMS) en 1994, demòra un dels mai gròsses emplegaires locals e regionals amb 1 400 salariats. Doas usinas e una plataforma logistica permeton de liurar sul mercat tota la gamma de las antalgiques dempuèi l'aspirina e lo paracetamòl fins a la morfina. Dempuèi 1994, lo grop american a investit regularament dins sas doas unitats agenesas que liuran la mitat de lor produccion a l'exportacion.

A Lo Pont del Casse lo sèti del grop de Sangosse es installat^[78]. Aquela entrepresa que compta 850 salariats es especializada dins los produches de proteccion e de nutricion de las plantas per l'agricultura.

Limòtges, longtemps especializat dins las industrias manufacturièras e de lux (cauçadura, porcelana, etc.), es d'ara enlà un pòl de competitivitat màger dins lo domeni de la recèrca ceramica (Pòl europèu de la ceramica). Legrand, grop industrial francés istoricament implantat a Limòtges dins Lemosin, es un dels menaires mondials dels produches e sistèmas per installacions electricas e rets d'informacion, e sola entrepresa del CAC 40 en Novèla Aquitània. Ester Tecnopòl, es un pòl d'activitat e de recèrca que se desvolopa al nòrd de la vila a l'entorn de mantun ais : ceramicas ; materials e tractaments de susfàcia ; electronica, optica e telecomunicacions ; biotecnologias santat ; aiga e environament ; engenhariá en associacion amb l'Universitat de Limòtges.

La vila de Niòrt a desvolopat dempuèi de nombrosas annadas una economia basada sul sector financièr (asseguranças), e es d'ara enlà la quatrena plaça financièra francesa en matèria de flux (darrièr París, Lion e Lilla)^[79]. Sèti de nombrosas mutualas, demest las qualas las « Tres M » (Macif, Maaf e Maif), la vila es en mai en setena posicion pertocant los emplecs superiors. La part dels emplecs del sector de las activitats financièras e d'asseguranças i es largament mai importanta que dins la rèsta del país, atenhent 18 % dins l'aira urbana de Niòrt (contra 3,7 % dins la rèsta de França^[80]).

Actors màgers de l'economia regionala, cal pas oblidar los dos Centres de produccion nucleara d'electricitat (CNPE), produsent cadun mai o mens 20 TWh annals e emplegant mai de 4 000 salariats EDF e prestatàrias : lo CNPE del Blayais a Braud-et-Saint-Louis e lo CNPE près de Peitieus a Civaux.

Novèla Aquitània es egalament partenària e accionària de Flying Whales, una start-up especializada dins la construccion e l'espleitacion de Balons dirigibles a estructura rigida. La region participa a una primièra levada de fonzes en 2017, puèi pendent la segonda levada de fonzes en 2019, afortís sa participacion amb 7,75 milions d'euros investits. Deten atal 32,99 % de Fl Wh Holdco, lo holding que possedís Flying Whales e que regropa los diferents investisseires^[81].

Per aquela associacion, la region cerca de favorizar la mobilitat, los transpòrts intelligents e afortir la politica de las filièras, sustot dins los sectors de l'aeronautica e de la fusta. Los futurs aerostats son destinats als transpòrts de cargas pesugas o indivisiblas. Novèla Aquitània a egalament pres en compte lo fach que l'entrepresa l'a causida, per implantar sa primièra linha d'assemblatge, abans d'investir mai dins la start-up^[81]^,^[82]. Es lo futur sit industrial de Laruscade, que veirà la construccion de la primièra usina, amb de societats coma Epsilòn composit o REEL, egalament partenaris e presentas dins la region^[83].

Torisme[modificar | modificar lo còdi]

Lo torisme es un sector important dins una region beneficiant d'atots non negligibles, a començar per un climat doç e ensolelhat, dels vinhals famoses (œnotourisme) e de nombroses sits patrimonials, de còps de reputacion internacionala. Sa larja faciada oceanica, prèsa d'assaut per de milièrs de vacancièrs — e de surfaires — cada estiu, se caracteriza per de plajas de sable fin que s'espandisson sovent a pèrda de vista. Consequéncia indirècta d'un afogament creissent pels espòrts nautics, de nombrosas marcas ligadas al surf (essencialament de vestits e de material) son presentas dins la region, li valent son chafre de « Glissicon Valley » ne referéncia a la Silicon Valley : Quiksilver a Sant Joan de Lus, Rip Curl e Billabong a Sòrts e Òssagòr, Oxbow a Merinhac^[84]...

D'unas vilas de la region figuran demest los mai toristics de França, a causa de lor patrimòni arquitectural e museal, de la preséncia de d'unes equipaments, de lor sit o de lor situacion, dels congrèsses e de las animacions (restaurants, festenals, etc.) qu'atiran de nombrosas personas, de ligasons facilitadas per d'infrastructuras de transpòrt de totes tips (aeropòrt, autorotas, rotas, camins de fèrre). Existís pas de classament oficial en la matèria (Atot França, l'agéncia de desvolopament toristic de França dependent del secretariat d'Estat al torisme, e l'INSEE retenent pas que los sits, dont es possible de comptabilizar las dintradas, las nuechadas dins los campatges e l'ostalariá, las dintradas dins los festenals pagants, etc., e non las vilas), mas de las donadas eissidas dels oficis del torisme e reproduchas dins la premsa, sens que cap de document autentificat permeta pas de los validar. Atal, la vila de Bordèu auriá aculhit 5,8 milions de visitaires en 2014^[85]. D'autras fonts, que classavan Bordèu en 10^e posicion en 2013 e en 2014, amb 2,7 milions de toristas, fan figurar La Rochèla al 5^e reng de las vilas mai toristicas de França, amb 4 milions de toristas per an^[86]^,^[87].

Dins la partida nòrd del litoral, l'archipèla charentesa se compausa principalament de las illas de Res, d'Oléron e d'Ais , ont altèrnan calancas abrigadas e plajas obrissent sus l'ample grand. Las còstas aunisiennes, près de La Rochèla, aculhisson qualques estacions balneàrias familialas talas coma Châtelaillon-Plaja e Fouras. Mai al sud, al còr de la còsta de Beutat, Royan es una de las tres grandas estacions balneàrias de la region amb Arcaishon e Biàrritz. Abriga a ela sola cinc plajas, sens comptar las de las comunas avesinantas e la còsta salvatja de la peninsula d'Arvert, naut-luòc del surf e dels espòrts de lisa.

Per-delai l'estuari de Gironda debuta la còsta d'Argent, granda espandida de sable quasi-rectilinèu bordada per la pineda e los grands lacs landeses, pontuada de vilòtas balneàrias talas coma Solac, Montalivet (celèbra per son centre naturista), Hortin, Carcan, La Canau, Lèja-Lo Horet, Biscarròssa, Mamisan, Òssagòr o encara Cap Berton. Lo bacin d'Arcaishon, que forma una escavadura entre còsta girondina e còsta landesa, es centrat sus Arcaishon, autre estacion balneària famosa, nisada al còr de la pineda. Afronta lo Cap Ferret, batut per las ondadas de l'ocean. Dins lo perlongament de la còsta d'Argent, la còsta basca s'estructura a l'entorn de Biàrritz, naut-luòc del torisme balneari, de Sant Joan de Lus e de Hendaia, e es celèbra per sos bauces usats e sos poderoses rotlèus, que ne fan un luòc de predileccion pels surfaires.

Las plajas océanes del Cap Ferret a l'oèst e lo bacin d'Arcaishon a l'èst de la peninsula de Lèja-Lo Horet al sud-oèst de Gironda.

Los passionats d'espòrts d'ivèrn tròban dins lo massís pirenenc mantuna estacion ont practicar esquí de fons, snowboard o snowblade. Las principalas son Gourette, Artouste, La Pèira Sant Martin, Issarbe, Lo Somport, Iraty o Lo Somport-Candanchu.

Mantuna estacion termala es implantada dins la region, a començar per Dacs, mas tanben Aigas Bonas, Las Aigas, Sent Pau d'Acs, Salias, Kanbo, Jonzac, Saujon, Rochefort, La Ròca-Posay o Évaux-los-Banhs.

Demest los autres sits aculhissent un fum de visitaires, mantun a una frequentacion superiora a un milion de personas per an : lo pargue del Futuroscope de Peitieus (1,83 milion de visitaires en 2015^[88]), la vièlha vila de Sarlat (1,5 milion de visitaires), la duna del Pilat, près d'Arcaishon , (1,4 milion de visitaires^[89]) o encara la ciutat istorica de Sent Milion, près de Liborna (mai o mens un milion de visitaires^[90]).

L'aqüarium de La Rochèla se n'apròchi (850 000 visitaires^[91]), atal coma lo zòo de la Palmira (700 000 visitaires^[92]), mai grand pargue zoologic privat d'Euròpa, près de Royan. Lo vilatge medieval de Collonges-la-Rog (500 000 visitaires), lo Grand sit de França de la Palun Poitevin (500 000 visitaires^[93]), lo pargue d'atraccions Walibi Sud-oèst, a Ròcafòrt, près d'Agen (300 000 visitaires^[94]), lo tren pichon de la Rhune, près de Baiona (mai o mens 360 000 visitaires^[89]), lo centre de la memòria e lo vilatge martir d'Orador de Glana, a las pòrtas de Limòtges (300 000 visitaires^[95]), las caunas de Las Caus 2 e Las Caus 3 (250 000 visitaires^[96]), lo pargue nacional dels Pirenèus (200 000 visitaires^[89]), la ciutat de l'escrich de Montmorillon (110 000 visitaires^[91]), lo centre internacional de la mar de Rochefort, los fars de Chassiron, sus l'illa d'Oléron, e de las Balenas, sus l'illa de Re (mai o mens 100 000 visitaires cadun^[91]), l'Aqüarium de Lemosin (50 000) o lo Pargue animalièr del Reynou près de Limòtges (près de 100 000 visitaires), o encara lo pargue animalièr dels monts de Garait, en Cruesa, sit permetent d'observar de lops en semi-libertat e atirant mai o mens 45 000 visitaires per an^[97], son tant de sits de primièr plan pertocant la frequentacion toristica. Lo vélorail de Charenta-Lemosina es egalament estat amainatjat per facilitar la frequentacion toristica dempuèi la barradura als viatjaires de la linha ferroviària de Roumazières a Confolenç, dempuèi amainatjada en atraccion toristica^[98].

Ensenhament superior[modificar | modificar lo còdi]

La region s'impausa coma un important pòl estudiant, materializat per la preséncia de mantuna universitat e de grandas escòlas. Apartenisson siá a la Comunautat d'universitats e establiments d'Aquitània, siá a l'Universitat confederala Leonardo da Vinci.

D'una part, la comunautat d'universitats e establiments d'Aquitània es compausada d'unitats dont mantuna es situada a Bordèu, sovent dins lo domeni universitari de Talença Peçac Gradinhan (cobrissent 260 ectaras, es un dels mai grands campus d'Euròpa^[99], e aculhís mai o mens 65 000 estudiants e 5 000 ensenhaires-cercaires), del sit de la Victòria, del campus de Carreire (medecina) o, dempuèi 2006, dins lo novèl pòl universitari de las sciéncias de gestion, situat a La Bastida. La metropòli bordalesa compren atal :

l'universitat de Bordèu (près de 54 000 estudiants e près de 6 000 ensenhaires-cercaires^[100]), que se descompausa en mantuns UFR e tres IUT e una escòla de comèrci, l'IAE Bordèu^[101] ; l'IUT de Peirigús e lo centre universitari d'Agen li son restacats ;
l'universitat Bordèu-Montaigne (mai de 15 000 estudiants e 650 ensenhaires-cercaires^[102]) ;
l'institut politecnic de Bordèu (1 800 escolans-engenhaires^[103]) ;
l'institut d'estudis politics de Bordèu ;
Arts e Mestièrs ;
l'escòla nacionala superiora d'electronica, informatica, telecomunicacions, matematicas e mecanica de Bordèu (ENSEIRB-MATMECA) ;
l'escòla nacionala superiora de las sciéncias agronomicas de Bordèu Aquitània ;
l'escòla nacionala superiora d'arquitectura e de paisatge de Bordèu ;
l'escòla superiora de las tecnologias industrialas avançadas ;
l'institut de jornalisme Bordèu Aquitània ;
l'escòla de comèrci KEDGE Business School.

D'autra part, l'universitat confederala Leonardo da Vinci es compausada de :

l'universitat de Peitieus, segonda universitat al nivèl regional en nombre d'estudiants — Peitieus es la vila francesa dont la part d'estudiants dins sa populacion es la mai granda — aculhís près de 27 000 estudiants sus son campus^[104]. Fondada en 1431, se compausa uèi de sèt UFR e de mantuna escòla e instituts (IUT, INSPE, IAE, IPAG). D'un autre costat, l'escòla nacionala superiora d'engenhaires de Peitieus (ENSIP) es una compausanta de l'universitat. L'establiment possedís quatre autres sits (Engolesme : 2 100 estudiants, Châtellerault : 400 estudiants, Futuroscope : 900 estudiants e Niòrt : 1 000 estudiants ;

l'universitat de Limòtges, fòrta de 18 000 estudiants e 2 000 ensenhaires-cercaires^[105] e possedissent de campus en tot Lemosin, s'estructura en cinc UFR (drech e sciéncias economicas, medecina, farmacia, letras e sciéncias umanas, sciéncias e tecnicas) aital coma mantun institut e escòlas (IUT, INSPE, IAE, IPAG). D'un autre costat, l'escòla nacionala superiora d'engenhaires de Limòtges - escòla nacionala superiora de ceramica industriala (ENSIL-ENSCI) es una compausanta de l'universitat. Limòtges se dotarà d'autre biais dins las annadas venentas d'una escòla nacionala superior de veterinàrias per l'impulsion del president de la region Alain Rousset (PS). L'agrandiment de son universitat per s'impausar coma segonda vila de Novèla Aquitània es en projècte en s'apiejant sustot sus de sits prestigioses per la recèrca coma Ester (tecnopòli), amb l'obertura de novèlas escòlas (engenhaires, etc.) e de departaments d'IUT e dels agrandiments de facultats (STAPS, etc.) ;
l'universitat de La Rochèla, mai recenta, fondada en 1993 dins l'encastre de las universitats novèlas. Aculhís mai o mens 9 000 estudiants^[106] e es en creissença constanta dempuèi sa fondacion, atirant de nombroses joves del fach sustot dels bons tausses d'integracion professionala dels estudiants eissits de sos rengs^[107]. Compta tres UFR (drech, sciéncia politica e gestion ; letras, lengas, art e sciéncias umanas ; sciéncias fondamentalas e sciéncias per l'engenhaire), mas tanben cinc escòlas doctoralas, e mantun institut (IUT, INSPE, IAE). Lo campus rochelais aculhís tanben l'Excelia Group (3 600 estudiants), e l'Escòla d'Engenhaires en Engèni del Sistèma Industrial (EIGSI) siá mai o mens 600 escolans. Lo campus de La Rochèla es situat a proximitat del centre-vila e del pòrt dels Minims ;
l'Escòla nacionala superiora de mecanica e d'aérotechnique (ISAE ENSMA).

Enfin, se compta egalament demest los establiments notables de la region l'universitat de Pau e dels Païses d'Ador que compta mai o mens 12 000 estudiants, mas despartits sus mantun sit a Pau, Baiona, Anglet, Lo Mont de Marçan (a los quals s'ajusta Tarba^[108]). Compta cinc UFR e sièis escòlas e instituts, demest los quals l'IUT dels païses d'Ador (Pau e Lo Mont de Marçan).

Politica e administracion[modificar | modificar lo còdi]

Capluòc[modificar | modificar lo còdi]

Bordèu es estada designada coma la capitala d'aquela region granda. Aculhís la prefectura regionala, aital coma los servicis centrals del conselh regional. Las ancianas capitalas de las regions Peitau-Charentas e Lemosin, Peitieus e Limòtges, aculhisson d'unes servicis annèxes.

Conselh regional[modificar | modificar lo còdi]

Article connèx : Conselh regional de Novèla Aquitània.

Lo conselh regional elegit pendent l'eleccion de 2015, que pren sas foncions en genièr de 2016, compren 183 conselhièrs e es dominat per una majoritat d'esquèrra.

Tendéncias politicas[modificar | modificar lo còdi]

Lo Partit socialista a organizat una eleccion primària tre febrièr de 2015 per determinar que seriá cap de lista del partit en vista de sollicitar la futura presidéncia de la region. Quatre candidats se presentavan, dos militants quasi desconeguts, aital coma Jean-François Macaire, lo president de la region Peitau-Charentas, e Alain Rousset, lo de la region Aquitània. Es aqueste que l'empòrta amb 75,68 % dels vòtes dels militants, davant Jean-François Macaire que reculhís 20,17 %, Safiatou Faure 1,7 % e Marc Jutier 1,07 %^[109]^,^[110]. L'UMP a designat son representant après las eleccions departamentalas de marces de 2015^[109].

Es fin finala la lista dirigida per Alain Rousset que, après aver fusionat amb la lista EELV, empòrta l'eleccion de decembre de 2015 amb 44,27 % dels sufragis exprimits al segond torn, çò que li permet d'obtenir 107 dels 183 sètis de conselhièrs regionals. Avent votat massissament pel Partit socialista e son candidat François Hollande pendent l'eleccion presidenciala 2012, la region confirma amb las eleccions de 2015 son ancoratge a esquèrra, amb lo tresen melhor resultat de l'esquèrra, en metropòli, après Bretanha (51,41 %) e la region Occitània (44,81 %).

Demest los òmes politics notables de la region, pòdon èsser citats los presidents de la Republica, totes dos implantats politicament en Corresa, Jacques Chirac (1995-2002) e François Hollande (2012-2017), o encara los Primièrs ministres Jacques Chaban-Delmas (1969-1972), cònsol màger de Bordèu de 1947 a 1995, Jacques Chirac egalament (1974-1976 e 1986-1988), Édith Cresson (1991-1992), anciana cònsol màger de Châtellerault dins Vinhana de 1983 a 1995, Alain Juppé (1995-1997), cònsol màger de Bordèu de 1995 a 2004 e de 2006 a 2019^[111], e Jean-Pierre Raffarin (2002-2005), senator de Vinhana de 1995 a 2017 aital coma expresident de la region Peitau-Charentas de 1988 a 2002. D'autras personalitats an egalament jogat un ròtle de primièr plan sus la scèna politica nacionala : Ségolène Royal, mantun còp ministre, candidata socialista a la presidenciala de 2007, aital coma presidenta de la region Peitau-Charentas de 2004 a 2014 ; François Bayrou, president de l'UDF puèi de Modèm, cònsol màger de Pau dempuèi 2014 ; Michèle Alliot-Marie, titulara de quatre ministèris regalians successius entre 2002 e 2011, anciana cònsol màger de Sant Joan de Lus de 1995 a 2002 ; Henri Emmanuelli, president de l'Assemblada nacionala de 1992 a 1993, primièr secretari del Partit socialista de 1994 a 1995 e president del conselh general puèi departamental de Landas de 1982 a 1997 e de 2000 a 2017.

Condomini[modificar | modificar lo còdi]

L'illa dels Faisans situada sus la frontièra franco-espanhòla, depend de Novèla Aquitània. Dempuèi lo tractat de Baiona de 1856, precisat per una convencion en 1901, l'illeta es un condomini jos l'autoritat conjoncha de França e d'Espanha, cambiant de sobeiranetat cada sièis meses : del 1^er agost al 31 de genièr per França, del 1^er febrièr al 31 de julhet per Espanha^[112].

Lo condomini es administrat per alternança, per dos vicereis, oficièrs de marina, l'un comandant de l'estacion navala de la Bidassoa per França, l'autre comandant de l'estacion navala de Fontarrabie e de Sant Sebastian per Espanha^[113].

Embessonatges[modificar | modificar lo còdi]

La region es embessonada e a contractat de nombrosas associacions jos sas tres ancianas entitats^[114].

Per Aquitània :

Aragon (Espanha) dempuèi 2001^[115]
Diourbel (Senegal) dempuèi 2010^[116]
Emília-Romanha (Itàlia) dempuèi 2008^[117]
Galați (Romania) dempuèi 2003^[118]
Grande-Polonha (Polonha) dempuèi 2008^[119]
Amborg (Alemanha) dempuèi 2004^[120]
Hesse (Alemanha) dempuèi 1995^[120]
Hubei (China) dempuèi 1996^[121]
Itasy (Madagascar) dempuèi 2007^[122]
Lào Cai (Vietnam) dempuèi 2003^[123]
Navarra (Espanha) dempuèi 2000^[115]
Nòrd (Haití) dempuèi 2007^[124]
País basc (Espanha) dempuèi 1992^[115]
Quebèc (Canadà) dempuèi 2000^[125]
Souss-Massa-Drâa (Marròc) dempuèi 2002^[126]

Per Lemosin :

Bavièra (Alemanha) dempuèi 2000^[127]
Oblast de Kalouga (Russia) dempuèi 2004^[128]
Nabeul (Tunisia) dempuèi 1998^[129]

Per Peitau-Charentas :

Fatick (Senegal) dempuèi 2004^[130]
Guangxi (China) dempuèi 2001^[131]
Meclemborg-Cispomerània (Alemanha) dempuèi 2003^[132]
Tamil Nadu (Índia) dempuèi 2005^[133]
Província de Thừa Thiên-Huế (Vietnam) dempuèi 2000^[134]

La region es tanben membre de l'Euroregion Novèla Aquitània-Euskadi-Navarra qu'es estada creada en 2011 amb a la partença solament Aquitània e la region del País basc espanhòl. En 2016, lo Peitau-Charentas, Lemosin e Navarra rejonguèron aquela entitat.

La region Novèla Aquitània fach tanben partida del programa de l'Interreg VB Espaça Atlantic qu'amassa totas las regions bordant l'ocean Atlantic dempuèi Andalosia fins a Escòcia^[135].

Consequéncias financièras del redécoupage de las regions de 2015[modificar | modificar lo còdi]

En setembre de 2019, dins son rapòrt sus las finanças localas, la Cort dels comptes constata que « tres ans après la començada de la reforma, las economias de gestion anonciadas son pas encara al rendètz-vos ». A contrario, sus la basa de diferentas enquèstas menadas per las cambras regionalas dels comptes, los magistrats relèvan que la fusion de las regions a quitament entrainat « de surcoûts importants ». La racionalizacion que deviá èsser operada entre las estructuras que benefícian de concorses financièrs importants de las regions, mas son independentas (agéncias regionalas de desvolopament economic, comitats regionals del torisme, etc.) « rèsta a aquel jorn largament inacabada e a pas, en consequéncia, produch d'economias notablas per las regions »^[136].

Novèla Aquitània en particular en introdusent una prima pels agents trabalhant sus mantun sit e en aumentant los agents tecnics de categoria C dels licèus deurà suportar un còst annal suplementari, al tèrme d'una començada escalonada de 2018 a 2021, que representarà mai de doble de çò que seriá estat un estricte alinhament sus las indemnitats dels agents titulars de Peitau-Charentas e dels agents non titulars d'Aquitània (dintra 14,2 milions e 17 milions d'euros, contra mai o mens 8 milions d'euros)^[136].

Populacion[modificar | modificar lo còdi]

Demografia[modificar | modificar lo còdi]

Evolucion demografica de la region Novèla Aquitània
1968	1975	1982	1990	1999	2008	2013	2014	2015
4 676 995	4 817 190	4 961 927	5 113 789	5 259 366	5 671 076	5 844 177	5 879 144	5 911 482
Fonts : recensaments 1968-2013^[137], 2014^[3], 2015^[138].

Forte al 1^er genièr de 2015 d'una populacion municipala de près de 5,9 milions d'abitants^[3], Novèla Aquitània es la quatrena region la mai poblada de França, darrièr l'Illa de França, Auvèrnhe-Ròse-Alps e Nauts de França. Es tanben aquela dont la densitat de populacion es la mai febla – 70 abitants/km² contra 117 abitants/km² per la mejana nacionala. De fach, lo caractèr rural de la region novèla es marcat, e en defòra de la metropòli bordalesa, de qualques aglomeracions importantas (Limòtges, Peitieus, Pau, La Rochèla, Engolesme o encara Baiona per las principalas), l'essencial de la populacion viu dins de vilas mejanas o de las aglomeracions pichonas^[5].

Malgrat que mejanament urbanizada, la region recense :

5 comunas de mai de 75 000 abitants que son per òrdre descreissent del nombre d'abitants Bordèu, Limòtges, Peitieus, La Rochèla e Pau;
7 aglomeracions (o unitats urbanas) de mai de 100 000 abitants en 2018 que son per òrdre d'importància Bordèu, Baiona, Pau, Limòtges, La Rochèla, Peitieus e Engolesme ;
25 grandas airas urbanas^[139], dont demest las mai importantas que comptan mai de 200 000 abitants se tròben — otra Bordèu e sos 1 215 769 abitants en 2015^[140] — Baiona (297 375 abitants^[141]), Limòtges (283 823 abitants^[142]), Peitieus (260 626 abitants^[143]), Pau (243 122 abitants^[144]) e La Rochèla (214 109 abitants^[145]) ; a aquela lista s'ajusten Engolesme (182 729 abitants^[146]) e Niòrt (157 436 abitants^[147]) que figuran demest los onze grands pòls de competitivitat.

L'atractivitat de la region es pasmens importanta : entre 2009 e 2014, sa populacion a atal aumentat de mai de 170 650 abitants ; se nos basam sus un periòde de 32 ans (1982-2014), son pas mens de 917 000 personas que se son installadas sul territòri. La region novèla davança d'ara enlà de regions talas coma l'Illa de França e Provença-Alps-Còsta d'Azur en matèria de dinamisme demografic, amb de fòrtas concentracions de populacion dins la metropòli bordalesa, mas tanben sul litoral. Las auças mai nautas son atal relevadas en Gironda, en Charenta Maritima e dins Landas, e dins una mendre mesura, dins Pirenèus Atlantics. Se l'evolucion demografica es positiva quasi pertot, sols dos departaments fan encara excepcion : Cruesa e Corresa^[5].

Los fluxes migratòris mòstran una surreprésentation de doas classas d'edats : los cobles joves (30-40 ans) e los retirats joves (60-65 ans). Los estudiants forman una compausanta importanta de la populacion dins de vilas coma Bordèu (e sa periferia), Peitieus, Limòtges e La Rochèla. D'una faiçon generala, s'assistís a una fòrta butada del fenomèn de periurbanizacion, amb un desplaçament de las populacions de las vilas-centres cap a las comunas perifericas o de las comunas de las « grandas banlègas » a dominanta rurala, ont lo fonsièr es generalament mens car. De vilas coma Châtellerault, Briva, Limòtges o La Rochèla pèrdon atal en mejana près de 500 abitants per an al profièch de las comunas vesinas. Aquel fenomèn tòca sustot los cobles joves (25-39 ans), que s'installan dins las coronas périurbaines^[5].

En 2012, 27,4 % de la populacion es compausada de personas annadidas de mai de 60 ans, sustot dins las zònas ruralas. Los mai de 75 ans son 11,2 % al nivèl regional, dont 13 % en Lemosin, 11,4 % en Peitau-Charentas e 10,7 % en Aquitània^[5].

Comunas las mai pobladas[modificar | modificar lo còdi]

Lista de las comunas mai pobladas de la region Novèla Aquitània
Nom	Còdi INSEE	Departament	Superficia (km²)	Populacion (darrièra pop. legala)	Densitat (ab./km²)
Bordèu	33063	Gironda	49,36	261 804 (2021)	5 304
Limòtges	87085	Vinhana Nauta	78,03	129 760 (2021)	1 663
Peitieus	86194	Viena	42,11	90 240 (2021)	2 143
La Rochèla	17300	Charenta Maritima	28,43	78 535 (2021)	2 762
Pau	64445	Pirenèus Atlantics	31,51	77 066 (2021)	2 446
Merinhac	33281	Gironda	48,17	75 729 (2021)	1 572
Peçac	33318	Gironda	38,82	66 760 (2021)	1 720
Niòrt	79191	Doas Sèvras	68,20	59 309 (2021)	870
Baiona	64102	Pirenèus Atlantics	21,68	52 749 (2021)	2 433
Briva	19031	Corresa	48,59	46 599 (2021)	959
Talença	33522	Gironda	8,35	45 225 (2021)	5 416
Engolesme	16015	Charenta	21,85	41 086 (2021)	1 880
Anglet	64024	Pirenèus Atlantics	26,93	41 153 (2021)	1 528
Vilanava d'Ornon	33550	Gironda	21,26	40 500 (2021)	1 905
Sent Medard de Jalas	33449	Gironda	85,28	32 538 (2021)	382
Agen	47001	Òlt e Garona	11,49	32 485 (2021)	2 827
Châtellerault	86066	Viena	51,93	31 284 (2021)	602
Begla	33039	Gironda	9,96	30 813 (2021)	3 094

Airas d'atraccion de las vilas[modificar | modificar lo còdi]

Dempuèi 2020, l'INSEE a remplaçat la nocion d'aira urbana per la d'aira d'atraccion d'una vila.

Lista de las airas d'atraccion de vilas avent mai d'80 000 abitants (populacion al 1^er genièr de 2021).

Aira d'atraccion	nombre d'abitants	Part dins la populacion regionala (%)
Bordèu	1 393 764	23,0
Limòtges	322 810	5,3
Baiona (partida francesa)	283 664	4,7
Pau	283 246	4,7
Peitieus	281 789	4,6
La Rochèla	247 139	4,1
Engolesme	179 917	3,0
Niòrt	178 690	2,9
Briva	133 838	2,2
Agen	120 716	2,0
Peirigús	113 435	1,9
Lo Mont de Marçan	102 814	1,7
Dacs	92 936	1,5
Santas	80 501	1,3

Airas urbanas[modificar | modificar lo còdi]

De 1990 a 2020, la nocion d'aira urbana es estada utilizada per l'INSEE per arrestar e descriure l'organizacion urbana de França. En 2020, aquela nocion es estada abandonada e remplaçada per la d'aira d'atraccion d'una vila.

Lista de las airas urbanas avent mai de 100 000 abitants (populacion al 1^er genièr de 2015)^[148].

Vila-centre	Aira urbana (abitants)	Part dins la populacion regionala (%)	Pòl urban (abitants)	Comuna (abitants)
Bordèu	1 215 769	20,6	904 359 249	712
Baiona	297 375	5,0	236 730	49 207
Limòtges	283 823	4,8	183 347 133	627
Peitieus	260 626	4,4	130 502	87 918
Pau	243 122	4,1	197 713	77 215
La Rochèla	214 109	3,6	128 466	75 201
Engolesme	182 729	3,1	109 054	42 081
Niòrt	156 789	2,7	72 991	58 952
Agen	113 316	1,9	81 266	33 988
Peirigús	103 319	1,7	65 344	29 829
Briva	102 506	1,7	75 329	47 349

Sociologia[modificar | modificar lo còdi]

Novèla Aquitània compta sièis milions d'abitants, dont près de 800 000 vivon jol lindal de pauretat. Demest eles, los dos tèrces se concentran dins las grandas airas urbanas^[149].

Cultura[modificar | modificar lo còdi]

Lengas regionalas[modificar | modificar lo còdi]

Novèla Aquitània es de lengas occitana, basca e d'oïl . En defòra del francés que, coma lenga de la Republica, es parlat e comprés pertot, se tròba mantuna lenga vernaculara o regionala. L'occitan es representat per mantun dialècte^[150] :

l'auvernhat dins lo tèrç sud-èst de Cruesa e lo nòrd-èst de Corresa ;
lo gascon dins una partida granda de Gironda, de Landas, d'Òlt e Garona e una partida pichona de Pirenèus Atlantics (Baiona, ont se parla egalament basc) ; cridat bearnés dins la mitat orientala de Pirenèus Atlantics ;
lo lengadocian dins l'extrèm-es de Gironda, dins lo sud de Dordonha e al nòrd d'Òlt e Garona ;
lo lemosin en Vinhana Nauta, dins la partida orientala e meridionala de Charenta (Charenta lemosina), mas tanben dins una partida de Cruesa, de Corresa e de Dordonha (Peirigús es de tradicion lemosina) ;
lo marchois al nòrd de Vinhana Nauta e de Cruesa e dins de pichonas partidas de Charenta e de Vinhana^[151]. S'agís d'un parlar occitan de transicion amb la lenga d'oil^[152].

Lo basc, lenga non indoeuropèa, es parlat al País basc francés, valent a dire las ancianas províncias de Bassa Navarra, Sola e Labord (partida oèst de Pirenèus Atlantics) jos doas formas dialectalas : navarro-labourdin e souletin.

Lo nòrd de la region apartenís al domeni lingüistic del parlanjhe o peitavin-santongés (lenga d'oil, mas amb un substrat d'òc) que se dividís en doas formas dialectalas :

lo peitavin dins las Doas Sèvras, Vinhana, lo nòrd de Charenta (Ruffec) e de la Charenta Maritima (La Rochèla, illa de Re) ;
lo santongés dins la mai granda partida de la Charenta Maritima (Santas, illa d'Oléron), la partida occidentala de Charenta (Engolesme, Conhac) e dins qualques sectors al nòrd e a l'èst de Gironda (Blayais, nòrd del Libournais, país Gabay, pichona Gavacheria a l'entorn de Montsegur dins l'Entre doas Mars), e al nòrd-oèst de Dordonha (La Ròca-Chalais e Parcoul).

L'extrèm nòrd de la region es egalament de lenga d'oil, jos sas formas dialectalas gallo-angevin e tourangeau.

Espòrts[modificar | modificar lo còdi]

L'espòrt presenta en Novèla Aquitània de las caras variadas, e se declina en de nombrosas especialitats. Lo rugbi demòra una disciplina plan practicada, representada per de clubs tals coma l'Union Bordèu Begla, l'Estadi rochelais, lo Club atletic Briva Corresa Lemosin, l'Estadi montois rugbi, l'Aviron baionés rugbi prò, lo Soyaux Engolesme XV Charenta, la Seccion paulina, la Biàrritz olimpica, lo Sporting Union Agen, l'Union esportiva dacquoise, l'Union Conhac Sant Joan-d'Angély, lo Club atletic Peirigús Dordonha, l'Estadi peitavin rugbi, lo Sporting club teisseire Corresa, o l'USA Limòtges.

Autre disciplina popular, lo fotbòl se limita pas al FC Girondins de Bordèu, e quasi cada vila possedís son club : Camós niortais fotbòl club (segond club professional de la region dempuèi 2012), Pau FC, Engolesme Charenta FC, Trélissac FC près de Peirigús, SO Châtellerault, Estadi montois, Brageirac Peirigòrd FC, Estadi peitavin FC…

Disciplina plan populara, lo basquet es representat pel Limòtges Cercle Sant Pèire (campion d'Euròpa en 1993), lo Vam bearnés Pau-Lac-Ortès, lo Peitieus Basquet 86, lo Basquet Landas e lo Boulazac Basquet Dordonha.

Disciplina tradicionala se declinant en un desenat d'especialitats, la pelòta basca se practica essencialament dins la partida sud de la region. La màger part de las vilas e vilatges del País basc possedisson lor fronton (o lor trinquet), mas d'autras vilas de la region possedisson egalament un tal equipament : Bordèu, Dacs, Agen, Peirigús, Briva, Royan…

Amb son jaï-alaï, Pau es la sola vila de França a prepausar una unitat de luòc per la practica de las 23 especialitats de pelòta basca, amb un trinquet, un jaï alaï e una paret a esquèrra, dotats de tribunas d'una capacitat de mai de 2000 plaças.

Mens espandida en defòra del País basc, la fòrça basca regropa un desenat de variantas, que s'inspiran dels desfises que se lançavan un còp èra los trabalhaires manuals (bordièrs, boscassièrs, etc.)

La region compta de nombrosas pistas cyclables, mas sustot doas véloroutes europèas, l'EuroVelo 1 o « Vélodyssée », que travèrsa la region dins sa partida litorala, passant per La Rochèla, Royan, Arcaishon e Hendaia, e l'EuroVelo 3, que travèrsa Confolenç, Engolesme, Bordèu, Lo Mont de Marçan e Baiona. Mantuna via verda es egalament estada amainatjada : via verda de Bordèu a La Canau, via verda de la canal de Garona, entre Castèth Andòrta e Sent Joan de Turac, via verda del bacin d'Arcaishon, via verda de la canal de Lalinde, rajòl verd de Charenta, via verda de l'estuari de Gironda, entre Sant-Sorlin-de-Conac e Sant-Fòrt-sus-Gironda, rajòl verd de Niòrt, o encara la via verda dels Nauts de Tardoire, dintra Châlus e Orador. De nombrosas corsas ciclistas an egalament luòc cada annada, coma lo Torn de Lemosin, lo Bòl d'aur dels Monédières.

Enfin, los espòrts nautics son particularament populars dins una region comptant una importanta faciada oceanica. Lo surf, vertadièra institucion sus las còstas, compte de nombroses espòts dempuèi las illas de Res e d'Oléron fins a la còsta basca. Mai anciana competicion professionala de surf, lo La Canau Pro se ten cada annada dempuèi 1979 a La Canau, en Gironda. Lo Roxy Jam e la Biàrritz Surf Festenal an luòc sus las plajas de Biàrritz, e son pretèxt a de grandas amassadas de surfaires del mond entièr.

Cultura taurina[modificar | modificar lo còdi]

La partida sud de la region (essencialament lo sud de Gironda, Landas e una partida de Pirenèus Atlantics) es en partida marcada per la cultura taurina, qu'aquel siá jos la forma de novilladas, de corridas (espanhòlas o portuguesas) o de corsas landesas.

Las arenas de Baiona, del Mont de Marçan, d'Ortès , de Mamisan, de Morlana o de Dacs constituïsson las principalas estructuras d'envergadura, mas de nombrosas comunas ruralas de Chalòssa, de Tursan o de Bearn abrigan egalament de las arenas : en 2004, lor nombre èra comprés entre 160 e 180^[153]. D'unas comunas del nòrd de Gironda (Arcaishon), e mai de l'aglomeracion de Bordèu (Floirac^[154]) o quitament del sud de la Charenta Maritima (Royan^[155]) an un temps possedit de las arenas, mas aquestas son estadas destruchas dempuèi.

Mèdias[modificar | modificar lo còdi]

Premsa escricha[modificar | modificar lo còdi]

La premsa escricha es representada per mantun títol. Cap cobrís pas la region dins son integralitat : coma pertot en França, la region novèla es dividida en sectors o zònas de difusion pròprias a cada quotidian. Los principals títols de la premsa quotidiana regionala son :

Sud Oèst. Tirant a près de 300 000 exemplars, aquel quotidian dont lo sèti es a Bordèu cobrís sèt departaments de la region (Charenta, Charenta Maritima, Dordonha, Gironda, Landas, Òlt e Garona e Pirenèus Atlantics). Compta de nombrosas edicions localas, sovent mantun per departament, centradas sus l'actualitat de las principalas vilas. Bordèu compta atal doas edicions : Bordèu-Ribla-drecha e Bordèu-Ribla-esquèr ;
La Republica Novèla del Centre-Oèst, dont lo sèti es a Tors, cobrís los departaments de Vinhana e de las Doas Sèvras. Aquel quotidian tira a mai o mens 200 000 exemplars ;
Lo Popular del Centre, dont lo sèti es a Limòtges, rapòrta l'actualitat locala dels departaments de Vinhana Nauta e de Cruesa, aital coma la de l'aglomeracion de Limòtges dins una edicion especifica. Son tiratge es d'un pauc mai de 40 000 exemplars ;
Lo Resson del Centre es un jornal quotidian regional de la premsa escricha francesa, que pareis en Lemosin, dins Endre e Dordonha. Son sèti es a Limòtges. Tira a 40 000 exemplars.
La Montanha. Apertenent al grop Centre-França, aquel quotidian basat a Clarmont d'Auvèrnhe cobrís los departaments de Cruesa e de Corresa. Tira a près de 200 000 exemplars per totas sas edicions.
Lo Corrièr de l'Oèst, dont lo sèti es a Angieus, es difusat dins las Doas Sèvras, e tira a mai o mens 100 000 exemplars ;
La Republica dels Pirenèus. Tirant a un pauc mai de 30 000 exemplars, aquel quotidian tracta en prioritat d'actualitat de Bearn. Son sèti es a Pau. Lo jornal publica regularament de tribunas en occitan (bearneses) : Vent de Castanha e Oéy en Biarn ;
La Dépêche du Midi, quotidian regional dont lo sèti es situat a Tolosa e Lo Blau Pichon (tirat a 9 000 exemplars per jorn) dins Òlt e Garona. Aqueles dos títols fan partida del Grop La Dépêche ;
Dordonha liura, dont lo sèti es a Peirigús, es un quotidian apertenent al grop Sud Oèst. Tira a près de 7 000 exemplars e cobrís l'actualitat de Dordonha ;
Charenta liura. Apertenent egalament al grop Sud Oèst, aquel quotidian fondat a la Libération cobrís l'actualitat de Charenta. Basat a Engolesme, compta de burèus locals a Conhac, Confolenç, Barbezieux e Ruffec. Tira a mai o mens 40 000 exemplars ;
Berria, dont lo sèti es a Andoain (Espanha) es un quotidian bascofòn editat dempuèi 2003. Dispausa d'una redaccion locala a Baiona e cobrís tota la mitat oèst de Pirenèus Atlantics. 7 a Peitieus es un setmanièr gratuit tirat a 50 000 exemplars, difusat sus 25 comunas a l'entorn de Peitieus dempuèi 2009.

Los principals setmanièrs regionals son generalament centrats sus de territòris mens espandits. Demest aquestes figuran sustot Lo Journal del Medòc, que, coma son nom l'indica, tracta d'actualitat dins lo Medòc e dont lo sèti es a Lo Sent Laurenç dau Medòc, La Dépêche del Bacin, que cobrís l'actualitat del bacin d'Arcaishon, Lo Litoral de la Charenta Maritima, centrat sul bacin de Marennes-Oléron e la peninsula d'Arvert fins a Royan e son aglomeracion, Lo Republican, que cobrís l'actualitat locala de Lengon, del Sud-Gironda e d'Òlt e Garona ; lo grop de premsa Corrièr francés (sèti a Bordèu) es present sus la totalitat dels departaments de Landas, Òlt e Garona, Dordonha e publica d'informacions generalas e de las anóncias legalas ; Corrièr de Gironda (grop Corrièr francés) es distribuït dins tot lo departament de Gironda ; Nauta Santonge cobrissent lo territòri del meteis nom dont lo sèti es a Jonzac, o encara Lo Far de Re, difusat sus l'illa de Re.

Dins la region, lo grop de premsa Public Media edita los setmanièrs : L'Avenidor (Charenta), lo Confolentais (Charenta-Lemosina), la Concòrdia (Doas Sèvras), Lo Journal de Civray e del Sud-Viena (Viena), Lo Novelaire (Vinhana Nauta). Aital coma un setmanièr economic e un mesadièr papièr : Informacion eco.

Lo setmanièr bilingüe Enbata (francés e basc), difusat al País basc, se definís coma « abertzale e progressista ».

Lo setmanièr tot en occitan La Setmana èra difusat fins en 2018 dins l'ensemble d'Occitània dempuèi Lescar^[156].

La premsa regionala compren egalament las revistas País Basc Revista (Milan Prèissa), Surf Session (Grop Sud Oèst) o encara L'Essencial, mesadièr consacrat a la Charenta Maritima. La revista en linha Far Oèst edita una version papièr amb una periodicitat semestrala^[157].

En lenga occitana, la revista Lo Diari (òc) (creat per Institut d'estudis occitans), se concentra sus l'actualitat culturala amb una parucion bimesadièra^[158]. Lo jornal d'informacion en linha Jornalet (editat per l'Associacion de difusion occitana en Catalonha (ADÒC) e a difusion de tota Occitània^[159]) publica cada annada una edicion papièr regropant d'articles a l'entorn d'un tèma manlevat a l'actualitat^[160].

Television[modificar | modificar lo còdi]

Noa, cadena de television regionala publica de France Télévisions, es estada lançada l'11 de setembre de 2018. Creada sul modèl de çò qu'es practicat dins las autonomias espanhòlas o las länder alemands, repren en partida los programas de las antenas localas de França 3 dins la region aital coma los de cadenas privadas coma TV7 Bordèu^[161], ÒC tele^[162] (cadena en occitan) e Kanaldude (cadena en basc). Es difusada pels diferents operators internet de la region e per las rets torçudas^[163].

Lo servici public es egalament representat per las antenas localas del grop France Télévisions ; França 3 Novèla Aquitània difusa tres cadenas de proximitat :

França 3 Aquitània (desacrocatges locals a Bordèu, Baiona, Pau e Peirigús) ;
França 3 Peitau-Charentas (desacrocatge local a La Rochèla ; redaccions localas a Peitieus, Engolesme e Royan) ;
França 3 Lemosin (desacrocatges locals a Limòtges e a Briva).

Mantuna cadena locala privada emet sul territòri regional :

TV7 Bordèu a Bordèu e en tota Gironda.
TVPI a Baiona e dins lo sud de Landas.
ÒC tele, una web TV conventionnée pel CSA^[164] difusant dels programas en occitan^[165].
Kanaldude, una web TV de Bassa Navarra difusant dels programas entièrament en lenga basca^[166].

ETB 1, ETB 2 e ETB 3 (las cadenas bascas del grop public Euskal Telebista), son difusadas dins Pirenèus Atlantics e lo sud de Landas dempuèi l'emetedor del Jaizkibel^[167].

Ràdios[modificar | modificar lo còdi]

La region es cobèrta per de nombrosas estacions de ràdio publicas e privadas, que completan las grandas ràdios nacionalas publicas del grop Ràdio França (mas tanben la radiodifusion publica basca — ETB — e espanhòla — RNE — dins lo sud de la region, sud de Landas e Pirenèus Atlantics). Lo servici public es representat pel grop France Bleu, que difusa nòu estacions :

France Bleu Gironda (Gironda) ;
France Bleu Gasconha (Landas e Sud-Gironda) ;
France Bleu País Basc (Pirenèus Atlantics) ;
France Bleu Bearn (Pirenèus Atlantics) ;
France Bleu Peitau (Viena e Doas Sèvras) ;
France Bleu La Rochèla (Charenta e Charenta Maritima) ;
France Bleu Peirigòrd (Dordonha) ;
France Bleu Lemosin (Vinhana Nauta) amb son desacrocatge France Bleu Corresa (Corresa), que diferís pas que pendent qualques oras lo matin ;
France Bleu Cruesa (Cruesa).

Totas desvolopan l'actualitat de lors zònas de difusion respectivas. Las emissions son quasi exclusivament en francés, e mai se d'unas estacions emeton egalament qualques programas en lengas regionalas.

La region compta egalament un certan nombre de ràdios privadas, comercialas o associativas, demest las qualas Wit FM, Black Bòx, La Clau de las Ondas o Enjoy 33 (aglomeracion bordalesa), Ràdio Bacin Arcaishon (Bacin d'Arcaishon), Ràdio Peirigús 103 e Isabelle FM (Peirigús), 47 FM (Agen), Domaisèla FM, Vogue Ràdio (Royan), Fòrum (Peitieus), Ràdio Pulsar (Peitieus), Beaub FM (Limòtges), Flash FM (Limòtges), NA Ràdio (La Rochèla) Sèrras La Ràdio (Doas Sèvras) , o encara Ràdio 4 (Marmanda, Fumèl, Peirigòrd-Agenés, Vilanuèva d'Òut). D'unas se distinguisson per una programacion en lengas regionalas : es lo cas de Ràdio País (en occitan) o de Gure Irratia (en basc).

La region compta egalament de ràdios digitalas (webradios) coma OpenSkyRadio a La Rochèla, Emooso Ràdio a Bordèu...

Cinèma[modificar | modificar lo còdi]

La region a servit de quadre a un certan nombre de films e de serias televisadas :

Lo solelh se lèva tanben, de Henry King, sortit en 1957 e virat en partida a Biàrritz^[168] (Pirenèus Atlantics).
Lo Capitan, es un film franco-italian realizat per André Hunebelle, amb Jean Marais, e Bourvil, e sortit en 1960. La primièra scèna del film, que se debana al castèl del marqués de Teynac, foguèt virada al castèl de Biron en Dordonha puèi La scèna ont se vei pel primièr còp Cogolin sus una plaça de vilatge foguèt virada a Monpazier en Dordonha.
Lo Jorn mai long, de Ken Annakin, Andrew Marton, Bernhard Wicki, Gerd Oswald e Darryl F. Zanuck, sortit en 1962 e dont d'unas scènas son estadas viradas a Sant-Clamenç-de las-Balenas, sus l'illa de Re (Charenta Maritima)^[169].
Las Domaisèlas de Rochefort, de Jacques Demy, film musical sortit en 1967 e virat a Rochefort^[170] (Charenta Maritima).
Lo Tatoat, film franco-italian realizat per Denys de la Patellière, amb Jean Gabin, Louis de Funès, sortit en 1968. Lo filmatge se partegèt entre lo vilatge de Domme e lo castèl medieval de Sant Vincenç-lo-Paluel, apelat castèl de Paluel. Aqueste se tròba dins lo valon de Santa-Nathalène, a l'èst de Sarlat, en bordadura del riu pichon de l'Énéa. Dempuèi 2010, un novèl proprietari anglés a entreprés la renovacion del castèl.
Jacquou lo Crocant, fulheton de Stellio Lorenzi sortit en 1969 e virat en partida a Sant Laurenç-dels-Òmes, Sarlat, Fanlac e Montinhac (Dordonha)^[171].
Lo Maselièr, es un film franco-italian realizat per Claude Chabrol, en 1969 amb Jean Yanne, e sortit en salas en 1970 Lo Maselièr es estat virat a Trémolat, en Dordonha.
Auretz pas Alsàcia e Lorena es un film franco-bèlga realizat per Coluche e Marc Monnet, sortit en 1977. Virat a Biron (Castèl de Biron) e a Monpazier.
La Menaça es un film francocanadian realizat per Alain Corneau en 1977, amb Yves Montand, Carole Laure, Marie Dubois (césar de melhora actritz dins un segond ròtle). Lo filmatge se parteja entre Bordèu, la Torre del Filet dins la Ciutadèla de Blaye e Vancouver. Cascadas realizadas per Rémy Julienne.
Das Boot, de Wolfgang Petersen, sortit en 1981 e dont mantuna scèna es estada virada a la basa sosmarina de La Rochèla (Charenta Maritima)^[169].
Los Aventurièrs de l'arca perduda, de Steven Spielberg, sortit en 1981 e dont d'unas scènas son estadas viradas a La Rochèla^[169].
Los Miserables, de Robert Hossein, sortit en 1982 e virat en partida a Bordèu^[172]. Monpazier, Sant-Cyprien, Sarlat, Sireuil.
Lo Rai verd, d'Éric Rohmer, sortit en 1986 e virat a Biàrritz^[173] (Pirenèus Atlantics).
Cada matin del mond, d'Alain Corneau, sortit en 1991 e virat en partida a Rougnat e a Moutier-d'Ahun^[174] (Cruesa).
Lo polit Serge de Claude Chabrol, sortit en 1958 e virat a Sardent (Cruesa).
La Reina Margot, de Patrice Chéreau, sortit en salas en 1994 e dont d'unas scènas son estadas viradas carrièra Sant Alòi e carrièra de la Torre-del-Pin, a Bordèu^[175].
La Dròlla de d'Artanhan, de Bertrand Tavernier, sortit en 1994 e virat en partida a Sarlat, Biron e Beynac^[175] (Dordonha).
Lo bonaür es dins lo prat, d'Étienne Chatiliez, sortit en 1995 e virat en partida a Sant Joan de Lus^[175] (Pirenèus Atlantics).
La Ribèira Espérance, fulheton de Josée Dayan sortit en 1995, virat a Brageirac (Dordonha)^[176].
Los que m'aiman prendràn lo tren, de Patrice Chéreau, sortit en 1998 e virat en partida a Limòtges^[177] (Vinhana Nauta).

Los Corredors del temps : Los Visitaires 2, de Jean-Marie Poiré, sortit en 1998 e dont mantuna scèna es estada virada al castèl de Beynac aital coma al castèl de Biron^[178] (Dordonha).
Jeanne d'Arc (film, 1999), es un film istoric francés escrich e realizat per Luc Besson, amb John Malkovich, Tchéky Karyo, sortit en 1999. Lo castèl de Beynac a servit, en partida, de decòr per aquel film, aital coma lo Palais dels Ducs d'Aquitània a Peitieus.
A ma sòrre !, de Catherine Breillat, sortit en 2000 e virat en granda partida a La Palmira, près de Royan^[179] (Charenta Maritima).
Vidocq, de Pitof, sortit en 2001 e virat en partida dins lo quartièr Sant Miquèl, a Bordèu^[175].
Lo Pacte dels lops, de Christophe Gans, sortit en 2001 e virat a Jumilhac-lo-Grand^[175] (Dordonha) Castèl de Jumilhac e Villars, (castèl de Puyguilhem) e Maseras (Castèl de Ròca Talhada).
Brice de Niça, de James Huth, sortit en 2005 e virat a Sòrts e Òssagòr, Senhòssa e Cap Berton^[175] (Landas).
Lady Chatterley, de Pascale Ferran, film sortit en 2006 e virat en mantun ponch de Corresa^[180].
Sénher Léon, telefilm francés realizat per Pierre Boutron, sortit en 2006, amb Michel Serrault, Annie Grégorio, Clementina Célarié. Virat a Bordèu, Begla, Borg-sus-Gironda, Sent Andriu de Cubzac, Castèl del Bolh, etc.
Fòra de prèmi, de Pierre Salvadori, sortit en 2006 e virat a Biàrritz^[175] (Pirenèus Atlantics).
Seccion de recèrcas, seria policièra dont las sèt primièras sasons (de 2006 a 2012) son viradas en Gironda, dins Landas e en Charenta^[181].
Campatge e Campatge 2^[175], de Fabien Onteniente, sortits respectivament en 2006 e 2010, virats dins l'estacion balneària del Lo Pilat (Gironda).
Jacquou lo Crocant, de Laurent Boutonnat, sortit en 2007 e virat en partida a Besse, Sant-Geniès, Sant-Marcory e Salinhac-Eyvigues (Dordonha)^[182].
Mammuth, de Benoît Delépine e Gustave Kervern, sortit en 2009, dont mantuna scèna es virada a Engolesme, a Royan e Saint-Palais-sus-Mar^[183] (Charenta Maritima).
Un vilatge francés, dont mantuna sason es estada virada en Vinhana Nauta e en Cruesa. La seisena sason es virada en partida a Eymoutiers^[184], en Vinhana Nauta.
Lo Pichon Nicolas e Las vacanças del Pichon Nicolas^[185], sortits respectivament en 2009 e 2014 e virats a Saint-Palais-sus-Mar.
Los Mocadors Pichons, de Guillaume Canet, comèdia sortida en 2009 e avent per quadre lo Cap-Ferret, estacion balneària del bacin d'Arcaishon^[186] (Gironda).
Mumu, de Joël Serièt, sortit en 2010 e dont d'unas scènas son estadas viradas a Aubigné (Doas Sèvras).
La Guèrra dels botons, de Yann Samuell, sortit en 2011 e virat a Rochechouart^[187] (Vinhana Nauta).
Ostalariá de la plaja, seria dont las doas primièras sasons an per quadre las estacions balneàrias de Romec-los-Banhs e de Saint-Palais-sus-Mar^[188] (Charenta Maritima).
Un long dimenge d'acordalhas, dont las scènas de trencada son estadas viradas a Montmorillon (Viena).
Groland lo gròs metratge, telefilm de Benoît Delépine e Jules-Édouard Moustic, sortit en 2015 e virat a Salias, Ortès, Pau, Morencs, Carressa-Cassabè (totes dins Pirenèus Atlantics) e Pèira Horada (Landas).

Manifestacions culturalas[modificar | modificar lo còdi]

La region compta de nombrosas manifestacions culturalas, d'unas avent un dardalh nacional o internacional, d'autres un caractèr mai local. Demest los principals eveniments figuran sustot :

las fèstas de Baiona. Amassant cada estiu près de 1 000 000 personas (las Festayres) dins las carrièras de Baiona, an luòc dempuèi 1932. Cosinas de las fèstas de Pampalona, son l'escasença de corsas pedèstras e de corsas de vaquetas, de desfilats de carris, de concèrts, fuòcs d'artifici e corridas^[189] ;
las fèstas de Dacs, organizadas cada annada a l'entorn del 15 d'agost, son l'escasença de cinc jorns de fèstas popularas, concèrts, bandas, desfilats folclorics, corridas e novilladas. Atiran mai o mens 800 000 personas^[190], que coma a Baiona, quilhan sovent un mocador de cap rog e dels vestits blancs ;
las fèstas de la Magdalena al Mont de Marçan qu'amassan cada annada al mes de julhet, de nombrós festayres vestits de blanc e blau (las colors de la vila). Pendent cinc jorns, la vila s'anima al ritme dels espectacles taurins, de las bandas, de las animacions pels mai joves, dels bals, dels concèrts ;
los francofolies de La Rochèla. Creat en 1985 a l'iniciativa de Jean-Louis Foulquier, aquel celèbre festenal amassa dintra e 100 000 e 150 000 personas^[191] a l'entorn d'artistas, essencialament eissits de la scèna francesa e francofòna ;
lo Festenal ODP Talença (Òbras dels Pupils) es un festenal associatiu de musica, al profièch dels orfanèls dels pompièrs de França, a Talença (Gironda) ;
lo festenal internacional de la benda dessenhada. Frequentat per près de 200 000 visitaires, l'un dels mai grands festenals d'Euròpa consacrats al noven art a luòc cada annada al mes de genièr a Engolesme e mescla exposicions, debats e sessions de dedicacion amb de nombroses grands noms de la BD francesa e internacionala ;
la fièra del libre de Briva es lo rendètz-vos immancable de la dintrada literària tant pel public que pels editors e los autors. Dempuèi 1981, cada an, mai de 300 escrivans i son aculhits per presentar lors darrièrs obratges. En complement de las nombrosas sessions de dedicacions, un programa dens de rencontres literaris, fòrums e lecturas es prepausat als visitaires de la manifestacion ;
las Nuèchs de Nacre a Tula, organizadas dempuèi 1988 dins aquela vila, celèbra per sa fabrica d'acordeons Maugein. Aquel festenal se vòl un luòc d'associacions multiplas : rencontres umans e musicalas, sortidas d'album, eclectisme dels repertòris, animacions, seradas « off » dins la vila, galàs dançant, etc. ;
lo Festenal O'los Còrs e lo Festenal del Blau en ivèrn^[192], organizats egalament per las Sèt Sèrras^[193] a Tula, consacrats a la musica, al cinèma e a las arts ;
Kind of Belou es un festenal de musica especializat dins lo jazz. Se debana cada estiu, al mes d'agost, a Treignac (Corresa) ;
l'Estiu musical de Sant-Robert es un festenal de musica classica que se debana cada annada a Sant-Robert (Corresa) ;
lo Festenal de la Luzège, rencontres teatrals organizats cada annada a Sent Pantaleon-de-Lapleau (Corresa) ;
lo Festenal del cinèma de Briva, egalament entitolat « Rencontres europèus del mejan metratge », sol festenal europèu cinematografic entièrament consacrat al mejan metratge ;
las Nuèchs atipicas de Lengon, festenal consacrat a las musicas del mond, a la promocion de las valors de tolerància, d'obertura al mond e de presa de consciéncia ciutadana, an luòc cada annada dempuèi 1992 ;
lo festenal del film d'animacion de Begla, centrat sus l'univèrs dels dessenhs animats ;
lo festenal dels Nauts de Garona. Organizat dempuèi 1992 per quatre comunas de la banlèga de Bordèu (Senon, Larmont, Floirac e Bassens), es centrat sus las musicas del mond ;
Lo Grand Pruneau Espectacle es un festenal organizat a Agen. Mesclant concèrts, desfilats de carris, animacions de carrièra, amassa cada annada près de 65 000 personas, quilhant sovent un mocador de cap color pruna en omenatge al fruch qu'a fach la reputacion de la vila ;
lo grand Pavois, organizat dempuèi 1973 dins lo pòrt dels Minims de La Rochèla, es l'un dels mai grands salons nautics internacionals. Amassa mantuna centena de batèls e près de 100 000 visitaires^[194] ;
lo Festenal 1001 Nòtas es un festenal en Vinhana Nauta consacrat a las creacions e descobèrtas en musica classica, se desplaça a Limòtges, Solignac, Sent Leunard-de-Noblat, Sant-Priest-Taurion e Vicq-sus-Breuilh ;
Lo Festenal de las francofonias en Lemosin es un festenal internacional de teatre, dança, musica e autras arts sul tèma de la francofonia dins lo mond, qu'a luòc cada auton en Lemosin e principalament a Limòtges.
Lo festenal Esclats d'esmalt es un festenal de Jazz internacional que se passa a Limòtges.
Lo Festenal Lira a Limòtges es un festenal del libre.

Danças tradicionalas polonesas pendent lo festenal de Confolenç.

lo festenal de Confolenç, organizat cada annada a Confolenç dempuèi 1958, met l'accent sul folclòr dels païses del mond. Presentant de grops tradicionals venent del mond entièr (près de 500 dempuèi sas debutas), amassa mai o mens 100 000 personas a cada edicion ;
Toros i Salsa es un festenal organizat cada annada a Dacs dempuèi 1995. Es centrat sus las musicas latinas e prepausa mantuna corrida e novilladas ;
lo festenal Arte Flamenco, organizat dempuèi 1989 al Mont de Marçan, es lo mai important festenal de cultura flamenca en defòra de las frontièras espanhòlas. Prepausa de concèrts e dels resultats artistics tanben plan en sala que dins las carrièras e sus las plaças de la vila ;
lo festenal de las Musicas Mestissas, organizat a Engolesme dempuèi 1976, se vòl dempuèi l'origina un luòc de rencontre entre musicians de totes orizonts. De nombroses musicians, uèi internacionalament reconeguts, an començat lor carrièra sus la scèna de las Musicas Mestissas (Johnny Clegg, Khaled, Cheb Mami, Kassav^[195], etc.). Aculhís mai o mens 60 000 espectators cada annada ;
Un violon sul sable es un festenal consacrat a la musica sinfonica organizat totes los estius a Royan. De còps escaissat lo « Woodstock de la musica classica », se ten pendent tres jorns e amassa près de 150 000 espectators dirèctament sus la plaja^[196] ;
Los Rendètz-vos de Tèrras Nòvas, organizats dempuèi 2006 a Begla, près de Bordèu, son un festenal de contracultura dobèrt sus la musica, las arts graficas, lo cinèma e las arts vivas ;

Garorock es un festenal consacrat al ròck, a l'électro e a la tècno se tenent dempuèi 1997 a Marmanda. Mai grand festenal del Sud-oèst Grand, amassa, cada annada, dels grops eissits del mond entièr e amassa mai o mens 160 000 festivaliers en 2019.

Lo festenal aculhís d'artistas al genre de mai en mai variats. S'i pòt sustot notar la participacion d'Aya Nakamura, Angèle, Bigflo e Oli en 2019.

lo Free music festenal, organizat cada annada a Montendre, entre Royan, Santas e Bordèu, es un festenal de ròck e de musicas electronicas. Obrís sa scèna tanben plan a d'artistas francofòns (Orelsan, IAM) qu'a d'artistas internacionals (The Offspring, Kavinsky, Snoop Dogg…) e amassa mai o mens 20 000 personas^[197] ;
Bordèu festeja lo fluvi e Bordèu festeja lo vin (en alternança). Aquelas manifestacions se tenent al mes de junh son l'escasença de concèrts, d'espròvas esportivas (traversada de Garona en nadant), de picnics e de fuòcs d'artifici ;
Euskal Herria Zuzenean es un festenal altermondialista fasent la promocion de la lenga e de la cultura basca, mas tanben de l'ecologia e del desvolopament duradís, per concèrts (artistas confirmats o talents encara mesconeguts) e dels debats ;
lo festenal Emmaüs Lescar-Pau, organizat dempuèi 2007 a Lescar, près de Pau, es un festenal alternatiu prepausant concèrts e debats. Sa scèna a ja aculhit d'artistas tals coma Keziah Jones, Matthieu Chedid, Chinese Man o Ska-P. Es frequentat per près de 20 000 personas ;
festenal internacional de las arts del mim e del gèst, Mimos — aital coma son festenal exterior Mim'Off — se debana cada annada en estiu a Peirigús dempuèi 1983. Son edicion 2013 ont se son presentadas una quarantena de companhiás a aculhit 70 000 visitaires en audiéncia cumulada^[198]^,^[199] ;
lo Festenal Blues Passions es un festenal de musica especializat dins las musicas afroamericanas. A luòc cada an dempuèi 1994 debuta julhet dins la vila de Conhac (Charenta). Los diferentas concèrts, pagants e gratuits, son despartits dins lo jardin public de Conhac, sus la plaça François 1^er e dins las carrièras de la vila. Los concèrts del ser an luòc al Teatre de la Nature, dins lo Jardin public ;
lo festenal Còp de calfa de Conhac festenal gratuit de las arts de la carrièra qu'a luòc lo 1^er dimenjada de setembre dempuèi 1995. Amassa mai o mens 30 000 espectators per an e a aculhit mai de 400 companhiás dempuèi sa creacion ;
lo Festenal del film francofòn d'Engolesme, creat pels productors Marie-France Brière, Dominique Besnehard, Patrick Mardikian e Maxime Delauney. Aquel festenal met endavant la francofonia dins lo cinèma actual, e ne rampèla l'importància ;
las eleccions de « Madomaisèla Aquitània », « Madomaisèla Lemosin » e « Madomaisèla Peitau-Charentas ». Aquelas eleccions dependon del comitat « Madomaisèla França », creat en 2008, a destinacion de las joves avent entre 16 e 21 ans, e que desira representar l'elegància d'una joventut femenina ;
l'eleccion de « Mister Universal Novèla Aquitània ». Creat en 2017 al nivèl nacional e en 2018 sus la region, aquel concors a per vocacion de promòure l'elegància e l'excelléncia masculina. Lo comitat regional es afiliat al comitat « Mister Universal França ».

Patrimòni[modificar | modificar lo còdi]

Article connèx : Istòria d'Aquitània.

La region es rica d'un patrimòni cobrissent mantun millenari, dempuèi las primièras manifestacions artisticas dels òmes de la preïstòria, que culminan amb la celèbra cauna de Las Caus, fins a las linhas modernistas del Futuroscope, en passant per las glèisas que semenan la campanha, modèstas e silenciosas, las bastidas e vilatges de caractèr de Peirigòrd, de Lemosin, d'Agenés o del País basc o encara los nombroses castèls, roïnas romanticas o al contrari edificis ufanosament restaurats per lors proprietaris. Lo patrimòni es tanben natural, e d'una diversitat granda : a las aigas en perpetual movement del bacin d'Arcaishon respondon las clusas de la Vézère, de la Ròca o de la cascada de las Jarrauds, aital coma a las que regolan dins las entralhas de la tèrra dins catedralas ciseladas coma la de l'avenc de la Fage, los pics ennevats dels Pirenèus bearneses o encara las pinedas grandas de Landas, pontuadas de grands estanhs e de dunas de còps immensas, tala la duna del Pilat.

Patrimòni preïstoric[modificar | modificar lo còdi]

De nombroses sits fan pròva de l'ocupacion de la region pendent la preïstòria. D'unes, tals lo ròc-a los-Bruèisses d'Angles-sus-l'Anglin (Viena), la cauna de Montgaudier de Montbron (Charenta), la cauna de Par-non-Par de Prinhac e Marcamps (Gironda), las caunas d'Isturitz e d'Oxocelhaya (Pirenèus Atlantics), la cauna del Molin de Laguenay (Corresa) o la sepultura de l'òme de Néandertal de la Capèla-a los-Sants (Corresa), benefícian d'una notorietat essencialament locala, o almens limitada als expèrts. D'autres, en revenge, an aquerit una reputacion internacionala : es sustot lo cas de la cauna del Papa (Landas) ont es estada retrobada la famosa dòna de Brassempoi.

Mas es en Peirigòrd que se pòt descobrir la mai fòrta densitat de sits preïstorics, que se limitan pas a la celèbra cauna de Las Caus, « capèla sixtine de la preïstòria » o a la mens coneguda cauna de Villars, mas son disseminats lo long de las vals, essencialament la de la Vézère, aquela « val de l'Òme » inscricha al patrimòni mondial de l'umanitat per l'Unesco . Figuran atal sus una zòna relativament limitada qualques cimas de l'art parietal, demest los quals la cauna de Rouffignac, la cauna de Sent Circ, o encara la cauna de Font-de-Gaume.

La comuna de las Eyzies-de-Taiac, dominada per son estatua de « l'òme primitiu » de Paul Dardejat, abriga lo musèu nacional de Preïstòria, qu'abriga de ricas colleccions paleoliticas. Abriga egalament sus son sòl l'abric de Cro-Magnon, dobèrt al public dempuèi 2014, qu'a balhat son nom a l'òme de Cro-Magnon. Mai al nòrd, en Charenta Maritima, lo Paléosite de Sant-Césaire, dintra Santas e Conhac, es consacrat a la coneissença de l'òme de Néandertal.

Pendent l'expansion de l'agricultura, los primièrs cultivators arriban en Peitau e Charentes 5 000 ans abans nòstra èra ; bastisson egalament de necropòlis e de las estructuras megaliticas en maçonariá de pèira seca, dont aqueles sits neolitics demest los mai ancians de la faciada atlantica : Renaire, Monpalais, Prissé-la-Charrière dins las Doas Sèvras, Tusson, Fontenille e Vervant en Charenta.

Necropòlis e estructuras megaliticas del Neolitic
Necropòli de Rondinaire, Tumulus A.
Necropòli de Taizé dolmèn 1, Monpalais.
Necropòli de Prissé-la-Charrière.
Pòrta de la Mota de la Jacquille, Fontenille (musèu de las Bèlas arts d'Engolesme).
Necropòli de la Boixe, Vervant, Maine-de-Boixe e Cellettes.

Patrimòni antic[modificar | modificar lo còdi]

La region es estada ocupada per mantuna tribú de pòbles cèltas (Pictons, Santons, Lémovices, Pétrocores, Nitiobroges e Bituriges Vivisques) e de pòbles proto-basques (Vasates, Boïates, Tarusates, Tarbelles, Cocosates, Sotiates, Suburates, Oscidates, Vernani, etc.).

Lo casco d'Agris (musèu d'Engolesme).
Singlar-ensenha de Solac (musèu d'art e d'arqueologia de Solac).
Carnyx de Tintignac en Corresa.
Carnyx de Tintignac en Corresa.
Casco en forma de cap d'aucèl (cicne) trobat a Tintignac.

L'ocupacion romana a daissat qualques traças dins la region, sustot a Santas, primièra capitala de la província d'Aquitània, amb l'arc de Germanicus, las arenas, los vestigis de las tèrmas de Sant-Saloine o de l'aqüaducte qu'alimentava la vila en aiga. A rasís d'aquí, los fanals de Pirelonge e d'Authon an pas liurat totes lors secrèts.

Chassenon, antic Cassinomagus èra la segonda aglomeracion de la ciutat de las Lémovices ; comportava sustot un important amassa cultual e de las tèrmas fòrça plan conservadas. Lo sit arqueologic de Tintignac en Corresa, sul territòri lémovice, es d'una plan granda riquesa amb la descobèrta de nombrós carnyx e cascos galleses, unics dins totòm celtic^[200]. Lo santuari gallés serà remanejat al I^er sègle de nòstra èra en un temple gallo-roman que creisserà fins a venir un santuari grand.

Près de Royan, lo sit arqueologic del Fâ correspond a una anciana vila romana abandonada cap al V^e sègle, benlèu la Novioregum dels tèxtes ancians.

Dins lo Medòc, lo sit arqueologic de Brion a Sent German d'Estulh correspond versemblablament a l'emplaçament de la ciutat anciana de Noviomagus que lo saberut grèc Ptolemèu citava dins sa "Geografia", cap a l'an 130. Lo teatre de Brion es actualament lo sol teatre gallo-roman conegut dins lo bacin aquitan al sud de Garona. Lo sit arqueologic compòrta egalament de vestigis d'abitats, d'edificis publics e de culte.

Bordèu consèrva egalament qualques vestigis d'aquela epòca, çò melhor conservat essent lo palais Gallien, nom balhat localament a l'ancian anfiteatre. Mai al sud, la vila de Dacs, dins Landas, a conservat una partida de son encencha gallo-romana e dels vestigis que semblan correspondre a una basilica civila, coneguda amb lo nom de cripta arqueologica. En Dordonha, l'anciana Vesunna (Peirigús) a conservat un monument caracteristic d'aquel periòde, la torre de Vésone, vestigi d'un fanum (temple) del I^er o del II^e sègle, aital coma las roïnas d'un anfiteatre grand del I^er sègle. A rasís d'aquí, lo musèu Vesunna s'inscriu dins lo perimètre del sit d'una anciana villa gallo-romana, e presenta de colleccions permanentas e temporàrias sus la vida dels ancians Pétrocores.

Patrimòni religiós[modificar | modificar lo còdi]

L'arquitectura religiosa regionala es particularament variada, e nombre de glèisas de campanha son inscrichas o classadas al títol dels monuments istorics. Peitieus consèrva un nombre grand d'edificis crestians, dont lo baptistèri Sant Joan (IV^e sègle), la glèisa Notre-Dame la Grand (XII^e sègle), d'estil romanic peitavin, o la catedrala Sant Pèire (XIII^e sègle), d'estil angevin. A rasís d'aquí, a Sent Savin, la glèisa abadiala consèrva de las frescas unicas en Euròpa, que li an valgut d'èsser classada al patrimòni mondial. Mai al sud, la glèisa Sant Pèire d'Aulnay e la basilica Sant-Eutrope de Santas son egalament classadas al patrimòni mondial ; la glèisa Notre-Dame de Royan, « catedrala de beton » bastida après la Segonda Guèrra Mondiala, aficha de las formas avantguardistas.

La catedrala Sant Pèire d'Engolesme, la glèisa Sent Leugèr de Conhac e las catedralas Sant Estève e Sant-Front de Peirigús, malgrat que sensiblament diferentas, an en comun d'èsser estadas influenciadas pel corrent de las glèisas « a filas de copòla », plan present dins lo sud-oèst e inspirador de l'estil angevin. Limòtges se distinguís per la massa de sa catedrala Sant Estève, d'estil gotic, mas tanben per la glèisa Sant Miquèl-dels-Leons, al còr del quartièr medieval. Non luènh d'ailà, la collegiala Sent Leunard de Sent Leunard-de-Noblat benefícia egalament d'una inscripcion al patrimòni mondial. En Corresa, Briva es rica d'una glèisa del XI^e sègle, la collegiala Sant Martin.

Gironda concentra un nombre grand d'edificis importants sul plan arquitectural, demest los quals, a Bordèu, la basilica Sant Miquèl, la basilica Sant-Seurin e la catedrala Sant Andrieu, totas tres classadas al patrimòni mondial de l'umanitat. N'es tot parièr per la basilica Notre-Dame de Solac o la catedrala Sant Joan-Baptiste de Vasats. La collegiala d'Usèste, d'estil gotic, es estada bastida a la demanda del papa Clamenç V, que i es enterrat. Mai al sud, l'abadiá de Sent Sever, dins Landas, presenta de dimensions importantas ; èra un còp èra una etapa importanta sus la rota de Sant Jaume de Compostèla. Lo cloquièr-pòrge de Mamisan, del XI^e sègle, es tot çò que demòra d'una anciana glèisa. A Agen (Òlt e Garona), la catedrala Sent Caprasi possedís un interior ricament ornat.

Tot al sud, Baiona se distinguís per sa vasta catedrala Santa Maria, d'estil gotic. La campanha basca se distinguís per l'estil particular de sas glèisas, amb lors galariás amainatjadas, coma a Sant Joan de Lus, Espelette, Sant-Pée-sus-Nivelle o Louhossoa.

Patrimòni civil[modificar | modificar lo còdi]

Lo lagui de se defendre, puèi, mai tard, de beneficiar d'un quadre confortable, explica la profusion de castèls e de demòras nòblas o borgesas pertot dins la region. Demest los castelars, l'un dels mai celèbres es l'anacronic castèl de Bonaguil, bastit a l'aurièra de la Renaissença. Non luènh d'ailà, lo castèl de Gavaudun es bastit sus una eminéncia dominant la Lède. Nauts-luòcs de l'art militar, los castèls de Beynac e de Castelnaud, enemics pendent la guèrra de Cent Ans, s'afrontan per-delai Dordonha.

Als confinhs d'Agenés , del Peirigòrd negre e de Carcin, lo castèl dels Reis ducs deu son nom als reis d'Anglatèrra, ducs d'Aquitània, mèstres de la region pendent una partida de l'Edat Mejana. En Gironda, lo castèl de Vilandraut es caracteristic de las plaças fòrtas medievalas, atal coma lo castèl dels Rudel de Blaye. Dins las Doas Sèvras, près de Niòrt, lo castèl del Coudray-Salbart data del XIII^e sègle ; dins Vinhana, près de Peitieus, Chauvigny constituís un ensemble unic de cinc castelars establits sul meteis promontòri. Ocupant dels sits estrategics, lo castèl de Ventadour o las torres de Mèrle totes dos en Corresa, malgrat qu'en roïnas, semblen totjorn montar la garda. En Vinhana Nauta, lo castèl de Rochechouart a gardat de nombroses elements medievals, en despièch de reestructuracions ulterioras. Lo castèl de Pau, d'origina medievala, es estada considerablament remanejat e transformat en residéncia d'agradança al XVI^e sègle ; n'es tot parièr de castèl de La Brèda, ont es nascut Montesquieu, o dels castèls de la Ròca-Courbon, de la Rochefoucauld e de Verteuil-sus-Charenta.

Demest los autres tips de fortificacions figuran de nombrosas ciutadèlas, edificadas per tal de protegir de sits sensibles d'eventualas atacas enemigas. Lo « triptic de Vauban », sus l'estuari de Gironda, compren la ciutadèla de Blaye e los fòrts Paté e Medòc. Aviá per tòca de protegir Bordèu e son pòrt, un dels mai importants del reialme al XVII^e sègle. Las ciutadèlas de Sant Martin-de-Re, de Brouage e del Castèl-d'Oléron, sus las còstas charentesas, èran a l'encòp un barri contra las pretensions dels angleses e un cap de pont dins la colonizacion de la Novèla-França ; pertocant lo celèbre fòrt Boyard, getat a l'ample entre l'illa d'Ais e l'illa d'Oléron, es estat pensat coma un element defensiu de l'arsenal de Rochefort pendent sa construccion al XIX^e sègle. Tot al sud de la region, mantuna fortificacion es establida a la frontièra espanhòla : ciutadèlas de Baiona e de Sant Joan-Pè-de-Pòrt o encara fòrt de Socoa a Ciboure. Enfin, los ponts fasián de còps partida integranta del dispositiu defensiu de las vilas. Dos d'entre eles avent resistit a l'espròva del temps son la Vius Pont d'Ortès e lo pont Sant Jacme de Parthenay.

Mai modèst, l'abitat tradicional se declina de multiplas faiçons : ostals bearneses (o « casères »), a las parets de còdols e als teulats a fòrta penjals ; ostals landeses (o « oustaùs »), sovent a corondats, a las parets en palhabard o en garluche ; ostals basques (o « etxeak »), sovent a corondats, pintradas en rog, mas que vàrian sensiblament segon las províncias ; ostals santongeses, de pèiras aparentas e al teulat pauc accentuat, botiguetas bordalesas, de pèira de talha, bassas e de plan pè, que se retròba egalament dins lo nòrd de Gironda e dins d'unas regions viticòlas de las Charentes ; ostals peitavins al teulats de teulas o de lausas ; ostals lemosins, en gres e teulats de lausas o de lauzes ; villas balneàrias, vertadièras patchworks arquitecturals, dins las principalas estacions balneàrias o encara villas modernistas, inspiradas del tropicalisme, sus la còsta de Beutat, simbòls de çò que s'a cridat après guèrra « l'escòla de Royan ».

Demest los autres elements del patrimòni civil de la region, los fars son cargats de balisar lo litoral. Lo mai ancian e lo mai prestigiós d'entre eles es lo far de Cordouan, « Versalhas de la mar », bastit a partir del XVI^e sègle a la boca de l'estuari de Gironda, entre Royan e Lo Verdon. Es completat al nòrd pel far de la Coubre (poncha de la Coubre) e al sud pel far de Grèu (poncha de Grèu). De nòrd al sud, los principals autres fars son lo de las Balenas (poncha de las Balenas, a l'extremitat oèst de l'illa de Re), lo far de Chassiron (poncha de Chassiron, sus l'illa d'Oléron), los fars de Hortin, lo far del Cap-Ferret, a la dintrada del bacin d'Arcaishon, lo far de Biàrritz (poncha Sant Martin), los fars bessons de Sant Joan de Lus e de Ciboure, o encara lo modèst far de Socoa. Dins un autre registre, l'estonanta gara de Limòtges-Benedictins es regularament citada per la premsa demest las mai polidas de França^[201]^,^[202]^,^[203]^,^[204], d'Euròpa^[205]^,^[206], quitament del mond^[207]^,^[208]^,^[209]^,^[210]. L'ostal de la comuna de Limòtges es sovent comparat al de París, essent de meteis estil e de la meteissa epòca^{[Nòta 1]}.

Vilas e vilatges de caractèr[modificar | modificar lo còdi]

Bastidas e vilatges de caractèr an fòrça marcat lo paisatge regional. Coneissent un desvolopament grand entre los XIII^e e XIV^e sègles, las bastidas son de las « vilas-nòvas » bastidas segon de règlas d'urbanisme plan precisas. Se los tròba dins la partida sud de la region, dempuèi la Charenta Maritima fins a Pirenèus Atlantics. D'unas son demoradas de modèstas borgadas, coma Bèlmont, Lalinde, Senta Fe La Granda o La Bastida d'Armanhac ; d'autres an evoluat per venir de vertadièras vilas, coma Liborna o Vilanuèva d'Òut.

La region compta egalament sus la preséncia de vilatges pintoresques, sovent d'origina medievala. D'unes apartenisson a l'associacion Las Mai Beaux Vilatges de França : Aubeterre-sus-Dronne (Charenta) ; Ars-en-Re, La Flòta, Mornac-sus-Seudre, Talmont-sus-Gironda (Charenta Maritima) ; Collonges-la-Rog, Curemonte, Segur-lo-Castèl, Sant-Robert, Turenne (Corresa) ; Limeuil, La Ròca-Gageac, Domme, Beynac-e-Cazenac, Castelnaud-la-Capèla, Belvès, Monpazier, Sent Lon-sus-Vézère, Sant Joan-de-Côle o Sant-Amand-de-Coly (Dordonha) ; Montflanquin, Pujols (Òlt e Garona) ; Ainhoa, Sare, Navarrencs, La Bastida-Clairence (Pirenèus Atlantics) ; Angles-sus-l'Anglin (Viena) ; Mortemart (Vinhana Nauta). D'autres an rejonch las ciutats Pichonas de caractèr : Borg-Charenta, Nanteuil-en-Val, Tusson, Verteuil-sus-Charenta, Villebois-La Valeta (Charenta) ; Sant-Salvant, Sant-Savinien-sus-Charenta (Charenta Maritima) ; Bénévent-l'Abadiá (Cruesa) ; Melle, Arçais, Oiron, Cèlas-sus-Belle, Coulon, Airvault, Maulion, La Mothe-Sant-Héray (Doas Sèvras) o encara Charroux e Monts-sus-Guesnes (Viena). D'unas encara an causit d'aderir pas a cap d'associacion, mas demòran de las destinacions toristicas importantas : Brantôme, « Pichona Venècia de Peirigòrd », Sant Joan-Pè-de-Pòrt, Pena d'Agenés, Espelette, e plan d'autras encara. Dins un registre mai tragic, lo vilatge d'Orador de Glana, a rasís de Limòtges, fa pròva de la brutalitat de l'ocupacion alemanda pendent la Segonda Guèrra Mondiala.

Las vilas de Baiona, Brageirac, Bordèu, Conhac, Limòtges, Montmorillon, Pau, Peirigús, Peitieus, Rochefort, Royan, Santas, Sarlat e La Canedat e Toars son en mai labellisées « vilas d'art e d'istòria » a causa de lor patrimòni cultural (musèus, monuments).

Existís egalament dins la region de nombrós « País » labellisés « País d'art e d'istòria » a causa de lor riquesa : País del Confolentais (16), País d'Engolmés (16), Illa de Re (17), País de las Nautas Tèrras Corresianas e Ventadour (19), Païses Vézère e Lausa (19), País del Grand Villeneuvois (47), País de Bearn dels Gaves (64), Païses dels Pirenèus bearneses (64), Païses Mellois (79), Païses de Parthenay (79), Païses Châtelleraudais (86), Païses Montmorillonnais (86), Païses dels Monts e Barratges (87).

Patrimòni natural[modificar | modificar lo còdi]

Lo patrimòni natural es tot tanben variat, e se saupriá pas resumir a las regions litoralas (dunas e pinedas de la còsta d'Argent, bauces de la còsta basca e de la còsta de Beutat, estuari de Gironda, archipèla charentesa, bacin d'Arcaishon). Dordonha, un dels departaments mai boscoses de França metropolitana, es pontuat de vals verdolentas, de còps bordadas de bauces escarpats. Lemosin, tèrra de nauts platèls e de bòsques de castanhièrs, presenta egalament de còps de vals escarpadas, talas las clusas de la Cèra o encara lo sit de Sant Nasari (confluent de Dordonha e de la Diège), a Sant Julian-près-Bort, en Corresa. Lo bòsc de Landas, mai grand bòsc d'Euròpa occidentala, s'espandís sus tres departaments (Gironda, Landas e Òlt e Garona) e près d'un milion d'ectaras. La segonda plus granda zòna umida de França amb la Palun Poitevin e sas nombrosas canals. Al sud de la region, la cadena dels Pirenèus se declina de multiplas faiçons, dempuèi las verdas montanhas de Labord, viradas cap a l'Atlantic, fins a las cimas bearnesas, que s'obsèrva sustot dempuèi lo baloard dels Pirenèus de Pau, lo còl d'Aubisque o la val d'Aussau.

La region a elaborat un Plan interdepartamental de Proteccion dels Bòsques Contra los incendis (PidPFCI), document d'apròchi general de la problematic fuòcs de bòsc a l'escala del territòri dels departaments de Dordonha, de Gironda, de Landas e d'Òlt e Garona pel periòde 2019-2029^[211].

Creada en 2017, l'agéncia regionala de la biodiversitat Novèla Aquitània a per objècte de metre en ret los actors de la biodiversitat e las coneissenças per tal de respondre als enjòcs de la preservacion e de la valorizacion de la biodiversitat en Aquitània.

Lo cap Ferret e la duna del Pilat, près del bacin d'Arcaishon (Gironda).
Vinhana a Rempnat (Vinhana Nauta).
Lo circ de Lascun (Pirenèus Atlantics).
Las cascadas de Gimel (Corresa).
L'estanh de la Jemaye, en bòsc de la Dobla (Dordonha).
Palanca al dessús d'una canal dins la « Venècia Verda » (Doas Sèvras).

La « procession de la Lunade »^[212] a Tula (Corresa) a luòc lo 23 de junh cada an dempuèi 1348 en l'onor de sant Jean-Baptiste e inicialament per far cessar l'epidèmia de pèsta que tocava la vila^[213]. Es la mai anciana procession religiosa de França^[214].

Musicas e danças[modificar | modificar lo còdi]

Los bals tradicionals en Aquitània, la banda, la boha : la bodega de Gasconha, la pastorala souletine, la polifonia dins los Pirenèus gascons, lo rondèu

Practicas festivas[modificar | modificar lo còdi]

Lo carnaval de Peirigús, la fèsta de la Sant Joan de Vasats, las fèstas de Baiona, las fèstas de Dacs, las fèstas de Notre-Dame de Laruntz, la Latière, la fèsta dels pastors, la torrèle de Cap Berton, l'assemblada d'Ossa-Susan, lo carnaval de Geronce, lo carnaval de la classa d'Amor , lo carnaval de Montsempronh-Libòs, lo carnaval de las doas ribas de Bordèu, lo carnaval ès arribat, lo PCI a Blancafòrt de Briolança, los fuòcs de Nadal en Bazadais, los Soufflaculs de Nontron, la Passejada dels buòus grasses de Vasats (en gascon, Passejada deus bueus gras de Vasats), los mas e mayades, la mayade de Clarmont, la mayade de Donzac, la mayade de Narròssa, la mayade de Sent Joan de Marsac, la mayade de Sent Vincenç de Tiròssa e la mayade de Sauvion.

Jòcs[modificar | modificar lo còdi]

Borroka — La lucha tradicionala basca, las corsas sus escaças, Estropadak — Las regatas de traînières, Herri Kirolak - La Fòrça basca, Laxoa Pasaka L'encabdèla basca a man nuda en trinquet, lo jòc de quilhas de 9, las quilhas de tres, las quilhas de sièis, lo rebot e la Ringueta.

Arts del conte[modificar | modificar lo còdi]

La practica del conte occitan en Òlt e Garona, la practica del conte occitan en Peirigòrd e la practica teatrala en occitan a Daglan.

Gastronomia[modificar | modificar lo còdi]

Articles detalhats : Cosina gascona, Cosina de Guiana, Cosina basca, Cosina lemosina, Cosina peiregordina e Cosina charentesa.

L'extrèma varietat dels terradors explica la diversitat que presenta la gastronomia regionala, que se pòt dividir en quatre grandas familhas : las cosinas gascona e guyennaise, la cosina basca, las cosinas lemosina e peiregordina e las cosinas charentesa e peitavina, dont los beneficis per la santat son caracteristics (amb la cosina de la Provença mediterranèa) de çò que se crida la paradòxa francesa.

Se pòt pasmens remarcar qu'una preparacion coma la caillebotte (formatge), apelada tanben « calha » dins las Doas Sèvras e « mamia » al País basc, es comuna a quasi totes los païses de Novèla Aquitània e pauc espandida endefòra. Tot parièr, la region es concernida dins son ensemble per l'indicacion geografica protegida (IGP) Cambajon de Baiona (tota la region es compresa dins la zòna de produccion^[215]) e per l'IGP Pòrc del Sud-oèst^[216].

Los païses de Gasconha e de Guiana son la tèrra d'eleccion dels produches a basa de rit e d'auca . La coseson dels aliments se fa generalament amb la graissa d'aquelas volatilas, lor conferissent una sabor particulara. Las especialitats son nombrosas : magret de rit, cosinat de multiplas faiçons, mas tradicionalament simplament usclat sus de gavèls de vinha, fetges grasses de rit e d'auca, filets, confits, gresièrs. La sieta landesa fa dintrar mantun d'aqueles ingredients dins sa composicion. Lo buòu es egalament plan present dins la cosina locala, en particular lo buòu del Bazadais o lo buòu de Chalòssa, manierat de divèrsas faiçons : entrecòsta bordalesa – simplament usclada e servida amb d'escaluènhas – o a la bordalesa – acompanhada d'una saussa al vin e al burre, d'escaluènhas e de mesolha de buòu^[217].

Dins lo Medòc, l'anhèl de Paulhac, naut « jos la maire » se cosina de la faiçon mai simpla. Demest las principalas especialitats gasconas figuran en mai l'escaoudoun landés, estouffade a basa de pòrc negre de Gasconha, o encara la lampresa a la bordalesa, las pibalas e las ustras del bacin d'Arcaishon^[218]. Bearn produch d'un autre costat la celèbra garbura, sopa consistenta a basa de legums variats e de carns confidas, la galina al pòt, popularizada per Enric IV, e la còca a la bròca. La cosina gascona es en mai rica de doçors famosas, demest las qualas las canelés bordaleses, los macarons de Sent Milion^[219], la tourtière o la croustade landesa.

La cosina lemosina es eissida de l'adaptacion dels abitants a un terrador. Grand amorós de Lemosin, l'escrivan Antoine Blondin aviá costuma de dire : « En Lemosin, s'a pas de caviar, mas s'a de castanhas^[220] ». Sòus dels defòras austèrs, la gastronomia locala sap tirar partit de las produccions localas e acomòda lo buòu de raça lemosina, lo vedèl de lach, lo pòrc cuol negre, l'anhèl del lemosin, los peisses dels lacs e rius o la frucha e legums del terrador de multiplas faiçons. Demest las recèptas tradicionalas figuran de las sopas coma la fregida al tourain, la bourriquette o la bréjaude, dels plats coma la potée lemosina, lo mounassou al lard e a la patana, lo pastís de patana o l'enchaud , la botifarra negra a las castanhas, lo fondut crosés, la mique o encara las farcidures per acompanhar sustot lo salat pichon mas egalament los tourtous (pescajons al blat negre). Los dessèrts tradicionals se compausan de clafoutis, de flaugnarde, de còca corresiana a las castanhas e a las noses o encara de còca crosesa.

D'unas vilas se distinguisson per d'especialitats reconegudas : mostarda violeta de Briva, macarons del Dorat, massapans de Sent Leunard-de-Noblat o encara la liquor de nose de Limòtges. La cosina peiregordina repren a son compte plan dels elements de la cosina lemosina, tot en daissant una mai granda plaça al rit e a l'auca, declinats jos forma de pastisses, de confits e de fetges grasses. Demest las especialitats grandas del Peirigòrd negre figuran egalament en bona plaça las patanas sarladaises, la nose e la trufa negra, vertadièra « diamant negre » que perfuma los plats mai delicats^[221].

La gastronomia basca daissa una larja plaça als produches de la tèrra, de la montanha e de la mar. D'unas especialitats manlèvan aitant al terrador basc que bearnés, coma lo cambajon de Baiona, la piperada o los formatges de fedas, dont l'ossau-iraty . Pòrc, vedèl e anhèl figuran demest las carns mai consumidas, e servisson sustot a la preparacion de l'axoa , ragost de carns nòblas al piment d'Espelette, dels chichons (rilhetas), del gras doble a la mòda basca o encara de las saussissas secas, lukinkes e chorizos. Vertadièra institucion, las pintxos son una mena d'equivalent basc dels piquères espanhòls, e se declinan de multiplas faiçons, canapès garnits, fregiduras, astets o encara cassolettes. Demest las principalas especialitats del País basc francés, lo ttoro es una matelote de peisses, lo marmitako (egalament comun de delà de la frontièra) es un ragost de ton, la pantxeta es una botifarra de vedèl, l'elzekaria, una varianta basca de la garbura^[222]. Lo pol basquaise a ganhat sas letras de noblesa e es d'ara enlà un pilar de la gastronomia francesa.

L'axoa (o achoa), ragost perfumat al piment d'Espelette tipic de la cosina basca.

Demest las doçors, la còca basca es generalament empusada a la confitura de cerièras negras d'Itxassou , los macarons son preparats a Sant Joan de Lus e a Baiona^[223]. Baiona es egalament coneguda per èsser la capitala francesa del chocolat : es en efièch dempuèi aquela vila qu'es estat introduch en França pels josieus caçats d'Espanha, al XVII^e sègle^[224].

Los Charentes coma Peitau presentan una gastronomia variada, orientada principalament sul pòrc, preparat de divèrsas faiçons – gigourit, botifarra negra de Peitau, grelh charentés, frecham peitavin^[225] – sens negligir çaquelà lo buòu (raça parthenaise) o lo rit, que servís a produire confits, fetges grasses o encara la compòta d'auca peitavina, ni l'anhèl del Peitau-Charentas e lo de Montmorillon e los produches de la mar, peisses nòbles de las canals, sardina de Royan o encara ustras de Marennes-Oléron e caviar de Gironda. Lo cagaròl pichon-gris (apelat « cagouille » en Santonge e Engolmés e « Luma » en Aunis e en Peitau) es un immancable de la cosina locala. Se prepara sovent « a la charentesa » (amb de tomatas, del vin blanc e del cambajon de país), mas tanben en legumaira, amb d'alh dels orses, o quitament amb de fetge gras de rit. La «Saussa a las lumas» es una recèpta e una cançon (Yves Rabault) plan populars en Doas Sèvras^[226].

Cosina roborative, celebrada en son temps per François Rabelais, acomòda egalament la frucha e legums de divèrsas faiçons, sustot amb lo celèbre farcit peitavin (o charentés), la sopa al giraumon, qu'es una sopa a la coja, lo potatge a la vineta, lo caulet farcit, los mojhettes, mongetas blancas produchas sustot près de Pont-l'Abat-d'Arnoult, o encara la tradicionala associacion melon charentés-cambajon de país.

Demest las autras especialitats figuran egalament la mouclade, l'éclade , preparada sus d'agulhas de pin, la chaudrée, lo burre Charentes-Peitau, de nombrosas especialitats formatgièras (chabichou, mothais sus fuèlha, tortèl formatgièr) e, pertocant los dessèrts, la còca charentesa, perfumada a l'angelic , lo trissat peitavin, la cornuelle o lo milhàs, que se tròba dins tot lo sud-oèst^[227].

Fetge gras entièr mi-cuèch en tarrissa.
Un veire de Sautèrnas.
Clafoutis a las cerièras.
Piments d'Espelette secats.
Lo trissat peitavin.

Identitat visuala[modificar | modificar lo còdi]

Logotype
Logo provisòri de genièr a junh de 2016.
Logo provisòri de junh a decembre de 2016.
Logo de decembre de 2016 a junh de 2019^[228].
Logo dempuèi junh de 2019^[229].

Eraldic
Blason adoptat en decembre de 2016 pels usatges protocolaris^[228] e present sus las placas de matriculacion.

Nòtas e referéncias[modificar | modificar lo còdi]

Nòtas[modificar | modificar lo còdi]

↑ Es de còps dich qu'es una còpia del de París çò qu'es pas verai, s'agís just del quitament modèl arquitectural de l'epòca.

Referéncias[modificar | modificar lo còdi]

↑ Shahinez Benabed, « Una prefècta per Novèla Aquitània », sus acteurspublics.com, 27 de març de 2019 (consultat lo 1^er abril de 2019).
↑ Cédric Lacour e Nicolas Kempf, « Un neo-aquitan sus dos viu dins una comuna rurala », INSEE Flash Novèla Aquitània, Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, n^o 66,‎ 29 d'abril de 2021 (lira en linha).
↑ ^{a b e c} Populacions legalas 2020 de las regions 2016 sul sit de l'INSEE (consultat lo 31 de genièr de 2023).
↑ « INSEE - Populacion - Aquitània, Lemosin e Peitau-Charentas : 5,8 milions d'abitants en 2012 », sus www.insee.fr (consultat lo 23 de decembre de 2015).
↑ ^{a b c d e e} Alexandre Giraud, Cédric Lacour, Claude Mallemanche e Geneviève Simonneau, Aquitània, Lemosin e Peitau-Charentas : 5,8 milions d'abitants en 2012, sul sit de l'INSEE.
↑ Céline Lanussa, « Catherine Veyssy : Aquitània, primièra Region a investir sus l'innovacion e la recèrca », La Tribuna-Bordèu, 4 de febrièr de 2016.
↑ Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas : un PIB al 2^e reng de las 12 regions de província, sul sit de l'INSEE , consultat l'8 de novembre de 2015.
↑ « la fòrça d'una region granda », Nòstra region, nòstra glòria - Journal de la region Peitau-Charentas n^o 15,‎ març de 2015 (lira en linha [PDF], consultat lo 17 de març de 2015).
↑ « la carta de las regions en 2015 », sus Vida Publica.
↑ Aude Courtin, « Qual nom per la region novèla », Sud Oèst,‎ 4 de decembre de 2014 (lira en linha, consultat lo 20 de decembre de 2014).
↑ Mickaël Bosredon, Fusion de las regions: « lo tèrme Aquitània, o Granda Aquitània, seriá pertinent », 20 minutes Bordèu.
↑ [1], dossièr de premsa, Rencontre dels Istorians de Lemosin.
↑ Qual nom per la region novèla Aquitània Lemosin Peitau-Charentas ? La Republica Novèla, 21 de març de 2016.
↑ Nom de la grand novèla region Aquitània Lemosin Peitau-Charentas : avètz una idèa ?, França 3 Lemosin, 14 de març de 2016.
↑ Novèla Aquitània : la region causís son nom, News Press, 29 de junh de 2016.
↑ La region novèla s'apelarà… Novèla Aquitània, Sud Oèst, 8 de junh de 2016.
↑ La region Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas rebatejada « Novèla Aquitània », Le Monde, 27 de junh de 2016.
↑ Benoît La Sèrra, Novèla Aquitània : lo nom de la novèla region validat pel Conselh d'Estat, Sud Oèst, 14 de setembre de 2016.
↑ Bruno Delsol (dir.), Direccion generala de las collectivitats localas, Las collectivitats localas en chifras - 2016, París, Direccion generala de las collectivitats localas, mai de 2016, 113 p. (ISBN 978-2-11-138893-2, lira en linha [PDF]), p. 90
↑ Populacions legalas dels departaments en 2017, INSEE, consultat lo 18 d'agost de 2020.
↑ « Estatistics INSEE populacions legalas 2012 de las unitats urbanas. ».
↑ Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas : Qué serà nòstra region novèla ? França 3 Aquitània, 6 de decembre de 2015.
↑ [PDF] Centre regional de la proprietat forestièra d'Aquitània.
↑ « la transformacion del pin maritim en Aquitània, situacion e perspectivas »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)} [PDF].
↑ ZNIEFF 540004571 - Forêt de la Coubre.
↑ Una associacion pel bòsc d'Iraty, Sud Oèst, 4 d'agost de 2010.
↑ País de Nauta-Gironda : lo bòsc, sit del País de Nauta-Gironda.
↑ Lo bòsc de Moulière - Sit de la LPO-Viena.
↑ Lo bòsc de Chabrières - Sit de l'ofici de torisme de Cruesa.
↑ Mai de 30 ans d'istòria…, sit del Pargue natural regional de la Palun peitavina.
↑ Surgères - Sit Bernezac - Torisme e vacanças sus la còsta atlantica.
↑ Hervé Chassain, Lo bòsc patchwork, Sud Oèst, edicion Peirigús, 24 d'octobre de 2008.
↑ Estuari de Gironda - Sit Objectius Biodiversitats.
↑ Philippe Baroux, Royal relança lo Pargue natural marin de las canals charentesas, Sud Oèst, 9 de junh de 2014.
↑ Alain Réchiniac, geològ, « las carrièras de l'Entremièg-mars », 6 de setembre de 2010.
↑ Un novèl pargue natural marin dins lo bacin d'Arcaishon - Sit del ministèri del Desvolopament duradís, 6 de junh de 2014.
↑ En Novèla Aquitània, « cal concebre de las filièras agricòlas adaptadas e conservar la ressorsa en aiga », Le Monde, 16 de mai de 2019, consultat lo 16 de mai de 2019.
↑ Pascal Huord, Sud-Charenta: la RN 10 traça enfin sa 2X2 vias, Charenta Liura, 17 de julhet de 2014.
↑ L'autorota de Landas A63 obrís sas vias, sit WK-Transpòrt logistic, 24 d'abril de 2014.
↑ « Frequentacion en garas : Bordèu Sant Joan », sus SNCF Donadas dobèrtas, tractament del 24 d'octobre de 2019 [cf. l'onglet de las informacions] (consultat lo 31 d'octobre de 2019).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).
↑ ^{a b c d e e} Temps de trajècte : tablèu comparatiu linha actuala / futura LGV, sit Lisea.
↑ AFP, L'aeropòrt de Bordèu passa lo cap dels sièis milions de passatgièrs, Le Figaro, 11 de genièr de 2018
↑ Sit de l'EPTB de Dordonha.
↑ Ador-Garona, sit de l'agéncia Ador-Garona.
↑ Sit de l'agéncia Léger-Bretanha.
↑ Barratge de Molons la Virolle sus Structurae.
↑ Paissièra de Peyrissac.
↑ Barratge del Salhent.
↑ Lo palmarés de las vilas las mai « Business Friendly », L'Express, 20 de novembre de 2013.
↑ Conselh regional de la region Novèla Aquitània, Jornada Granda region al Salon de l'agricultura.
↑ « la produccion de vedèl de lach jos la maire », sus limousin.synagri.com (consultat lo 29 de març de 2016).
↑ Buòu Lemosin.
↑ Peitau-Charentas, Guidas Blaus Hachette, « l'agricultura e l'agroalimentari », p. 40.
↑ Aquitana - Presentacion de la region, sit de l'INSEE.
↑ Rit a fetge gras del Sud-oèst.
↑ Top 10 dels mai grands pòrts de pesca, sit Trajècte France.com, 7 de novembre de 2014.
↑ Frédéric Berg, La cridada de la Cotinière, lo pòrt a despart, Charenta-Liura.
↑ Philippe Andréoulis, Charentes Aliança fa una flor, Charenta-Liura.
↑ Agricultura en Brageiragués, sit País de Brageirac.
↑ Acompanhament de la filièra tabat, Conselh general del departament d'Òlt e Garona.
↑ Valade.
↑ « Fonzes Alter'NA Novèla Aquitània lança un fons de garantida per la transicion agro-ecologica », sus Tèrra-net (consultat lo 6 d'octobre de 2019)
↑ « Novèla Aquitània lança un fons d'investiment per la transicion agroécologique », sus FIGARO, 4 d'octobre de 2019 (consultat lo 6 d'octobre de 2019)
↑ Xavier Ridon, Granda region : Bordèu capitala a mai d'un títol, Rue89, 31 de julhet de 2015.
↑ Benvenguda dins Aerospace Valley, sit Invest in Bordèu.
↑ « Groupe » (consultat lo 22 d'agost de 2016).
↑ « Acuèlh », 1^er octobre de 2015 (consultat lo 22 d'agost de 2016).
↑ « BAAS - Bordèu Aquitània Aeronautica & Espacial | Tot çò que vòla dins l'aire o dins l'espaci pòrta la marca d'Aquitània », sus aero-baas.fr (consultat lo 22 d'agost de 2016).
↑ « lo laboratòri veterinari Ceva investís e recruta en Gironda », Sud Oèst,‎ 10 de febrièr de 2017 (lira en linha, consultat lo 19 de decembre de 2017)
↑ « Santat animala - Ceva, novèl menaire francés », sus www.lequotidiendupharmacien.fr (consultat lo 19 de decembre de 2017)
↑ « De Sangosse va encara investir per se modernizar », La Dépêche du Midi,‎ 12 de març de 2015 (lira en linha, consultat lo 19 de decembre de 2017)
↑ Charles Desjardins, Niòrt entreten sa « bòça » de las finanças, Comèrci internacional, 2 de mai de 2004.
↑ Niòrt, una vila que viu al ritme de las mutualas, L'argus de l'assegurança, 8 de junh de 2012.
↑ ^{a e b} Bertrand Schneiter, « Comission de las participacions e dels transferiments » [PDF], sus economie.gouv.fr, 3 de julhet de 2019
↑ « Una usina de balons dirigibles se va implantar en Novèla Aquitània », sus www.20minutes.fr (consultat lo 10 de decembre de 2020)
↑ « Gironda : Flying Whales afortís son projècte d'usina a Laruscade », sus Sudouest.fr (consultat lo 10 de decembre de 2020)
↑ Bruno Mazurier, Lo surf ennaut de l'èrsa, Le Parisien, 9 d'agost de 2004.
↑ Céline Lanussa, Bordèu a atirat 5,8 milions de visitaires en 2014, La Tribuna, Objectiu Aquitània.
Aquelas chifras provenon d'un estudi comandat per l'Ofici de torisme de Bordèu, menada sul periòde mai de 2014-abril de 2015 pel gabinet ProTourisme sus 1 320 visitaires, sens que se sàpia se l'extrapolacion es valabla e se lo meteis estudi es estat conduch per las autras vilas, per tal de determinar un classament.
↑ Lo Top 10 de las vilas mai toristicas de França (consultat lo 21 de genièr de 2016).
↑ Tòp 10 : Las vilas mai toristicas de França en 2014 (consultat lo 21 de genièr de 2016).
↑ Futuroscope, [2].
↑ ^{a b e c} L'economia del torisme en Aquitània, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Stéphanie Lacaze, Sant-Emilion plan endeutat, que l'aguèsse cregut ?, Libération, 28 d'octobre de 2011.
↑ ^{a b e c} [PDF] Lo Futuroscope es totjorn lo primièr sit toristic, Vista d'amassa del torisme en Peitau-Charentas, INSEE.
↑ Antoine Ranquejatz, Beauval, La Palmira, Amnéville... los zòos preferits dels franceses, La Crotz, 6 d'agost de 2014.
↑ Ret dels Sits Grands de França, « Presentation grand sit de france de la Palun Poitevin », sus grandsitedefrance.com (consultat lo 13 de novembre de 2019)
↑ Agen. Una jornada a Walibi, es lo ritual de l'estiu, La Dépêche du Midi, 19 d'agost de 2012.
↑ Lo Centre de la Memòria e lo vilatge martir d'Orador sus Glena, sit oficial del torisme en Vinhana Nauta.
↑ Florence Evin, Las Caus, nec mai ultra del business de la cauna, Le Monde, 2 de novembre de 2012.
↑ [PDF] 2014 - Los lops de Chabrières, pargue animalièr dels monts de Garait, dossièr de premsa.
↑ "Ont far de vélorail dins vòstra region ?" per Jean-Marc De Jaeger lo 01/06/202 Le Figaro [3]
↑ Operacion Campus, sit de Bordèu Metropòli, 15 d'abril de 2013.
↑ « Nos descobrir », sus Universitat de Bordèu (consultat lo 13 de febrièr de 2023)
↑ IAE Bordèu.
↑ Myriam Vinha, Las practicas culturalas dels estudiants de l'universitat Bordèu 3, Bulletin de las bibliotècas de França.
↑ Los engenhaires de l'IPB sensibilizats a l'entrepreneuriat, sit Entrepreneuriat Campus Aquitània.
↑ Peitieus - L'atot joves, L'Express, 23 de març de 2005.
↑ Comuna de Limòtges, L'ensenhament superior a Limòtges.
↑ Universitat de La Rochèla - Las chifras-claus 2014, sit de l'universitat de La Rochèla.
↑ Agnès Marroncle, Perqué La Rochèla sedusís los estudiants, Sud Oèst, 15 de setembre de 2011.
↑ Éric Normand, L'universitat de Pau fa sa dintrada, amb una auça de las inscriches, La Republica Novèla dels Pirenèus, 26 de setembre de 2012.
↑ ^{a e b} Bruno Béziat, Region : Alain Rousset empòrta la primària, Sud Oèst, 7 de febrièr de 2015, p. 12.
↑ Sophie Gots, Alain Rousset grand venceire de la primària socialista, França 3 Peitau-Charentas, 6 de febrièr de 2015.
↑ Alain Juppé, « AL1JUP - Blòg Nòtas d'Alain Juppé », sus AL1JUP (consultat lo 28 d'octobre de 2016).
↑ « Passacion de poders dintra marins franceses e espanhòls sus l'illa dels Faisans », Mar e Marina,‎ 1^er febrièr de 2012 (lira en linha, consultat lo 30 de març de 2018)
↑ « https://www.defense.gouv.fr/marine/au-fil-de-l-eau/passation-de-pouvoirs-entre-marine-francaise-et-marine-espagnole-au-pays-basque », sus www.defense.gouv.fr (consultat lo 30 de març de 2018)
↑ Regions partenàrias, Conselh regional d'Aquitània.
↑ ^{a b e c} Espanha / Euskadi – Aragon – Navarra, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Senegal / Diourbel, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Itàlia / Emília-Romanha, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Romania / Galati, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Polonha / Wielkopolska, Conselh regional d'Aquitània.
↑ ^{a e b} Alemanha / Hesse-Amborg, Conselh regional d'Aquitània.
↑ China / Hubei, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Madagascar / Itasy, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Vietnam / Lao Cai, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Haití / comunas del nòrd Haití, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Quebèc, Conselh regional d'Aquitània.
↑ Marròc / Souss Massa Drâa, Conselh regional d'Aquitània.
↑ [4], Conselh regional de Lemosin.
↑ [5],Conselh regional de Lemosin.
↑ http://www.oieau.fr/oieau/notre-actualite-et-avancement-de/article/tunisie-cooperation-decentralisee?lang=fr,Conselh regional de Lemosin.
↑ http://www.cooperationdecentralisee.sn/partenariat-entre-la-region-de.html,Conselh regional del Peitau-Charentas.
↑ [6],Conselh regional del Peitau-Charentas.
↑ [7], Conselh regional del Peitau-Charentas.
↑ [8], Conselh regional del Peitau-Charentas.
↑ https://www.nouvelle-aquitaine.fr/international-poursuite-programmes-cooperation-avec-vietnam.html, Conselh regional del Peitau-Charentas.
↑ Interreg VB Espaça Atlantic, Universitat de Can.
↑ ^{a e b} Marc Vignaud, La fusion de las regions d'Olanda a entrainat dels « surcoûts importants », lepoint.fr, 24 de setembre de 2019
↑ Font : INSEE.
↑ « Populacions legalas 2015 − Populacions legalas 2015 | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 4 de genièr de 2018)
↑ « las airas urbanas en 2018 », sus comersis.com (consultat lo 1^er mai de 2021)
↑ Aira urbana 2015 de Bordèu (006) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ [9] sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ Aira urbana 2015 de Limòtges (035) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ Aira urbana 2015 de Peitieus (039) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ Aira urbana 2015 de Pau (042) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ Aira urbana 2015 de la Rochelle (047) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ Aira urbana 2015 d'Engolesme (049) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.
↑ « Aira urbana de Niòrt (054) », sus INSEE, 1^er genièr de 2016 (consultat l'8 d'octobre de 2019)
↑ INSEE Flash Novèla Aquitània, n^o 19, 2 de genièr de 2017 (consultat lo 12 de febrièr de 2017).
↑ « 787 000 neo-aquitans vivon jol lindal de pauretat, los dos tèrces jos l'influéncia de las grandas airas urbanas - INSEE Analisis Novèla Aquitània - 70 », sus www.insee.fr (consultat lo 25 de mai de 2021)
↑ Bernard Moreux, Mèstre de conferéncia onorària de l'Universitat de Pau, « las lengas d'òc d'Aquitània : competéncias, denominacions », Modèls lingüistics,‎ 2012 (ISSN 2274-0511, lira en linha).
↑ Nicolas Quint, « Apercebut d'un parlar de frontièra : lo marchois », Joves cercaires en domeni occitan, Montpelhièr, Premsas universitàrias de la Mediterranèa (Universitat Paul-Valéry),‎ 1997, p. 126-135 (lira en linha)
↑ Jean-Pierre Cavaillé, « « Qu'ès chabat ». Una experiéncia de la disparicion dintra preséncia e remanéncia. Situacion de l'occitan dins lo nòrd lemosin : « Qu'ès chabat ». An Experience of Disappearance Between Presence and Remanence: Situacion of occitan in the North Lemosin », Lengas - revista de sociolingüistica, Montpelhièr, Premsas universitàrias de la Mediterranèa (Universitat Paul-Valéry),‎ 2013 (ISSN 2271-5703, lira en linha)
↑ Jean-Baptiste Maudet - Tèrras de taurs : Los jòcs taurins d'Euròpa a America, p. 263.
↑ Gironda, Enciclopèdia Bonneton, « Tauromaquia e arenas landesas », p. 161 - p. 163.
↑ Guy Binot - Istòria de Royan e de la peninsula d'Arvert, p. 289.
↑ « La Setmana ès mòrta », sus Jornalet, 18 de julhet de 2018
↑ Solène Méric, « Revista Far Oèst a la conquista del papièr ! », sus AQUI!, 26 d'abril de 2021
↑ Géraud Delbès, « Lo Diari: la cultura en occitan », sus France Bleu Occitània, 10 de març de 2019
↑ Marius Blénet, « Lo Jornalet.com », sus França 3 Occitània per l'INA , 15 de setembre de 2012
↑ « Jornalet en papièr: la seguida », sus Jornalet, 22 de setembre de 2019
↑ Christine Lo Hesran, Region : un contracte per una television novèla 100 % regionala adorsada a França 3, France Bleu, 24 d'octobre de 2017
↑ Òc Veituratge : la primièra seria entièrament en occitan !, França 3 Novèla Aquitània, 16 d'octobre de 2018
↑ França 3 crèa una cadena novèla de television regionala en Novèla Aquitània, France Bleu, 10 d'octobre de 2017
↑ La primièra seria en occitan a la dintrada sus Òc Tele, La Republica dels Pirenèus, 21 de mai de 2016
↑ Sit web d'ÒC Television
↑ (agut)Kanaldude, un sit web de television basca al nòrd del País basc, Euskal Irrati Telebista, 9 de junh de 2015
↑ L'ensemble del País basc Nòrd pòt accedir a ETB1 en numeric, Lo jornal del País basc, 8 d'abril de 2011.
↑ País basc : La Califòrnia francesa, article paregut dins The New York Times e représ dins Corrièr Internacional, 31 de julhet de 2014.
↑ ^{a b e c} Jean Roquecave, La Vius-Pòrt de La Rochèla starifié, Los Ressons, 31 d'agost de 2011.
↑ « los secrèts e anecdòtas del filmatge de las Domaisèlas desvelats a Rochefort », L'Express, 15 de julhet de 2011.
↑ Ficha tecnica de Jacquou lo Crocant (1969) sul sit Dordonha Cinèma, consultat lo 21 de genièr de 2015.
↑ Marjorie Michel, febrièr de 1982 : quand Hossein virava los Miserables a Bordèu, Sud Oèst, 20 de febrièr de 2012.
↑ Pierre Etcheleku, Biàrritz, Primièr Ròtle sus la còsta basca, Los Ressons, 24 d'agost de 2011.
↑ Un sègle de filmatges en Lemosin a (re)descobrir dins un libre, La Montanha, 5 de genièr de 2014.
↑ ^{a b c d e f g e h} Cathy Lafon, Cinèma : los 10 films virats en Aquitània qu'an cartonné al bòx-ofici, Sud Oèst, 15 de mai de 2014.
↑ Ficha tecnica de La Ribèira Espérance sul sit Dordonha Cinèma, consultat lo 21 de genièr de 2015.
↑ Decès del realizator Patrice Chéreau : aviá virat a Limòtges e al Vigen, Lo Popular, 8 d'octobre de 2013.
↑ Pierre Tillinac, Beynac : retorn al temps de Jacquouille la Caponassa, Sud Oèst, 17 de julhet de 2012.
↑ « A ma sòrre », sit C-Royan, la memòria viva enciclopedica.
↑ Cinèma en Lemosin : operacion promocion en Corresa per dinamizar los filmatges, França TV Informacions, 29 de mai de 2013.
↑ Seccion de recèrcas quita Charenta a la fin de l'annada, Charenta-Liura, 14 de novembre de 2012.
↑ Ficha tecnica de Jacquou lo Crocant (2007) sul sit Dordonha Cinèma (consultat lo 21 de genièr de 2015).
↑ Isabelle Regnier, « Se voliá qu'aquel siá Depardieu dins sa nuditat », Le Monde, 20 d'abril de 2010.
↑ Un vilatge francés : los imatges de la fin de la 6^e sason virada a Eymoutiers, Lo Popular, 30 d'octobre de 2014.
↑ Ronan Chérel, Lo Pichon Nicolas a Saint-Palais-sus-Mar, Sud Oèst, 2 de setembre de 2013.
↑ Bruno Béziat, « los Mocadors Pichons » en tota discrecion al Ferret, Sud Oèst, 1^er agost de 2012.
↑ La Guèrra dels botons, sit Cinèma en Lemosin.
↑ Didier Piganeau, L'Ostalariá de la Plaja de Romec-los-Banhs, estela de la television, Sud Oèst, 3 de novembre de 2013.
↑ « 78nas Fèstas de Baiona : près d'un milion de festayres esperats », L'Express Estils, 22 de julhet de 2014.
↑ Top despartís per la fèria de Dacs !, Sud Oèst, 11 d'agost de 2011.
↑ La Rochèla etèrnas Francofolies, Aqui !, 1^er julhet de 2008.
↑ Festenal del Blau en ivèrn.
↑ las Sèt Sèrras.
↑ Obertura deman del 42^e Grand Pavois de La Rochèla, Actualitat nautique.com, 16 de setembre de 2014.
↑ Istoric de las Musicas Mestissas [PDF], sit oficial del festenal.
↑ [PDF] Un violon sul sable, 26^e éd., Dossièr de premsa.
↑ Montendre : lo Free Music Festenal a batut son recòrd d'afluéncia, Sud Oèst, 2 de julhet de 2012.
↑ Chantal Gibert, « Mimos 2013 serà plaçat jol signe de l'illusion », Sud Oèst,‎ 16 d'abril de 2013 (lira en linha).
↑ Julie Martinez, Emportats per la fadariá de Mimos,Sud Oèst, 5 d'agost de 2013.
↑ « Sit arqueologic de Tintignac-Naves » (consultat lo 25 de julhet de 2015).
↑ Jean Bodet, « Coma s'a edificat la gara novèla de Limòtges, l'una de las mai polidas de França », in La Sciéncia e la Vida n^o 147, setembre de 1929.
↑ Rita Santourian, « las mai polidas garas de França », sus planet.fr, 23 de setembre de 2009 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ Top 15 de las mai polidas garas de França, sus blog.locatour.com, 15 de mai de 2014 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ Jérôme Camand e Philip Gould, Las mai polidas garas de França, Éd. La Vida del Ralh, 2005, 191 p.
↑ La mai polida gara d'Euròpa : Limòtges, sus videos.tf1.fr, 1^er decembre de 2009 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ (nl) « De Mooiste Europese Treinstations », sus stedentripper.com, 22 de setembre de 2010 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ Nicolas Alamone, « los dètz mai polidas garas del mond », sus lexpress.fr, 27 de setembre de 2013 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ La gara de Limòtges demest los dètz mai polidas garas del mond, sus france3-regions.francetvinfo.fr, 15 d'octobre de 2013 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ Margaux Vanwetswinkel, « las mai polidas garas del mond », sus vanityfair.fr, 10 de novembre de 2015 (consultat l'11 de novembre de 2015).
↑ (en) Jaime Cunningham, « Estacions: A Destinacion That Matches the Journey » sus newsweek.com, 1^er setembre de 2009 (consultat lo 9 de julhet de 2014).
↑ Plan interdepartamental de Proteccion dels Bòsques Contra los incendis
↑ Centre França, « Religion - Tres questions que nos pausam sus la 671^e procession de la Lunade », sus www.lamontagne.fr, 22 de junh de 2019 (consultat lo 24 de mai de 2020).
↑ Maximin Deloche, « Memòria sus la procession dicha de la Lunade e los fuòcs de la Sant Joan a Tula (bas Lemosin) », Memòrias de l'Institut de França, t. 32, 2^e partida,‎ 1891, p. 143-200 (ISSN 2493-979X, e-ISSN 0398-3609, lira en linha).
↑ « Procession de la Lunade - Dimars 23 de junh de 2020 », Diocèsi de Tula,‎ 20 d'abril de 2020 (lira en linha, consultat lo 24 de mai de 2020).
↑ « Cambajon de Baiona », sus Baiona Indicacion geografica protegida (consultat lo 29 de març de 2018)
↑ « Pòrc del Sud-oèst IGP », sus irqualim.fr (consultat lo 29 de març de 2018)
↑ Bernard Hennequin (jos la direccion de) - Riquesas dels terradors de França, edicions França Lésers, p. 203.
↑ Gironda, Enciclopèdia Bonneton, « D'activitats ligadas a l'alimentacion », p. 108 - p. 132.
↑ Annie Perrier-Robert, Diccionari de la golardisa, p. 50.
↑ Lemosin, sit Cosina francesa, Un patrimòni a partejar.
↑ Olivier Lo Naire, Trufa: los diamants negres de Peirigòrd son etèrns, L'Express Estil, 2 de genièr de 2014.
↑ Bernard Hennequin (jos la direccion de) - Riquesas dels terradors de França, edicions França Lésers, p. 208.
↑ Annie Perrier-Robert, Diccionari de la golardisa, p. 48.
↑ Rebecca Benhamou, Baiona, per ont lo chocolat es arribat, Corrièr internacional, version originala eissida de The Times of Israèl, 31 de julhet de 2014.
↑ Charenta Maritima, Enciclopèdia Bonneton, « Se noirir », p. 106.
↑ « Recèpta ; saussa a las lumas », sus 750g.com (consultat lo 30 de març de 2018)
↑ Bernard Hennequin (jos la direccion de) - Riquesas dels terradors de França, edicions França Lésers, p. 179.
↑ ^{a e b} « Un logo novèl per la Region », sus Sit oficial de la Region Novèla Aquitània, 16 de decembre de 2016 (consultat lo 16 de decembre de 2016).
↑ « Carta grafica », sus Region Novèla Aquitània | Aquitània Lemosin Peitau-Charentas, 16 de decembre de 2016 (consultat l'8 d'octobre de 2019)

Veire tanben[modificar | modificar lo còdi]

Suls autres projèctes Wikimedia :

Novèla Aquitània, sus Wikimedia Commons
Novèla Aquitània, sul Wiktionnaire

Bibliografia[modificar | modificar lo còdi]

Jean-Marie Augustin, Istòria de Novèla Aquitània, edicions La Gèsta, 2017, 600 p. (EAN 9782367466798)
Jacques Jaubert (dir.), PréhistoGuide Novèla Aquitània : sits, musèus, pargues, facsimils, edicions Confluéncias, 2023, 352 p. (EAN 9782355272790)

Articles connèxes[modificar | modificar lo còdi]

Ligams extèrns[modificar | modificar lo còdi]

[211] Es de còps dich qu'es una còpia del de París çò qu'es pas verai, s'agís just del quitament modèl arquitectural de l'epòca.

[1] Shahinez Benabed, « Una prefècta per Novèla Aquitània », sus acteurspublics.com, 27 de març de 2019 (consultat lo 1^er abril de 2019).

[2] Cédric Lacour e Nicolas Kempf, « Un neo-aquitan sus dos viu dins una comuna rurala », INSEE Flash Novèla Aquitània, Institut nacional de l'estatistica e dels estudis economics, n^o 66,‎ 29 d'abril de 2021 (lira en linha).

[INSEE2017-3] {a b e c} Populacions legalas 2020 de las regions 2016 sul sit de l'INSEE (consultat lo 31 de genièr de 2023).

[4] « INSEE - Populacion - Aquitània, Lemosin e Peitau-Charentas : 5,8 milions d'abitants en 2012 », sus www.insee.fr (consultat lo 23 de decembre de 2015).

[InseeALPC-5] {a b c d e e} Alexandre Giraud, Cédric Lacour, Claude Mallemanche e Geneviève Simonneau, Aquitània, Lemosin e Peitau-Charentas : 5,8 milions d'abitants en 2012, sul sit de l'INSEE.

[6] Céline Lanussa, « Catherine Veyssy : Aquitània, primièra Region a investir sus l'innovacion e la recèrca », La Tribuna-Bordèu, 4 de febrièr de 2016.

[7] Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas : un PIB al 2^e reng de las 12 regions de província, sul sit de l'INSEE , consultat l'8 de novembre de 2015.

[8] « la fòrça d'una region granda », Nòstra region, nòstra glòria - Journal de la region Peitau-Charentas n^o 15,‎ març de 2015 (lira en linha [PDF], consultat lo 17 de març de 2015).

[9] « la carta de las regions en 2015 », sus Vida Publica.

[10] Aude Courtin, « Qual nom per la region novèla », Sud Oèst,‎ 4 de decembre de 2014 (lira en linha, consultat lo 20 de decembre de 2014).

[11] Mickaël Bosredon, Fusion de las regions: « lo tèrme Aquitània, o Granda Aquitània, seriá pertinent », 20 minutes Bordèu.

[12] [1], dossièr de premsa, Rencontre dels Istorians de Lemosin.

[13] Qual nom per la region novèla Aquitània Lemosin Peitau-Charentas ? La Republica Novèla, 21 de març de 2016.

[14] Nom de la grand novèla region Aquitània Lemosin Peitau-Charentas : avètz una idèa ?, França 3 Lemosin, 14 de març de 2016.

[15] Novèla Aquitània : la region causís son nom, News Press, 29 de junh de 2016.

[16] La region novèla s'apelarà… Novèla Aquitània, Sud Oèst, 8 de junh de 2016.

[17] La region Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas rebatejada « Novèla Aquitània », Le Monde, 27 de junh de 2016.

[18] Benoît La Sèrra, Novèla Aquitània : lo nom de la novèla region validat pel Conselh d'Estat, Sud Oèst, 14 de setembre de 2016.

[19] Bruno Delsol (dir.), Direccion generala de las collectivitats localas, Las collectivitats localas en chifras - 2016, París, Direccion generala de las collectivitats localas, mai de 2016, 113 p. (ISBN 978-2-11-138893-2, lira en linha [PDF]), p. 90

[20] Populacions legalas dels departaments en 2017, INSEE, consultat lo 18 d'agost de 2020.

[21] « Estatistics INSEE populacions legalas 2012 de las unitats urbanas. ».

[22] Aquitània-Lemosin-Peitau-Charentas : Qué serà nòstra region novèla ? França 3 Aquitània, 6 de decembre de 2015.

[23] [PDF] Centre regional de la proprietat forestièra d'Aquitània.

[24] « la transformacion del pin maritim en Aquitània, situacion e perspectivas »^{(Archive.org • Wikiwix • Archive.is • Google • Que far ?)} [PDF].

[25] ZNIEFF 540004571 - Forêt de la Coubre.

[26] Una associacion pel bòsc d'Iraty, Sud Oèst, 4 d'agost de 2010.

[27] País de Nauta-Gironda : lo bòsc, sit del País de Nauta-Gironda.

[28] Lo bòsc de Moulière - Sit de la LPO-Viena.

[29] Lo bòsc de Chabrières - Sit de l'ofici de torisme de Cruesa.

[30] Mai de 30 ans d'istòria…, sit del Pargue natural regional de la Palun peitavina.

[31] Surgères - Sit Bernezac - Torisme e vacanças sus la còsta atlantica.

[32] Hervé Chassain, Lo bòsc patchwork, Sud Oèst, edicion Peirigús, 24 d'octobre de 2008.

[33] Estuari de Gironda - Sit Objectius Biodiversitats.

[34] Philippe Baroux, Royal relança lo Pargue natural marin de las canals charentesas, Sud Oèst, 9 de junh de 2014.

[35] Alain Réchiniac, geològ, « las carrièras de l'Entremièg-mars », 6 de setembre de 2010.

[36] Un novèl pargue natural marin dins lo bacin d'Arcaishon - Sit del ministèri del Desvolopament duradís, 6 de junh de 2014.

[37] En Novèla Aquitània, « cal concebre de las filièras agricòlas adaptadas e conservar la ressorsa en aiga », Le Monde, 16 de mai de 2019, consultat lo 16 de mai de 2019.

[38] Pascal Huord, Sud-Charenta: la RN 10 traça enfin sa 2X2 vias, Charenta Liura, 17 de julhet de 2014.

[39] L'autorota de Landas A63 obrís sas vias, sit WK-Transpòrt logistic, 24 d'abril de 2014.

[40] « Frequentacion en garas : Bordèu Sant Joan », sus SNCF Donadas dobèrtas, tractament del 24 d'octobre de 2019 [cf. l'onglet de las informacions] (consultat lo 31 d'octobre de 2019).

[41] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[42] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[43] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[44] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[45] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[46] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[47] SNCF Donadas dobèrtas, Lira en linha (consultat en mai de 2018).

[LGV-48] {a b c d e e} Temps de trajècte : tablèu comparatiu linha actuala / futura LGV, sit Lisea.

[49] AFP, L'aeropòrt de Bordèu passa lo cap dels sièis milions de passatgièrs, Le Figaro, 11 de genièr de 2018

[50] Sit de l'EPTB de Dordonha.

[51] Ador-Garona, sit de l'agéncia Ador-Garona.

[52] Sit de l'agéncia Léger-Bretanha.

[53] Barratge de Molons la Virolle sus Structurae.

[54] Paissièra de Peyrissac.

[55] Barratge del Salhent.

[56] Lo palmarés de las vilas las mai « Business Friendly », L'Express, 20 de novembre de 2013.

[57] Conselh regional de la region Novèla Aquitània, Jornada Granda region al Salon de l'agricultura.

[58] « la produccion de vedèl de lach jos la maire », sus limousin.synagri.com (consultat lo 29 de març de 2016).

[59] Buòu Lemosin.

[60] Peitau-Charentas, Guidas Blaus Hachette, « l'agricultura e l'agroalimentari », p. 40.

[61] Aquitana - Presentacion de la region, sit de l'INSEE.

[62] Rit a fetge gras del Sud-oèst.

[63] Top 10 dels mai grands pòrts de pesca, sit Trajècte France.com, 7 de novembre de 2014.

[64] Frédéric Berg, La cridada de la Cotinière, lo pòrt a despart, Charenta-Liura.

[65] Philippe Andréoulis, Charentes Aliança fa una flor, Charenta-Liura.

[66] Agricultura en Brageiragués, sit País de Brageirac.

[67] Acompanhament de la filièra tabat, Conselh general del departament d'Òlt e Garona.

[68] Valade.

[69] « Fonzes Alter'NA Novèla Aquitània lança un fons de garantida per la transicion agro-ecologica », sus Tèrra-net (consultat lo 6 d'octobre de 2019)

[70] « Novèla Aquitània lança un fons d'investiment per la transicion agroécologique », sus FIGARO, 4 d'octobre de 2019 (consultat lo 6 d'octobre de 2019)

[71] Xavier Ridon, Granda region : Bordèu capitala a mai d'un títol, Rue89, 31 de julhet de 2015.

[72] Benvenguda dins Aerospace Valley, sit Invest in Bordèu.

[73] « Groupe » (consultat lo 22 d'agost de 2016).

[74] « Acuèlh », 1^er octobre de 2015 (consultat lo 22 d'agost de 2016).

[75] « BAAS - Bordèu Aquitània Aeronautica & Espacial | Tot çò que vòla dins l'aire o dins l'espaci pòrta la marca d'Aquitània », sus aero-baas.fr (consultat lo 22 d'agost de 2016).

[76] « lo laboratòri veterinari Ceva investís e recruta en Gironda », Sud Oèst,‎ 10 de febrièr de 2017 (lira en linha, consultat lo 19 de decembre de 2017)

[77] « Santat animala - Ceva, novèl menaire francés », sus www.lequotidiendupharmacien.fr (consultat lo 19 de decembre de 2017)

[78] « De Sangosse va encara investir per se modernizar », La Dépêche du Midi,‎ 12 de març de 2015 (lira en linha, consultat lo 19 de decembre de 2017)

[79] Charles Desjardins, Niòrt entreten sa « bòça » de las finanças, Comèrci internacional, 2 de mai de 2004.

[80] Niòrt, una vila que viu al ritme de las mutualas, L'argus de l'assegurança, 8 de junh de 2012.

[Bertrand_Schneiter-81] {a e b} Bertrand Schneiter, « Comission de las participacions e dels transferiments » [PDF], sus economie.gouv.fr, 3 de julhet de 2019

[82] « Una usina de balons dirigibles se va implantar en Novèla Aquitània », sus www.20minutes.fr (consultat lo 10 de decembre de 2020)

[83] « Gironda : Flying Whales afortís son projècte d'usina a Laruscade », sus Sudouest.fr (consultat lo 10 de decembre de 2020)

[84] Bruno Mazurier, Lo surf ennaut de l'èrsa, Le Parisien, 9 d'agost de 2004.

[85] Céline Lanussa, Bordèu a atirat 5,8 milions de visitaires en 2014, La Tribuna, Objectiu Aquitània.
Aquelas chifras provenon d'un estudi comandat per l'Ofici de torisme de Bordèu, menada sul periòde mai de 2014-abril de 2015 pel gabinet ProTourisme sus 1 320 visitaires, sens que se sàpia se l'extrapolacion es valabla e se lo meteis estudi es estat conduch per las autras vilas, per tal de determinar un classament.

[86] Lo Top 10 de las vilas mai toristicas de França (consultat lo 21 de genièr de 2016).

[87] Tòp 10 : Las vilas mai toristicas de França en 2014 (consultat lo 21 de genièr de 2016).

[88] Futuroscope, [2].

[eco1-89] {a b e c} L'economia del torisme en Aquitània, Conselh regional d'Aquitània.

[90] Stéphanie Lacaze, Sant-Emilion plan endeutat, que l'aguèsse cregut ?, Libération, 28 d'octobre de 2011.

[eco2-91] {a b e c} [PDF] Lo Futuroscope es totjorn lo primièr sit toristic, Vista d'amassa del torisme en Peitau-Charentas, INSEE.

[92] Antoine Ranquejatz, Beauval, La Palmira, Amnéville... los zòos preferits dels franceses, La Crotz, 6 d'agost de 2014.

[93] Ret dels Sits Grands de França, « Presentation grand sit de france de la Palun Poitevin », sus grandsitedefrance.com (consultat lo 13 de novembre de 2019)

[94] Agen. Una jornada a Walibi, es lo ritual de l'estiu, La Dépêche du Midi, 19 d'agost de 2012.

[95] Lo Centre de la Memòria e lo vilatge martir d'Orador sus Glena, sit oficial del torisme en Vinhana Nauta.

[96] Florence Evin, Las Caus, nec mai ultra del business de la cauna, Le Monde, 2 de novembre de 2012.

[97] [PDF] 2014 - Los lops de Chabrières, pargue animalièr dels monts de Garait, dossièr de premsa.

[Oùfaire-98] "Ont far de vélorail dins vòstra region ?" per Jean-Marc De Jaeger lo 01/06/202 Le Figaro [3]

[99] Operacion Campus, sit de Bordèu Metropòli, 15 d'abril de 2013.

[100] « Nos descobrir », sus Universitat de Bordèu (consultat lo 13 de febrièr de 2023)

[101] IAE Bordèu.

[102] Myriam Vinha, Las practicas culturalas dels estudiants de l'universitat Bordèu 3, Bulletin de las bibliotècas de França.

[103] Los engenhaires de l'IPB sensibilizats a l'entrepreneuriat, sit Entrepreneuriat Campus Aquitània.

[104] Peitieus - L'atot joves, L'Express, 23 de març de 2005.

[105] Comuna de Limòtges, L'ensenhament superior a Limòtges.

[106] Universitat de La Rochèla - Las chifras-claus 2014, sit de l'universitat de La Rochèla.

[107] Agnès Marroncle, Perqué La Rochèla sedusís los estudiants, Sud Oèst, 15 de setembre de 2011.

[108] Éric Normand, L'universitat de Pau fa sa dintrada, amb una auça de las inscriches, La Republica Novèla dels Pirenèus, 26 de setembre de 2012.

[SO-109] {a e b} Bruno Béziat, Region : Alain Rousset empòrta la primària, Sud Oèst, 7 de febrièr de 2015, p. 12.

[110] Sophie Gots, Alain Rousset grand venceire de la primària socialista, França 3 Peitau-Charentas, 6 de febrièr de 2015.

[111] Alain Juppé, « AL1JUP - Blòg Nòtas d'Alain Juppé », sus AL1JUP (consultat lo 28 d'octobre de 2016).

[112] « Passacion de poders dintra marins franceses e espanhòls sus l'illa dels Faisans », Mar e Marina,‎ 1^er febrièr de 2012 (lira en linha, consultat lo 30 de març de 2018)

[113] « https://www.defense.gouv.fr/marine/au-fil-de-l-eau/passation-de-pouvoirs-entre-marine-francaise-et-marine-espagnole-au-pays-basque », sus www.defense.gouv.fr (consultat lo 30 de març de 2018)

[114] Regions partenàrias, Conselh regional d'Aquitània.

[Espagne-115] {a b e c} Espanha / Euskadi – Aragon – Navarra, Conselh regional d'Aquitània.

[116] Senegal / Diourbel, Conselh regional d'Aquitània.

[117] Itàlia / Emília-Romanha, Conselh regional d'Aquitània.

[118] Romania / Galati, Conselh regional d'Aquitània.

[119] Polonha / Wielkopolska, Conselh regional d'Aquitània.

[Allemagne-120] {a e b} Alemanha / Hesse-Amborg, Conselh regional d'Aquitània.

[121] China / Hubei, Conselh regional d'Aquitània.

[122] Madagascar / Itasy, Conselh regional d'Aquitània.

[123] Vietnam / Lao Cai, Conselh regional d'Aquitània.

[124] Haití / comunas del nòrd Haití, Conselh regional d'Aquitània.

[125] Quebèc, Conselh regional d'Aquitània.

[126] Marròc / Souss Massa Drâa, Conselh regional d'Aquitània.

[127] [4], Conselh regional de Lemosin.

[128] [5],Conselh regional de Lemosin.

[129] ttp://www.oieau.fr/oieau/notre-actualite-et-avancement-de/article/tunisie-cooperation-decentralisee?lang=fr,Conselh regional de Lemosin.

[130] ttp://www.cooperationdecentralisee.sn/partenariat-entre-la-region-de.html,Conselh regional del Peitau-Charentas.

[131] [6],Conselh regional del Peitau-Charentas.

[132] [7], Conselh regional del Peitau-Charentas.

[133] [8], Conselh regional del Peitau-Charentas.

[134] ttps://www.nouvelle-aquitaine.fr/international-poursuite-programmes-cooperation-avec-vietnam.html, Conselh regional del Peitau-Charentas.

[135] Interreg VB Espaça Atlantic, Universitat de Can.

[Vignaud201909-136] {a e b} Marc Vignaud, La fusion de las regions d'Olanda a entrainat dels « surcoûts importants », lepoint.fr, 24 de setembre de 2019

[137] Font : INSEE.

[138] « Populacions legalas 2015 − Populacions legalas 2015 | INSEE », sus insee.fr (consultat lo 4 de genièr de 2018)

[139] « las airas urbanas en 2018 », sus comersis.com (consultat lo 1^er mai de 2021)

[140] Aira urbana 2015 de Bordèu (006) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[141] [9] sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[142] Aira urbana 2015 de Limòtges (035) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[143] Aira urbana 2015 de Peitieus (039) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[144] Aira urbana 2015 de Pau (042) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[145] Aira urbana 2015 de la Rochelle (047) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[146] Aira urbana 2015 d'Engolesme (049) sul sit de l'INSEE , consultat lo 19 de julhet de 2018.

[147] « Aira urbana de Niòrt (054) », sus INSEE, 1^er genièr de 2016 (consultat l'8 d'octobre de 2019)

[148] INSEE Flash Novèla Aquitània, n^o 19, 2 de genièr de 2017 (consultat lo 12 de febrièr de 2017).

[149] « 787 000 neo-aquitans vivon jol lindal de pauretat, los dos tèrces jos l'influéncia de las grandas airas urbanas - INSEE Analisis Novèla Aquitània - 70 », sus www.insee.fr (consultat lo 25 de mai de 2021)

[150] Bernard Moreux, Mèstre de conferéncia onorària de l'Universitat de Pau, « las lengas d'òc d'Aquitània : competéncias, denominacions », Modèls lingüistics,‎ 2012 (ISSN 2274-0511, lira en linha).

[151] Nicolas Quint, « Apercebut d'un parlar de frontièra : lo marchois », Joves cercaires en domeni occitan, Montpelhièr, Premsas universitàrias de la Mediterranèa (Universitat Paul-Valéry),‎ 1997, p. 126-135 (lira en linha)

[152] Jean-Pierre Cavaillé, « « Qu'ès chabat ». Una experiéncia de la disparicion dintra preséncia e remanéncia. Situacion de l'occitan dins lo nòrd lemosin : « Qu'ès chabat ». An Experience of Disappearance Between Presence and Remanence: Situacion of occitan in the North Lemosin », Lengas - revista de sociolingüistica, Montpelhièr, Premsas universitàrias de la Mediterranèa (Universitat Paul-Valéry),‎ 2013 (ISSN 2271-5703, lira en linha)

[153] Jean-Baptiste Maudet - Tèrras de taurs : Los jòcs taurins d'Euròpa a America, p. 263.

[154] Gironda, Enciclopèdia Bonneton, « Tauromaquia e arenas landesas », p. 161 - p. 163.

[155] Guy Binot - Istòria de Royan e de la peninsula d'Arvert, p. 289.

[156] « La Setmana ès mòrta », sus Jornalet, 18 de julhet de 2018

[157] Solène Méric, « Revista Far Oèst a la conquista del papièr ! », sus AQUI!, 26 d'abril de 2021

[158] Géraud Delbès, « Lo Diari: la cultura en occitan », sus France Bleu Occitània, 10 de març de 2019

[159] Marius Blénet, « Lo Jornalet.com », sus França 3 Occitània per l'INA , 15 de setembre de 2012

[160] « Jornalet en papièr: la seguida », sus Jornalet, 22 de setembre de 2019

[161] Christine Lo Hesran, Region : un contracte per una television novèla 100 % regionala adorsada a França 3, France Bleu, 24 d'octobre de 2017

[OCV-162] Òc Veituratge : la primièra seria entièrament en occitan !, França 3 Novèla Aquitània, 16 d'octobre de 2018

[163] França 3 crèa una cadena novèla de television regionala en Novèla Aquitània, France Bleu, 10 d'octobre de 2017

[164] La primièra seria en occitan a la dintrada sus Òc Tele, La Republica dels Pirenèus, 21 de mai de 2016

[165] Sit web d'ÒC Television

[EITB-166] (agut)Kanaldude, un sit web de television basca al nòrd del País basc, Euskal Irrati Telebista, 9 de junh de 2015

[167] L'ensemble del País basc Nòrd pòt accedir a ETB1 en numeric, Lo jornal del País basc, 8 d'abril de 2011.

[168] País basc : La Califòrnia francesa, article paregut dins The New York Times e représ dins Corrièr Internacional, 31 de julhet de 2014.

[cine1-169] {a b e c} Jean Roquecave, La Vius-Pòrt de La Rochèla starifié, Los Ressons, 31 d'agost de 2011.

[170] « los secrèts e anecdòtas del filmatge de las Domaisèlas desvelats a Rochefort », L'Express, 15 de julhet de 2011.

[171] Ficha tecnica de Jacquou lo Crocant (1969) sul sit Dordonha Cinèma, consultat lo 21 de genièr de 2015.

[172] Marjorie Michel, febrièr de 1982 : quand Hossein virava los Miserables a Bordèu, Sud Oèst, 20 de febrièr de 2012.

[173] Pierre Etcheleku, Biàrritz, Primièr Ròtle sus la còsta basca, Los Ressons, 24 d'agost de 2011.

[174] Un sègle de filmatges en Lemosin a (re)descobrir dins un libre, La Montanha, 5 de genièr de 2014.

[cine2-175] {a b c d e f g e h} Cathy Lafon, Cinèma : los 10 films virats en Aquitània qu'an cartonné al bòx-ofici, Sud Oèst, 15 de mai de 2014.

[176] Ficha tecnica de La Ribèira Espérance sul sit Dordonha Cinèma, consultat lo 21 de genièr de 2015.

[177] Decès del realizator Patrice Chéreau : aviá virat a Limòtges e al Vigen, Lo Popular, 8 d'octobre de 2013.

[178] Pierre Tillinac, Beynac : retorn al temps de Jacquouille la Caponassa, Sud Oèst, 17 de julhet de 2012.

[179] « A ma sòrre », sit C-Royan, la memòria viva enciclopedica.

[180] Cinèma en Lemosin : operacion promocion en Corresa per dinamizar los filmatges, França TV Informacions, 29 de mai de 2013.

[181] Seccion de recèrcas quita Charenta a la fin de l'annada, Charenta-Liura, 14 de novembre de 2012.

[182] Ficha tecnica de Jacquou lo Crocant (2007) sul sit Dordonha Cinèma (consultat lo 21 de genièr de 2015).

[183] Isabelle Regnier, « Se voliá qu'aquel siá Depardieu dins sa nuditat », Le Monde, 20 d'abril de 2010.

[184] Un vilatge francés : los imatges de la fin de la 6^e sason virada a Eymoutiers, Lo Popular, 30 d'octobre de 2014.

[185] Ronan Chérel, Lo Pichon Nicolas a Saint-Palais-sus-Mar, Sud Oèst, 2 de setembre de 2013.

[186] Bruno Béziat, « los Mocadors Pichons » en tota discrecion al Ferret, Sud Oèst, 1^er agost de 2012.

[187] La Guèrra dels botons, sit Cinèma en Lemosin.

[188] Didier Piganeau, L'Ostalariá de la Plaja de Romec-los-Banhs, estela de la television, Sud Oèst, 3 de novembre de 2013.

[189] « 78nas Fèstas de Baiona : près d'un milion de festayres esperats », L'Express Estils, 22 de julhet de 2014.

[190] Top despartís per la fèria de Dacs !, Sud Oèst, 11 d'agost de 2011.

[191] La Rochèla etèrnas Francofolies, Aqui !, 1^er julhet de 2008.

[192] Festenal del Blau en ivèrn.

[193] s Sèt Sèrras.

[194] Obertura deman del 42^e Grand Pavois de La Rochèla, Actualitat nautique.com, 16 de setembre de 2014.

[195] Istoric de las Musicas Mestissas [PDF], sit oficial del festenal.

[196] [PDF] Un violon sul sable, 26^e éd., Dossièr de premsa.

[197] Montendre : lo Free Music Festenal a batut son recòrd d'afluéncia, Sud Oèst, 2 de julhet de 2012.

[198] Chantal Gibert, « Mimos 2013 serà plaçat jol signe de l'illusion », Sud Oèst,‎ 16 d'abril de 2013 (lira en linha).

[199] Julie Martinez, Emportats per la fadariá de Mimos,Sud Oèst, 5 d'agost de 2013.

[200] « Sit arqueologic de Tintignac-Naves » (consultat lo 25 de julhet de 2015).

[u-201] Jean Bodet, « Coma s'a edificat la gara novèla de Limòtges, l'una de las mai polidas de França », in La Sciéncia e la Vida n^o 147, setembre de 1929.

[202] Rita Santourian, « las mai polidas garas de França », sus planet.fr, 23 de setembre de 2009 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[203] Top 15 de las mai polidas garas de França, sus blog.locatour.com, 15 de mai de 2014 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[204] Jérôme Camand e Philip Gould, Las mai polidas garas de França, Éd. La Vida del Ralh, 2005, 191 p.

[205] La mai polida gara d'Euròpa : Limòtges, sus videos.tf1.fr, 1^er decembre de 2009 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[206] (nl) « De Mooiste Europese Treinstations », sus stedentripper.com, 22 de setembre de 2010 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[s-207] Nicolas Alamone, « los dètz mai polidas garas del mond », sus lexpress.fr, 27 de setembre de 2013 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[208] La gara de Limòtges demest los dètz mai polidas garas del mond, sus france3-regions.francetvinfo.fr, 15 d'octobre de 2013 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[209] Margaux Vanwetswinkel, « las mai polidas garas del mond », sus vanityfair.fr, 10 de novembre de 2015 (consultat l'11 de novembre de 2015).

[210] (en) Jaime Cunningham, « Estacions: A Destinacion That Matches the Journey » sus newsweek.com, 1^er setembre de 2009 (consultat lo 9 de julhet de 2014).

[212] Plan interdepartamental de Proteccion dels Bòsques Contra los incendis

[213] Centre França, « Religion - Tres questions que nos pausam sus la 671^e procession de la Lunade », sus www.lamontagne.fr, 22 de junh de 2019 (consultat lo 24 de mai de 2020).

[214] Maximin Deloche, « Memòria sus la procession dicha de la Lunade e los fuòcs de la Sant Joan a Tula (bas Lemosin) », Memòrias de l'Institut de França, t. 32, 2^e partida,‎ 1891, p. 143-200 (ISSN 2493-979X, e-ISSN 0398-3609, lira en linha).

[215] « Procession de la Lunade - Dimars 23 de junh de 2020 », Diocèsi de Tula,‎ 20 d'abril de 2020 (lira en linha, consultat lo 24 de mai de 2020).

[216] « Cambajon de Baiona », sus Baiona Indicacion geografica protegida (consultat lo 29 de març de 2018)

[217] « Pòrc del Sud-oèst IGP », sus irqualim.fr (consultat lo 29 de març de 2018)

[218] Bernard Hennequin (jos la direccion de) - Riquesas dels terradors de França, edicions França Lésers, p. 203.

[219] Gironda, Enciclopèdia Bonneton, « D'activitats ligadas a l'alimentacion », p. 108 - p. 132.

[220] Annie Perrier-Robert, Diccionari de la golardisa, p. 50.

[221] Lemosin, sit Cosina francesa, Un patrimòni a partejar.

[222] Olivier Lo Naire, Trufa: los diamants negres de Peirigòrd son etèrns, L'Express Estil, 2 de genièr de 2014.

[223] Bernard Hennequin (jos la direccion de) - Riquesas dels terradors de França, edicions França Lésers, p. 208.

[224] Annie Perrier-Robert, Diccionari de la golardisa, p. 48.

[225] Rebecca Benhamou, Baiona, per ont lo chocolat es arribat, Corrièr internacional, version originala eissida de The Times of Israèl, 31 de julhet de 2014.

[226] Charenta Maritima, Enciclopèdia Bonneton, « Se noirir », p. 106.

[227] « Recèpta ; saussa a las lumas », sus 750g.com (consultat lo 30 de març de 2018)

[228] Bernard Hennequin (jos la direccion de) - Riquesas dels terradors de França, edicions França Lésers, p. 179.

[logo2016-229] {a e b} « Un logo novèl per la Region », sus Sit oficial de la Region Novèla Aquitània, 16 de decembre de 2016 (consultat lo 16 de decembre de 2016).

[230] « Carta grafica », sus Region Novèla Aquitània | Aquitània Lemosin Peitau-Charentas, 16 de decembre de 2016 (consultat l'8 d'octobre de 2019)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

v · m Regions e territòris de França
Regions	Auvèrnhe-Ròse-Alps Borgonha-Franca Comtat Bretanha Centre e Vau de Léger Còrs^CTU Grand Èst Nauts de França Illa de França Normandia Novèla Aquitània Occitània Païses de Léger Provença-Alps-Còsta d'Azur
Regions d'otramars	Guadalope Guaiana^CTU La Reünion Martinica^CTU Maiòta^CTU
Collectivitats d'otramars	Polinesia Francesa Sant-Barthélemy Sant Martin Sant Pèire e Miquelon Wallis e Futuna
Territòri d'otramar	Tèrras australas e antartics francesas
Estatut especific	Nòva Caledònia Illa Clipperton (possession jos l'autoritat dirècta del governament francés)
Domeni nacional	Domeni nacional francés en Tèrra santa Domenis franceses de Santa Elena

v · m Geografia de las regions e territòris franceses
Regions	Auvèrnhe-Ròse-Alps Borgonha-Franca Comtat Bretanha Centre e Vau de Léger Corsega Guadalope dependéncias : Las Santas Marie-Galante La Désirade Grand Èst Guaiana Nauts de França Illa de França La Reünion Martinica Maiòta Normandia Novèla Aquitània Occitània País-de--Léger Provença-Alps-Còsta d'Azur
Ancianas regions (abans lo 1^er genièr de 2016)	Alsàcia Aquitània Auvèrnhe Borgonha Champanha-Ardena Franca Comtat Lengadòc-Rosselhon Lemosin Lorena Miègjorn-Pirenèus Nòrd-Pas de Calais Bassa Normandia Normandia Nauta Picardia Peitau-Charentas Ròse-Aups
Collectivitats d'otramars	Polinesia Francesa Sant-Barthélemy Sant Martin Sant Pèire e Miquelon Wallis e Futuna
Territòri d'otramar	Tèrras australas e antartics francesas Districtes : Illas Kerguelen Archipèla Crozet Illas Saint-Paul e Amsterdam Entèrra Adélie Illas Éparses de l'ocean Indian
Estatut especific	Illa Clipperton Nòva Caledònia Província Sud Província Nòrd Província de las illas Leialtat
Portal geografia