Tarn (departament)

Tarn
Administracion
País	França
Region	Occitània
Creacion del departament	4 de març de 1790
Capluòc (Prefectura)	Albi
Sosprefecturas	Castras
President del conselh departamental	Christophe Ramond (PS)
Prefècte	Michel Vilbois
Coda INSEE	81
Còdi ISO 3166-2	FR-81
Demografia
Gentilici	Tarnés
Populacion	393 572 ab. (2021)
Densitat	68 ab./km2
Geografia
Coordinadas	43° 49′ nòrd, 2° 12′ es
Superficia	5 758 km2
Subdivisions
Arrondiments	2
Circonscripcions legislativas	3
Cantons	23
Intercomunalitats	14
Comunas	314
Ligams
Sit web	tarn.fr

Tarn (/taʁn/) es un departament francés de la region Occitània, traversat pel riu Tarn que li a balhat son nom. L'INSEE e la Pòsta li atribuïsson lo còdi 81. Los abitants son nommats los tarneses e tarnesas. La prefectura es Albi, e l'unica sosprefectura es Castras. Lo departament fa partida de l'acadèmia de Tolosa sul plan escolara e depend de la cort d'apèl de Tolosa sul plan judiciària.

Lo departament actual resulta d'una longa istòria qu'a precedit sa creacion en 1790. Començada i a 500 000 ans amb las mai ancianas traças umanas, se perseguís amb la tribú gallesa de las Rutènes. Lor territòri es cadun son torn integrat dins l'Empèri roman, lo Reialme visigòt de Tolosa e lo Reialme franc. Vengut vassal del comtat de Tolosa, lo territòri de Tarn, nommat Albigés ne referéncia a Albi sa capitala, es estralhat pels combats de la crosada dels albigeses. Es integrat al domeni reial en 1270 e apartenirà d'ara enlà a la província de Lengadòc. Sofrís de nombroses combats e massacres pendent las guèrras de Religion. A la Revolucion, pren lo nom de Tarn, lo principal riu qu'o travèrsa. Son istòria industriala es estada marcada per de luchas sindicalas importantas.

Sa geografia pausa sus una fòrta oposicion èst-oèst : lo relèu e la geologia ne son la causa. Una autra dualitat se retròba dins la demografia e l'economia, mas dins lo sens nòrd-sud. Departament lo mai industrial de l'èx-Miègjorn-Pirenèus après Nauta Garona gràcias a l'energia eissida del carbon de Caramauç, a la riquesa de son sossòl e a l'energia idroelectrica de la Montanha Negra, consèrva una part agricòla rica que participa a la reputacion de la cosina tarnesa. Lo torisme contribuís per una part importanta al desvolopament economic del departament, gràcias a un patrimòni cultural important e a una varietat de paisatges naturals atractiva. Pasmens, l'enclavament es encara un subjècte de reflexion, particularament dins lo sud del departament.

Demest los nombroses tarneses qu'an daissat una marca dins l'istòria de lor especialitat, se tròba sustot : las politicas Joan Jaurés, Émile Combes, Jacques Limouzy e Henry Simon, los explorators Jean-François de Lapérouse e Jean-Louis Étienne, lo farmacian Pierre Fabre, los mètges Philippe Pinel e Pierre Amalric, los militars manescal Soult e Séré de Ribièiras, l'artista Pierre Maguelon, los esportius Yannick Jauzion, Claude Puel, Georges Polny, e Laurent Jalabert, per ne citar pas que qualques unes...

Etimologia

Lo nom es atestat ancianament jos la forma Tarnis.

Segon Ernest Negre, lo mot « Tarn », riu e departament, ven de vocables prat-cèltas tar fach referéncia al riu, seguit del sufix -no.

Xavier Delamarre o religa al tèma gallés taro- significant « que travèrsa ».

Istòria

Lo departament es estat creat a la Revolucion francesa, lo 4 de març de 1790 en aplicacion de la lei del 22 de decembre de 1789, a partir d'una partida de la província de Lengadòc. Sos limits pausan aproximativament sus las de las ancianas diocèsis d'Albi, Castras e La Vaur. Repren una partida de l'ancian vescomtat d'Albigés mas tanben de las porcions orientalas del comtat de Tolosa.

Carta del departament de Tarn (1790)

Pasmens, l'istòria del territòri circonscrich als limits de Tarn es fòrça mai anciana.

Preïstòria

Estatua-pèira levada a Murat.

Los vestigis umans mai ancians datan de 500 000 ans près del confluent entre Tarn e Agout. Plan dels sègles mai tard, dels vestigis dels néandertaliens mòstran lor interès pel silex de la val de la Vère. L'arribada de Homo sapiens se produtz i a mai o mens 35 000 ans.

Al paleolitic apareisson las primièras traças d'art rupèstre a Pena. Al neolitic, de nombrosas estatua-pèiras levadas son erigidas a l'entorn de La Cauna en continuitat amb aquelas nautas dins Roergue. Lo desbosigatge e l'establiment de primièrs vilatges permanents lor son contemporanèus.

De cavaments arqueologics dins lo quartièr de la Castèth Vielh a Albi, an mes al jorn un ancian oppidum. D'autres son estats localizats a Montans, Berniquaut o los de Sant-Clamenç e del Rainal dins lo bòsc de Grésigne.

Al IV^e sègle, l'arribada de las Rutènes, pòble cèlta, sus una aira que representa aproximativament los actuals departaments d'Avairon e de Tarn, s'acompanha d'un desvolopament de l'agricultura, e de l'espleitacion de minas de fèrre e coire. Lor capitala, Segodunum es l'actuala Rodés, dins Avairon. Un artisanat florissent met en valor lo territòri. La metallurgia, aisinas de fèrre, jòias d'aur e bronze, esplecha los jaces locals e la terralha prospèra sustot a Montans. Los Volques Tectosages ocupan la partida occidentala del Tarn actual, la frontièra amb las Rutènes demorant mal coneguda e pòt èsser un pauc ondejanta al fil dels sègles.

Antiquitat

Al moment de la guèrra de las Gàllias, las Rutènes s'alian a las Arvernes per combatre Juli Cesar. Après la batalha d'Alèsia, lo territòri es annexat a la Gàllia aquitana e sos ocupants intervenon pas dins los darrièrs tressauts que conduson al sètge d'Uxellodunum .

Ceramic sigillée trobada a Montans.

Pendent aquel periòde, la region demòra essencialament rurala amb lo desvolopament de villas, majoritàriament situadas dins la plana dels rius Tarn e Agout. De vestigis de villa son estats retrobats a Sestairòls o près de Rabastens. Albi es una pichona borgada sortida dels limits de l'oppidum cèlta e Castras es una borgada pichona d'artisans. Sol Montans, sèti d'una importanta produccion de ceramica sigillée, ofrís una densitat digna d'èsser considerada coma una vila. Pasmens, cap d'aglomeracion tarnesa compòrta pas los elements abituals d'una vila romana : tèrmas e anfiteatre. Lo desvolopament de la terralha sigillée data del I^er sègle de nòstra èra. Lo trabalh dels metals s'intensifica suls sits ja coneguts dels cèltas. Los escambis se desvolopan, sul riu Tarn entre Montans e Tolosa o Burdigala, sus las vias romanas cap a Tolosa, Divona Cadurcorum, (Caors) Segodunum o Baeterrae. (Besièrs) Lo vinhal de Galhac pren vam a aquela epòca.

La toponimia en « ac » es un sufix cèlta que significa la proprietat. Atal, Cahuzac es la proprietat d'un Gai, Marssac la d'un Martius...

Edat Mejana

Cloitre Sent Sauvi a Albi.

Al V^e sègle, Tarn es inclús dins lo Reialme visigòt pendent l'arribada del pòble dels visigòts. De traças de lor mòde de vida son estadas retrobadas : sepulturas o jòias. Lor preséncia es atestada per la toponimia a finala en « ens » : Rabastens, Brens, Girocens... La region es annexada pels francs après la batalha de Vouillé ; la crestianizacion los acompanha. D'incursions dels vikings e dels Sarrazins semenan la terror. A la relativa estabilitat a l'epòca de Carlesmanhe succedís la debuta de la feudalitat. Sols los monastèris son de refugis de pases e lor ròtle dins la renaissença de vilas es capital : Castras, Sorese, Galhac... L'art romanic ven metre en valor los edificis religioses : glèisa Notre-Dame-de-l'Anonciacion de Roumanou, glèisa Sant Miquèl de L'Escura d'Albigés, priorat de Burlats...

Palais d'Avescat e Catedrala Sant-Benesech a Castras.

Una civilizacion occitana s'establiguèt jos la copa dels vescomtes d'Albi de l'ostal Trencavèl. L'aristocracia se fa mecènas dels trobadors, promòu l'amor cortés e aderís progressivament al catarisme, seguida per una partida del pòble. Aquel afogament per la cresença novèla proven, d'una part de l'incompeténcia e del fast del naut-clergat lengadocian e d'autra part, de l'oposicion entre la noblesa locala e lo poder considerable dels prelats. Lo tèrme de « albigés », balhat als erètges per la papautat poiriá provenir del concili de Lombèrs, un debat teologic tengut en 1165 ; avent agut luòc en Albigés, lo nom seriá demorat».

La crosada dels albigeses decretada pel papa Innocenci III opausa d'armadas del nòrd de França ajudadas de contingents estrangièrs, als senhors occitans. Lo comte de Tolosa Raimond VI (VIII) possedís l'albigés dins son comtat, mas son vassal, lo vescomte Raimond-Roger Trencavèl n'es lo senhor. Lèu empresonat a Carcassona, Trencavèl se morís, sas tèrras essent annexadas per Simon IV de Montfort nommat cap de la crosada. Lo sètge de La Vaur de 1211 e la batalha de Montjuèi son los principals combats menats dins Tarn. La mesa al lenhièr de dos erètges a Castras, en 1209, marca la debuta de las execucions e la presa de La Vaur entraina la mòrt de 400 catars, lo mai grand lenhièr de la crosada. Mantun vilatge entre los rius Tarn e Avairon son rasats pels crosats pendent lors incursions : Sant-Marcèl, lo Carla dins l'actuala comuna de Castèlnòu de Lèvis, La Gardelle sus la comuna de Vilanòva de Vera...

Arcadas de la bastida de Britèsta.

Après 10 ans de lucha, los lengadocians semblan aver ganhat la guèrra, mas lo país es sangbegut e lo rei de França succedís a Amaury VI de Montfort, filh de Simon IV. La guèrra repren e Raimond VII (IX) pòt pas luchar. Se somet al rei Loís IX e signa lo tractat de Meaux-París. Albigés depend alara dirèctament del domeni reial, administrat per de familhas de crosats coma la de l'ostal de Lévis. Balharàn lor nom a Castèlnòu de Lèvis e La Bastida de Lèvis. La lucha contra lo catarisme es fisada a l'inquisicion . Lo país se relèva de sas roïnas gràcias al trabalh de gestion e de creacion de bastidas iniciat per Doat Alaman puèi son filh Sicard, lòctenents generals dels bens dels comtes de Tolosa. Aquelas vilas novèlas permeton de lotjar de las personas caçadas de vilatges rasats, puèi d'absorbir l'auça de la demografia ; lor fiscalitat reducha atira de novèls arribants. Còrdoas, Castèlnòu de Montmiralh, Castèlnòu de Lèvis, La Bastida de Lèvis, L'Illa d'Albigés, Pampalona, Reialmont, Britèsta, Valença d'Albigés... datan del XIII^e sègle. Aquel urbanisme racional fondat sus d'impòstes aleugerits, permet una aviada de l'artisanat e del comèrci. A Albi, los avesques entamenan la construccion de la formidabla catedrala Santa Cecília e d'un impausant palais episcopal, lo palais de la Berbie, simbòls de la poténcia retrobada de la Glèisa catolica romana e de la prosperitat economica restaurada. A aquela epòca, la redescobèrta de la tèrra cuècha coma material de construccion permet l'invencion de la brica fieraira, mens cara e mai facila a utilizar que la pèira e mens sensibla al fuòc que lo corondat.

A partir del XV^e sègle, la cultura del pastèl enriquís lo país de Cocanha dins lo triangle Albi-Toulouse-Carcassonne. Una borgesiá del pastèl fa bastir de somptuosas ostalariás e tot lo país profiècha d'aquela manna financièra. Son declin es degut a la cultura de l'indi mens car en region tropicala. Lo castèl de Magrinh consèrva un secador a pastèl e un musèu consacrat a la planta tintoriala blava i es implantat.

Periòde modèrn

Catedrala d'Albi : pinturas e jubé, dels apondis de la Renaissença.

A partir de la Renaissença, se pòt realament parlar de renaissença albigesa, tant l'urbanisme de la vila es estada prigondament marcat. Los avesques d'Albi Loís I^er e Loís II d'Amboise, ricas e familiars de la cort del rei, transforman la catedrala d'Albi : un baldaquin de pèira es ajustat sus la dintrada e un jubé permet de separar los cresents del capítol de canonges. Lo palais de la Berbie pèrd una partida de sas defensas al profièch del confòrt : la plaça d'armas ven jardin e lo donjon es amputat d'una torre. L'ala orientala vei s'obrir de las fenèstras sus la vila e de las teuladas de lausa balhan un aire ligérien a la vila de bricas e teulas ròsas. A aquela epòca, la borgesiá del pastèl se fa bastir de polits ostals de familha a Albi, Galhac, Castras...

Pauc après, la Reforma protestanta marca prigondament lo departament. Albi rèsta ancorada al catolicisme mentre que Castras es sensible al protestantisme. De combats e massacres an luòc abans que la patz torne pas amb la signatura de l'Edicte de Nantas. Lo sud de Tarn en sòrt transformat, los protestants avent sistematicament destruch los edificis religioses anteriors : glèisas, clastras, monastèris, crucifixes... Aquel episòdi coïncidís amb l'arrèst de la cultura del pastèl destronat per l'indi vengut de las zònas tropicalas.

Catedrala Sant-Benesech de Castras inacabada a causa sustot de las guèrras de religion.

D'epidèmias de pèsta e de faminas pontuan las epòcas fins al regne de Loís XV : Jean-Louis Biget a comptabilizat près de 50 episòdis tragics en 300 ans, una mejana d'una calamitat cada sèt ans. Calrà esperar lo XVIII^e sègle per retrobar una populacion equivalenta a la del XIV^e sègle.

Periòde contemporanèu

Pendent la revolucion francesa, lo departament d'Albigés creat en 1790 es lèu famós Tarn ne referéncia al riu principal qu'o travèrsa. En vertut de la lei del 28 pluviôse an V, los departaments d'Erau e de Tarn an escambiat lo canton d'Anglès que fasiá partida de la diocèsi de Sant-Pons, e lo canton de Sent Gervasi-sus-Pesquièr que fasiá partida de la diocèsi de Castras. Castras n'es la prefectura fins en 1795.

Avescat, Catedrala Sant Benesech e ribas sus l'Agout de Castras, prefectura de Tarn fins en 1795.

A aquela data, la tebesor revolucionària convenç las décideurs de fisar la prefectura a Albi. En despièch de mantuna demanda de Castras per recuperar la preeminéncia administrativa, la decision demorarà.

Délainage a Masamet, capitala mondiala de l'industria lanièra.

Lo departament forniguèt quatre batalhons de volontaris nacionals per defendre las frontièras. Las guèrras revolucionàrias e napoleonianas permeton de rapidas montadas en grade. Qualques tarneses se distinguisson : Jean-de-Dieu Soult ven manescal d'Empèri, Jean Joseph Ange de Hautpoul, militar reial, esposa la revolucion e se morís a la batalha d'Eylau amb lo grade de general, mentre que los tres fraires Delga de Galhac, soldats de la revolucion venguts oficièrs se morisson, dos a la batalha de Wagram, lo tresen pendent la retirada de Russia.

Sul plan economic, l'espleitacion del carbon de Caramauç, primièr artisanala, s'intensifica a partir de la concession acordada per Loís XV a Gabriel de Solages. Crèa la companhiá minièra de Caramauç e una veirièra ; alimenta en carbon la Societat dels Nauts-Fornèls, fargas e fondariás d'acièr del Saut-de -Tarn a Sant Juèri. De cap al còst del transpòrt cap a Bordèu, privilègia un usatge local e l'exportacion de produches manufacturats mai rémunérateurs. L'arribada del camin de fèrre farà despegar l'espleitacion minièra. Dins lo sud del departament, los protestants mai ascienciats crèan una borgesiá industriosa que met en valor los atots locals. La lana de l'elevatge local montanhòl ven una matèria primièra textila importanta. Lo trabalh de las pèls e del cuèr se desvolopa gràcias a l'energia dels molins installats lo long dels rius. Masamet s'especializa dins lo délainage de las pèls e s'i parla d'una revolucion industriala, Castras dins lo textil e Graulhet dins lo trabalh del cuèr.

Joan Jaurés, natiu de Castras.

Sul plan politic, l'oposicion classica entre la classa obrièra e la borgesiá es representada per la carrièra politica de Joan Jaurés, nascut a Castras e deputat socialista dels menors Caramauç. Dins lo sud, aquela oposicion pren un caractèr mai original : la borgesiá protestanta es aquerida a las idèas de la Revolucion que li a balhat la libertat de culte e los obrièrs catolics son fòrça influenciats pel clergat dont una partida foguèt refractària. A la fin del XIX^e sègle los patrons vòtan majoritàriament republican a esquèrra e los obrièrs conservators a drecha.

La Primièra Guèrra Mondiala es un eveniment tragic. Lo nombre de soldats mòrts al front marca l'epòca. Castras patís una explosion dins la manufactura d'explosius de Mélou en 1917. Farà 4 mòrts e 21 nafrats, e lo quartièr es sinistrat.

Memorial de la Resisténcia a La Cauna.

Pendent la Segonda Guèrra Mondiala, Tarn es somés al regim de Vichèi.

L'arquevesque d'Albi, Jean-Joseph Moussaron, protèsta obèrtament tre 1942 contra las persecucions a la contra dels josieus. Organiza parallèlament l'acuèlh clandestin de refugiats josieus dins d'unas institucions catolicas de la region e nomma secretament d'almoinièrs dins los maquises. Los seminaris pichons de Castras e de Pratlong venon lo refugi de professors e d'escolans josieus aital coma de Resistents e servisson d'infirmariá al maquís de Vabre a partir de l'ivèrn 1943. Arrestat per la Gestapo lo 12 de junh de 1944 puèi encarcerat a Tolosa, Jean-Joseph Moussaron es aculhit trionfalament pels albigeses a sa liberacion.

En 1942, la zòna sud es envasida pels ocupants alemands. Aquel eveniment e la requisicion dels joves pel servici del trabalh obligatòri alimenta la resisténcia tarnesa en recrutas. Los Maquises de Vabre, de la montanha Negra o de la Grésigne an fòrça complicat la tasca dels ocupants. En 1944, fa partida dels departaments liberats per las fòrças francesas de l'interior : la liberacion de Caramauç, gràcias a de maquises venguts en ajuda, es lo sèti de durs combats. Un còp la batalha ganhada, las operacions seràn mai facila e la garnison de Castras se torna sens combatre. Après uèch jorns de batalhas recaptadas e d'actes de guerilha, 92 maquisards e 14 civils son tuats contra 165 dins las fòrças d'ocupacion.

Al 1^er genièr de 2016 la region Miègjorn-Pirenèus, a la quala apartenissiá lo departament, fusiona amb la region Lengadòc-Rosselhon per venir la novèla region administrativa Occitània.

Emblèmas

S'agís d'emblèmas prepausats per Robert Louis qu'an pas jamai fach l'objècte d'una adopcion oficiala.

Blason (non oficial)

Blasonnement : Prepausat per Robert Louis, non oficial. « D'aur al cap-pal de golas cargat d'una crotz clêchée, voidada e pommetée de dotze pèças d'aur »

Aquel blason de Tarn repren las colors de Lengadòc a lo qual apartenissiá abans la Revolucion, golas a crotz occitana d'aur. La color roja pren la forma d'un « T » majuscul.

Blasonnement : Blason dins l'Atlàs de Levasseur, non oficial.

Aquel blason de Tarn repren un ancian blason d'Albi. Figura dins l'Atlàs de Levasseur (1854).

Bandièra (non oficial)

Aquela proposicion de bandièra de Tarn repren las meteissas colors que las del blason, prepausat per Robert Louis, sens cap de caractèr oficial.

Geografia

Carta del departament de Tarn.

Tarn fa partida de la region Occitània. Es limitròf dels departaments d'Avairon , d'Erau , d'Aude , de Nauta Garona e de Tarn e Garona. Lo principal riu es Tarn.

Los extrèms del departament son :

- Arfonts (Sud)

- Jocavièlh (Nòrd)

- Montdurauça (Oèst)

- Murat (Èst)

• Paisatges de Tarn :
• 
  Taula d'orientacion e panorama del ròc de Montalet al sud-èst.
• 
  Penna, vist de la rota forestièra del bòsc de Grésigne, al nòrd-oèst.
• 
  Vallée del Viaur a Jocavièlh, al nòrd.
• 
  Clusa de l'Oulas e castèl de Paulin a l'èst.

Relèu

Lo relèu pren la forma d'un anfiteatre dobèrt cap a l'oèst. Lo puech de Rascas, amb 1 270 m, es lo ponch culminant sus la comuna de La Cauna e la partida mai bassa es sus la comuna de Saint-Sulpice, a 95 m.

La partida sud-èst del departament es la mai nauta. Al sud, la montanha Negra presenta una linha contunha escalabrosa que separa Tarn d'Aude. Atenh 1 211 m al pic de Nòra. A l'èst, lo relèu davala regularament dels monts de La Cauna, platèl montanhòl cap al Ségala, zòna ondulada e lo riu Viaur que lo copa del Ségala avaironés. Al nòrd-oèst, lo bòsc de Grésigne ocupa un ponch naut a 523 mètres a l'arbre de la Plana, pròcha d'un platèl calcari que constituís la poncha sud-èst de las causses de Carcin.

Al centre, a l'oèst e al sud-oèst, lo relèu es mens marcat : los penjals se succedisson entre de cuestas e bauces escalabroses o de las sèrras al relèu mai doç, dins una ròca tibar modelada per l'erosion. Aquel paisatge es cavat de larjas planas alluvialas de part e d'autra dels rius Tarn, Agout e Dadou. La largor de la val de Tarn atench 10 quilomètres près de Galhac.

Geologia

Fluorine de la mina de Peyrebrune a Reialmont.

Lo departament es copat en doas unitats geologicas apartenissent al Massís central e al bacin aquitan.

Lo massís Central es representat per la montanha Negra, separada per un valat d'esfondrament ont enfonsa lo Thoré dels monts de La Cauna. Aqueste se perseguís al nòrd pel ségala d'altitud descreissenta mas a l'istòria comuna. Aquelas zònas venon de sediments del paleozoïc fronzits a la naissença del massís Central pendent l'orogenèsi erciniana. Après erosion pendent lo mesozoïc, l'orogenèsi alpina rejovenís lo vièlh massís, li restituïssent un relèu mai naut. Aqueles episòdis de plegaments e rompeduras an balhat d'esquistes , greses e gneiss. Pontualament, qualques plutons granitics afloran. Lo mai grand a balhat lo massís del Sidobre entre Castras e La Cauna.

La partida oèst apartenís al bacin aquitan. Son de ròcas sedimentàrias detriticas eissidas del desrocament del relèu de l'èst per l'erosion : molasses e argelas a gravas. Aquelas ròcas mai o mens ancianas son estadas pauc tocadas per las orogenèsis de l'epòca erciniana puèi alpina. Al nòrd-oèst, lo massís de la Grésigne es una zòna passionanta pels geològs per l'ancianetat dels sossòls sedimentaris e los accidents geologics qu'an patit : plegaments, erosion, soslevament, rompeduras...

Las vals cavadas pels rius son encaissadas dins la partida orientala dura, e mai larjas amb de terrassas dins los costals molassiques. Aquestas son constituïdas de jaças orizontalas d'argelas, limons, sables e gravas. La mai nauta terrassa compòrta de sòls lessivats de tip boulbènes. Sa marrida fertilitat explica la preséncias de bòsques a Girocens o a Sivens, comuna de L'Illa d'Albigés.

La partida orientala es corruda de venas de qüars de còps plan espessas dins las qualas se trobavan dels minerals de fèrre, plomb, zinc o fluorine. Aqueles jaces son estats esplechats dempuèi los Rutènes de l'Antiquitat abans d'èsser abandonats per agotament o còst de produccion excessiu. L'espleitacion es estada reducha a la fluorine dins la segonda mitat del XX^e sègle ; Tarn representava 90 % de la produccion francesa mas l'extraccion a cessat en 2005. Lo bacin olhièr de Caramauç es eissit d'un depaus organic del carbonifèr. L'activitat minièra i a cessat en 1997 sens aver agotat las resèrvas.

De carrièras son longtemps estadas esplechadas localament per la construccion : pèira de talha, lausa e argela per brica e teulas. An barrat a l'excepcion de las que tiran lo granit del Sidobre. Los materials de construccion recents utilizan lo sable e la grava tirats de carrièras per concassage o de jaces dins las terrassas alluvialas.

Idrografia

Pont vièlh de Braçac sus l'Agout .

La quasi-totalitat del departament fa partida del bacin de Garona, a l'excepcion de qualques rius davalant cap a la Mediterranèa. L'aigavèrs seguís la cresta de la montanha Negra e dels monts de La Cauna. Lo relèu de l'èst del departament es un vertadièr castèl d'aiga amb mai de 1 500 mm e pontualament fins a 2 100 mm. La sason asagada va de decembre a abril e lo debit dels rius seguís la meteissa durada, la massa nevosa estocada essent plan febla e de corta durada. Los meses secs van de junh a agost e correspondon a una baissa del debit dels rius. L'estiatge es sevèr suls corses pichons d'aiga mas mai lisat dins los rius en aval.

Lo principal riu es Tarn. Drena una partida granda del departament amb son afluent màger, l'Agout . Aquel darrièr, nascut dins los monts de La Cauna, recep las aigas del Thoré e de la Sòr ribla esquèrra, e las del Dadou, riba drecha.

Aqueles corses d'aiga an vist los redobtables aigats coma la de las inondacions de marces de 1930 dins Tarn descrestadas per de barratges. Otra lor ròtle regulator del debit, constituïsson de resèrvas d'aiga per l'adduccion d'aiga potabla, d'aiga per l'irrigacion, la produccion d'electricitat e son sovent amainatjats per l'acuèlh de basas nauticas : paissièra de la Raviège e sus l'Agout, paissièra del Laouzas sus la Brèbe, paissièra de las Cammazes sus la Sòr, Paissièras de Rassisse (o Razisse) e la Bancalié sul Dadou, barratge dels Sants-Peyres sus l'Arn, paissièra de la Roucarié e lac de Fonbonne sul Céret. Lo mai ancian es la paissièra de Sent Harriòu que parteja sas ribas amb Nauta Garona, e l'aude, bastit per Pierre-Paul Riquet per assegurar l'aprovesiment en aiga de la canal del Miègjorn. Dempuèi 1997, lo barratge es inscrich al títol dels monuments istorics e fa partida dels Sits Grands Occitània. Lo projècte de la paissièra de Sivens sul Tescou es estada plan mediatizat pels afrontaments juridics e fisics dintra partisans e adversaris.

Al nòrd del departament dos rius se gètan dins Avairon, son la Vère e lo Cérou.

Pertocant la qualitat halieutique dels rius e rius, mai o mens un tèrç del departament es classat a far un trabalh d'aiga de primièra categoria, essencialament la partida sud-èst. La rèsta es en segonda categoria.

Climat

Paisatge ennevat a Montirat lo 20 de genièr de 2013.

Tarn es somés a tres tips de climats distints dont lo limit es fosc e progressiva.

Lo climat oceanic degradat concernís lo nòrd-oèst del departament. Los ivèrns son doç e plujoses e los estius cauds amb una tendéncia auratjosa. L'Autan mena una influéncia mediterranèa per un efièch de foehn. Es violent dins la region de Castras, mai moderat al nòrd ont sos efièches son favorables a la maturitat del rasim del vinhal gaillacois. Bufa en mejana 60 jorns per an.

Lo climat continental degradat (o montanhòl) afècta la partida sud-èst del departament. Es influenciat per la proximitat del Massís Central. Es aquí que nèva lo mai sus Tarn, e que fa lo mai freg l'ivèrn. D'episòdis mediterranèus pòdon afectar lo sud-èst entre Masamet e La Bastida Roairós. Un gradient de temperatura negatiu continú va de La Vaur a La Cauna.

Lo climat mediterranèu degradat concernís lo nòrd-oèst del departament amb un important ensoleillement (Albi, 2 450 oras) e de las temperaturas relativament doças tota l'annada.

Demografia

Los abitants de Tarn son los tarneses e las tarnesas.

En 2021, lo departament comptava 393 572 abitants, en aumentacion de 1,82 % respècte a 2015 (França fòra Maiòta : +1,84 %).

Evolucion de la populacion  [ modificar ]

1791	1801	1806	1821	1826	1831	1836	1841	1846
-	270 908 296	228 313	713 327	655 335	844 346	614 351	795 360	679

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (1)

1851	1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891
363 073	354 832 353	633 355	513 352	718 359	232 359	223 358	757 346	739

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (2)

1896	1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946
339 369 332	093	330 533 324	090	295 588 301	717 302	994 297	871 298	117

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (3)

1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2011
308 197 319	560 332	011	338 024	339 345 342	723 343	402 365	335 377	675

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (4)

2016	2021	-	-	-	-	-	-	-
386 448 393	572	-	-	-	-	-	-	-

(Fonts : SPLAF - populacion totala del departament dempuèi sa creacion fins en 1962 − puèi basa INSEE − populacion sens dobles comptes de 1968 a 2006 puèi populacion municipala a partir de 2006.)

Istograma de l'evolucion demografica

Entre 1990 e 1999, las comunas de l'èst del departament se son despobladas, coma los bacins de Caramauç e Castras-Masamet, mentre que l'oèst èra en creissença, en particular o creissent La Vaur-Galhac-Albi. Aquela evolucion se perseguís dins las meteissas tendéncias amb la dinamica dels bacins d'emplec. La densitat es plan eterogenèa, anant de 5 ab./km² dins de comunas pichonas del sud-èst, dins la montanha, a mai de 200 ab./km² dins 16 comunas de las airas urbanas d'Albi e Castras-Masamet. Lo resultat migratòri compensa lo bilanç negatiu entre naissenças e decèsses.

Comunas las mai pobladas

Lista de las quinze comunas las mai pobladas del departament

Nom	Còdi INSEE	Intercomunalitat	Superficia (km2)	Populacion (darrièra pop. legala)	Densitat (ab./km2)	Modificar
Albi	81004	CA d'Albigés	44,26	49 714 (2021)	1 123
Castras	81065	CA de Castras-Masamet	98,17	42 672 (2021)	435
Galhac	81099	CA Galhac Graulhet Aglomeracion	50,93	15 663 (2021)	308
Graulhet	81105	CA Galhac Graulhet Aglomeracion	56,75	13 166 (2021)	232
La Vaur	81140	CC Tarn-Agout	62,83	10 830 (2021)	172
Masamet	81163	CA de Castras-Masamet	72,08	10 064 (2021)	140
Caramauç	81060	CC Carmausin-Ségala	14,16	9 898 (2021)	699
Sant Somplesi	81271	CC Tarn-Agout	23,99	9 576 (2021)	399
Sant Juèri	81257	CA d'Albigés	9,21	6 600 (2021)	717
Labruguière	81120	CA de Castras-Masamet	60,73	6 538 (2021)	108
Rabastens	81220	CA Galhac Graulhet Aglomeracion	66,29	5 775 (2021)	87
Aussilhon	81021	CA de Castras-Masamet	10,26	5 706 (2021)	556
L'Illa d'Albigés	81145	CA Galhac Graulhet Aglomeracion	86,56	4 775 (2021)	55
L'Escura d'Albigés	81144	CA d'Albigés	14,18	4 589 (2021)	324
Sais	81273	CC de la Sòr e de l'Agout	13,79	3 680 (2021)	267

Environament

Sits natura 2000

Tarn possedís dètz sits classats natura 2000. Aquelas zònas son concernidas per una gestion extensiva de l'agricultura amb de practicas preservant l'environament, l'informacion dels usatgièrs dels sits sus lor fragilitat e la conciliacion de las activitats economicas e l'accès als passejaires.

Fauna

Un galejon pourpré capturant una rabalha de sandre dins lo departament de Tarn. Julhet de 2012.

La fauna salvatja es variada en foncion dels espacis naturals o modificats per l'òme. Los animals mai coneguts son los que servisson de gibièr : singlars, cèrvis, cabiròls, lèbres...

A Albi, de silurs son venguts celèbres dempuèi que de scientifics son venguts estudiar lor metòde de caça del colomb que los peisses pipan a la broa de l'aiga. Dins la meteissa vila, de falcons pelegrins an elegit domicili suls teulats de la catedrala. La comuna d'Albi a fach installar de cameras e un blogue lor es consacrat per seguir las nisadas.

Flòra

Los espacis boscoses naturals màgers son los del bòsc domanial de Grésigne, lo bòsc de Sivens, lo bòsc de la Montanha negra e la dels Monts de La Cauna. Endacòm mai, qualques bòsques senhalan d'espacis incultes o las ribas dels corses d'aiga.

De torbièras, presentas dins lo sud-èst del departament, representan una biodiversitat fragila. Aqueles biotòps son situats majoritàriament dins los monts de La Cauna, mas tanben dins lo Sidobre, la montanha Negra e los monts d'Albanh. Son caracterizats per una umiditat permanenta ligada a un climat fresc e asagat, unes situacion en ponch bas abondosament provesit en aiga d'escolament e un sossòl acid. Aquel mièg es menaçat pel drenatge, la plantacion de rosinós e l'abandon del pastenc natural.

Economia

Sector primari

La plaça de l'agricultura dins Tarn es importanta. La partida montanhosa es afectada a l'elevatge : los sòls rics e l'aiga abondanta permeton un bon brot de l'èrba que supòrta melhor lo climat mai freg que las culturas grandas. Lo Ségala, ancian fornidor de bovins de trabalh, es una tèrra de tradicion d'elevatge bovin, lachièr e barrar. Los monts de La Cauna an balhat lor nom a la feda lacaune dont lo lach servís a elaborar lo formatge de ròcafòrt.

La partida occidentala del departament es cultivada per produire de cerealas (blat, triticale, milh), dels oleaginoses (còlza, virasolelh) e dels protéagineux (lusèrna, sòja). A Galhac, lo vinhal bimillénaire ocupava 3 923 ha en 2008.

Produccion

Lo bòsc representa 172 000 ha, siá 28,4 % de la susfàcia totala.

En 2013, lo departament èra plaçat en segonda plaça regionala per l'elevatge, darrièr Avairon al nivèl de la populacion bovina (152 000 bovins dont 20 500 vacas lachièras e 56 400 duras allaitantes e de la populacion ovina. (317 500 ovins dont 204 000 fedas). Las vacas produson 1 250 000 hl de lach, las fedas 265 000 e las cabras 71 000.

La produccion cerealièra, totjorn en 2013, ocupava 100 000 ha per una produccion de 5,3 milions de quintals de blat dur, blat tibar, òrdi e milh. Los oleaginoses produsián 795 000 quintals sus 38 000 ha (còlza, virasolelh), 800 ha èran consacrats als protéagineux e 16 700 ha a las pradas naturalas e cultivadas.

En 2012, 5 % de las espleitacions èran certificadas en agricultura biologica, representant 3,6 % de la susfàcia agricòla utila.

Sector segondari

L'industria de Tarn es nascuda del desvolopament industrial XVIII^e sègle al segond tèrç del XX^e sègle : carbon de Caramauç, siderurgia a Sant Juèri, délainage a Masamet, textil a Castras o mégisserie a Graulhet.

Vièlhs ostals sus l'Agoût de Castras ditz la « Pichona Venècia de Lengadòc » en 2021

Aqueles sectors an patit reorganizacion de las filièras, deslocalizacions e barraduras. Tarn a degut crear de novèlas activitats e recompausar una industria prospèra.

La veirièra obrièra d'Albi es l'eretièra d'una longa tradicion veirièra de Tarn mentre que los laboratòris Pierre Fabre de Castras son un grop farmaceutic e cosmetic datant solament d'una cinquantena d'annadas.

Sector terciari

Los servicis e lo comèrci an permés lo desvolopament dels dos pòls Albi-Caramauç e Castras-Masamet.

Immobiliari

Lo prètz de l'immobiliari a fòrça aumentat dins Tarn entre 1999 e 2007, passant d'un indici 100 a un indici 250. En 2009, aquel indici èra de 220, 240 en 2011 e mai o mens 225 en 2015.

Situacion de l'immobiliari en 2020.

Comunas	Prèses Apartament (m²)	Prèmi ostal (m²)	Revengut annal mejan	Residéncia principala (%)	Residéncia segondària (%)	Lotjament inoccupé (%)
Albi	1 795 €	1 831 €	23 170 €	88	2	10
Castras	1 291 €	1 357 €	23 140 €	88	2	10
Galhac	1 336 €	1 608 €	22 480 €	88	2	10
Graulhet	822 €	1 150 €	21 430 €	86	2	12
Caramauç	864 €	1 110 €	20 450 €	86	1	13
Masamet	850 €	1 018 €	20 560 €	79	6	15
La Vaur	1 451 €	1 822 €	24 210 €	92	2	6
La Cauna	NC	1 109 €	24 510 €	72	17	11
Reialmont	1 088 €	1 396 €	22 415 €	88	3	9
Puèglaurenç	NC	1 357 €	22 415 €	81	8	11
Còrdoas	816 €	1 602 €	22 415 €	67	20	13
Rabastens	1 475 €	1 919 €	26 720 €	87	3	10
Albanh	NC	1 196 €	22 415 €	84	8	8
Valença d'Albigés	NC	1 109 €	22 415 €	83	4	14

Torisme

Lo torisme es un ais de desvolopament important. Quitament sens accès a la mar ni a la montanha, lo torisme cultural costeja lo torisme verd e esportiu, permetent una bona reparticion de l'acuèlh dins lo departament entre ostalariá e campatge. L'acuèlh a la bòria es egalament important, permetent de metre en valor la cosina tarnesa e la venda de sos produches.

La ciutat episcopala d'Albi apartenís al Patrimòni mondial de l'Unesco dempuèi 2010, e Còrdoas es estada elegida vilatge preferit dels franceses en 2014. D'un autre costat, quatre vilatges aderisson a l'associacion dels mai polits vilatges de França : Castèlnòu de Montmiralh, Lautrèc, Monestièr e Puègcèlsi.

Las zònas verdas naturalas permeton lo desvolopament del torisme verd e esportiu. Lo departament ofrís 4 800 km de camins d'escorregudas dont 650 km de granda escorreguda e grandas escorregudas de païses.

Lo sud-èst del departament apartenís al pargue natural regional del Naut-Lengadòc. L'aira delimitada englòba de zònas verdas o aridas salvatjas. Los vilatges ofrisson produches regionals e activitats als visitaires : culturalas, descobèrta del mièg natural o esportivas.

Demografia

Istòria de la populacion de Tarn

Evolucion de la populacion  [ modificar ]

1791	1801	1806	1821	1826	1831	1836	1841	1846
-	270 908 296	228 313	713 327	655 335	844 346	614 351	795 360	679

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (1)

1851	1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891
363 073	354 832 353	633 355	513 352	718 359	232 359	223 358	757 346	739

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (2)

1896	1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946
339 369 332	093	330 533 324	090	295 588 301	717 302	994 297	871 298	117

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (3)

1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2011
308 197 319	560 332	011	338 024	339 345 342	723 343	402 365	335 377	675

Evolucion de la populacion  [ modificar ], seguida (4)

2016	2021	-	-	-	-	-	-	-
386 448 393	572	-	-	-	-	-	-	-

(Fonts : SPLAF - populacion totala del departament dempuèi sa creacion fins en 1962 − puèi basa INSEE − populacion sens dobles comptes de 1968 a 2006 puèi populacion municipala a partir de 2006.)

Istograma de l'evolucion demografica

En 2021, lo departament comptava 393 572 abitants, en aumentacion de 1,82 % respècte a 2015 (França fòra Maiòta : +1,84 %).

La demografia de Tarn es caracterizada per una febla densitat e una populacion establa dempuèi las annadas 1980 que coneis un reprim de creissença dins las annadas 2000, mas es vielhassosa.

Lo departament es estat creat per decret del 4 de març de 1790. Compòrta alara cinc districtes (Albi, Castras, La Vaur, Galhac, La Cauna). Lo primièr recensament serà realizat en 1801 e aquel denombrament, reconduch cada cinc ans a partir de 1821, permetrà de conéisser mai precisament l'evolucion dels territòris.

Amb 335 844 abitants en 1831, lo departament representa 1,3 % de la populacion francesa, qu'es alara de 32 569 000 abitants. De 1831 a 1866, va ganhar 19 669 abitants, siá una aumentacion de 0,17 % mejan per an, egal al taus de creis nacional de 0,48 % sus aquel meteis periòde.

Lo departament pèrd 28 628 abitants entre la Guèrra francoprussiana de 1870 e la Primièra Guèrra Mondiala, siá una baissa d'8,12 % mentre qu'es de 10 % al nivèl nacional. La populacion ganha 0,77 % pel periòde de l'entremièg guèrras corrent de 1921 a 1936 parallèlament a una creissença al nivèl nacional de 6,9 %.

Segon l'exemple dels autres departaments franceses, Tarn va puèi conéisser una aviada demografica, pasmens moderat, après la Segonda Guèrra Mondiala.

En sièis ans, de 2014 a 2020, sa populacion s'es acrescuda de près de 6 600 unitats, valent a dire en mai o mens 1 100 personas per an. Mas aquela variacion es diferenciada segon las 314 comunas que compòrta lo departament.

Densitat de populacion

La densitat de populacion es en aumentacion dempuèi 1968, en coeréncia amb l'aumentacion de la populacion. En 2021, la densitat èra de 68,4 ab./km², siá dos còp inferior a la de la França entièra qu'es de 106,5 ab./km² per la meteissa annada.

1968

57.7

1975

58.7

1982

58.9

1990

59.5

1999

59.6

2009

65.0

2014

66.8

2020

67.9

Reparticion per sèxes e lescas d'edats

La populacion del departament es mai annadida qu'al nivèl nacional. En 2020, lo taus de personas d'una edat inferiora a 30 ans s'auça a 30,4 %, siá al dejós de la mejana nacionala (35,3 %). A l'invèrs, lo taus de personas d'edat superiora a 60 ans es de 32,4 % la meteissa annada, mentre qu'es de 26,4 % al nivèl nacional.

En 2020, lo departament comptava 188 693 òmes per 202 373 femnas, siá un taus de 51,75 % de femnas, leugièrament superior al taus nacional (51,63 %).

Las piramidas de las edats del departament e de França s'establisson coma seguís.

Piramida de las edats del departament de Tarn en 2020 en percentatge

Òmes	Classa d'edat	Femnas
1,2	90 o +	2,8
9,4	75-89 ans	12,1
19,4	60-74 ans	19,9
20,8	45-59 ans	20,3
16,8	30-44 ans	16,3
15,2	15-29 ans	13,4
17,1	0-14 ans	15,1

Piramida de las edats de la França entièra en 2020 en percentatge

Òmes	Classa d'edat	Femnas
0,7	90 o +	1,8
6,9	75-89 ans	9,4
16,4	60-74 ans	17,3
20,1	45-59 ans	19,6
18,8	30-44 ans	18,4
18,3	15-29 ans	16,7
18,8	0-14 ans	16,8

Cultura

Lenga regionala

La Talvera.

Tarn es situat al còr d'Occitània . Lo lengadocian es una varianta dialectala de l'occitan . E mai se lo nombre de locutors a fòrça baissat, un esfòrç de manten èra estat entreprés dins las annadas 1930 : lo parlar paisan a daissat la plaça a un novelum cultural après la Segonda Guèrra Mondiala. L'occitan s'es enriquit d'un institut d'estudis occitans qu'a codificat la gramatica e unificat lo vocabulari eissit d'un parlar als accents multiples. Dempuèi la debuta del XXI^e sègle, dels panèls bilingües a las dintradas d'aglomeracion son apareguts, e dels corses son dispensats. Lo regionalisme occitan es estimulat per ràdio albigés, albigés en francés, ràdio locala associativa. A Còrdoas, l'associacion Cordae e lo grop la Talvera, òbran en comun. Los concèrts en occitan de las debutas, en 1981, se son enriquits d'un trabalh de recèrca e de difusion suls ancians poètas e cançonièrs de lenga occitana, la creacion poetica e musicala, la coneissença de la musica anciana e dels instruments que li son associats e la formacion per far viure aquela cultura al delà de las generacions.

La cultura occitana dins Tarn deu tanben a d'autres personatges marcants (lista non exaustiva) : Daniel Loddo, membre de la Talvera, Louisa Paulin, poetessa réalmontaise, Georges Blanc, escrivan-filosòf-traductor francés-occitan, Auger Galhard, poèta rabastinois del XVI^e sègle, Mathieu Blouin, raportaire de las guèrras de Religion en Lengadòc, Historio vertadieiro de las causos poguères memourablos fascistas a la vilo de Gailhac en Albigés duran lous trebolas de Franso (istòria vertadièra de las causas mai memorablas arribadas en la vila de Galhac en Albigés pendent los trebols de França)...

Segon Abel Hugo, cap a 1835, lo dialècte en usatge dins lo departament de Tarn èra lo lengatge de totes los abitants de las campanhas ; ausissián dificilament la lenga francesa e la parlava pas quasi jamai. A la meteissa epòca, lo pòble de las vilas ausissiá plan lo francés, mas o parlava mal. S'exprimissiá comunament en dialècte.

La lei Deixonne de 1951 sus l'ensenhament de las lengas e dialèctes locals a l'escòla es nommada del nom del deputat de Tarn Maurice Deixonne que l'a portada.

Lo nacionalisme occitan es un movement politic qu'a per mira d'obtenir l'autonomia d'Occitània , quitament son independéncia. Aquel movement es marginal dins la populacion tarnesa : en 2014, pendent las eleccions europèas, la lista « Occitània, per una Euròpa dels pòbles. (Occitània, per una Europa de las pòbles) » a reculhit 0,02 % dels sufragis.

Gastronomia

Alh ròse de Lautrèc, produch far de Tarn.

Tarn es a caval entre las cosinas lengadociana e gascona.

La partida orientala del departament, tèrra montanhosa d'elevatge, es ligat a la carnsaladariá. Lo cambajon de La Cauna n'es lo floron, utilizat en cosina dins de nombrosas recèptas. A sos costats, lo galabard, botifarra a la carn, lo fetge o fetge salat, los salsissòt e saussissa de La Cauna e lo melsát, mena de saussissa, son d'especialitats localas. La cosina albigesa utiliza sovent lo cambajon o los lardons per graissar ola e padena a fregir. La carn de marcas Lo Vedèl d'Avairon & del Ségala e Anhèl bordièr dels païses d'Òc son de produches labellisés. La partida occidentala es lo domeni de las cerealas e de l'elevatge galinièr que li es associat. Pols e rits son frequents e la graissa de rit a una plaça importanta ne cosina. Tarn apartenís a las delimitacions IGP del rit a fetge gras del sud-oèst e de las polalhas de Lauragués e de Lengadòc. Los legums fresques son plan utilizats dins la cosina estivala. L'ivèrn, los plats mesclant carn e legums son corrents, dont lo caçolet local o lo févoulet, son cosin a basa de favas.

Los vins locals benefícian dels AOC Galhac e Galhac-primièras-còstas, mas tanben de las IGP Còstas-del-tarn e comtat tolosan ; lo vinhal produch dels vins de las tres colors (blanc, rosat e rog) dels vins secs o doces e liquoroses e dels vins efervescents. L'autre produch far conegut plan al delà dels limits del departament es l'alh ròse de Lautrèc.

Los formatges son principalament de formatges de cabra de tip cabécou e lo ròcafòrt. Aquel darrièr, s'es exclusivament afinat dins las cavas de Ròcafòrt, n'es pas mens un formatge parcialament tarnés al vist del nombre de productors de lach de feda e de la raça lacaune exclusivament utilizada per son elaboracion.

La pastissariá departamentala compren de dessèrts que derivan de pasta a pan perfumada o fulhetada al burre, tals lo poumpet o la croustade a las pomas o al rasims secs. De còcas pichonas coma lo pichon janot, la naveta e la gimblette d'Albi, los crocants de Còrdoas o las curbelets acompanhan cafè o vin blanc en fin de repais.

Yves Thuriès es un dels cosinièrs tarneses mai conegut. Dos còp elegit melhor obrièr de França dins las categorias pastissariá-confisariá e glaces-sorbets-crèmas glaçadas en 1976, a creat una chocolaterie e lo musèu de las arts del sucre e del chocolat de Còrdoas.

Arquitectura

La rica istòria de Tarn li permet de conservar un patrimòni bastit important. Dos sits son inscriches al patrimòni mondial de l'UNESCO : la ciutat episcopala d'Albi e la glèisa Notre-Dame-del-Borg de Rabastens al títol dels Camins de Compostèla en França.

L'arquitectura anciana se despartit en tres grands ensembles : la brica fieraira, la pèira calcària blanca e la pèira grisa esquistosa o granitica. La primièra domina dins la val de Tarn e secondairement dins la de l'Agout. Balha de vilas rojas a teulada en teula canal de meteissa origina e color. Dins las campanhas, la brica en tèrra crusa, mens cara, es encara visibla sus de construccions agricòlas annèxas. La pèira blanca domina los costals molassiques de l'oèst del departament. Se talha plan per enquadrar las oberturas e servís a ornar los enquadraments suls ostals e glèisas de brica. La cobèrta es de teula canal. Pontualament, la preséncia de gres rogenc permet de bastir tanben, Còrdoas e Reialmont ne son d'exemples. La partida orientala de Tarn es de pèira grisa. Pròche de la region de l'argela, las teuladas son en teulas, mas dins los Monts de La Cauna, la lausa balha una unitat grisa. Lo granit permet d'enquadraments d'obertura de granda talha e solids.

De nombrosas abitacions de vila ancianas son a corondat dins totas las zònas. Fan pròva d'una epòca ont la fusta èra lo material mai abordable.

• 
  Evêché de Castras bastit al sègle XVII per Jules Hardouin-Mansart e André Le Nôtre.
• 
  Cort del palais episcopal de Castras abrigant lo Musèu d'Istòria d'art ispanic Goya.
• 
  Pont vièlh d'Albi mesclant pèira e brica.
• 
  Abitat tradicional vilatgés en gres rog a Salles
• 
  Castèl de Lacaze mesclant esquist, granit e teulada de lausa.
• 
  Ostals a corondat a Montdragon.
• 
  Ossatura fusta a Braçac.

Mai recentament, la revolucion industriala a enriquit lo patrimòni tarnés. Mantuna d'aquelas construccions es distinguida pels monuments istorics : lo viadur ferroviari del Viaur degut a l'engenhaire Paul Bodin, la Centrala electrica de la mina de carbon de Caramauç o la Centrala idroelectrica n° 1 del Saut de Tarn a Sant Juèri. D'òbras d'amainatjaments an modificat lo centre-vila d'Albi al XIX^e sègle en seguida dels plans de Jean-François Mariès, coma l'obertura de la plaça Joan Jaurés a Castras per crear un espaci urban non bastit.

Qualques elements d'arquitectura contemporanèa son estats bastits. A Albi, lo quartièr dels cordelièrs es la zòna avantguardista de la vila. Compòrta la mediatèca Pierre-Amalric deguda a l'arquitècte Pierre Brunerie e inaugurada en 2001. De delà de la carrièra, un complèx regropa un teatre e un cinèma. Lo bastiment dessenhat per Dominique Perrault es mes en servici en febrièr de 2014.

• 
  Viaducte del Viaur.
• 
  Centrala electrica de Caramauç.
• 
  Plaça Joan Jaurés de Castras.
• 
  Mediatèca Pierre-Amalric d'Albi.

Jules Hardouin-Mansart, arquitècte, e André Le Nôtre, jardinièr del rei, an dessenhat lo palais episcopal e los jardins de l'Avescat de Castras. Jean-François Mariès es conegut per aver escrich una letra demandant l'abandon de la demolicion de la catedrala d'Albi decidit jos la Revolucion, puèi per aver iniciat d'òbras d'amainatjament del vièlh Albi. Pierre Amalric, Albigés d'adopcion, es estada mecènas de la preservacion del centre ancian d'Albi e iniciador de l'associacion per la salvagarda del vièlh Alby. Charles Portal a fach un gròs trabalh d'istorian e de preservacion del patrimòni bastit de Còrdoas. Es a l'iniciativa de la creacion de l'associacion dels amics del vièlh Còrdoas e del musèu que pòrta son nom.

Literatura

Maurice de Guérin.

Otra los escrivans de lenga occitana, Tarn a vist nàisser de las plumas de lenga francesa. Al XVII^e sègle, l'acadèmia de Castras, puèi debuta XVIII^e sègle al salon literari de l'escrivan Antoinette de Salvan de Salias, los autors contemporanèus son legits, comentats e estimulan los mai ardits a prepausar lors tèxtes. Joseph Vaissète nascut a Galhac, participi a la redaccion de la monumentala istòria generala de Lengadòc.

Maurice de Guérin, poèta e escrivan, a daissat qualques òbras mesconegudas pasmens logadas per Charles-Augustin Sainte-Beuve o George Sand. Sa sòrre, Eugénie, a daissat un jornal e sa correspondéncia amb son fraire. D'erudits tarneses incluson Balzac, dont lo paire, Bernard-François Balssa, èra natiu de la val del Viaur. Marcel Marchandeau es un poèta gaillacois. Henri Pascal de Rochegude, òme de letras, a legat son castèl a la vila d'Albi amb sa bibliotèca. Michel Folco es un escrivan contemporanèu.

Las bibliotècas son nombrosas. Inicialament religadas per la bibliotèca departamentala permetent de mutualizar las colleccions, son estadas represas per las intercomunalitats jol vocable de mediatèca, ajustant premsa e espleches video a l'edicion papièr classic.

Jean Noël Dominique Escande (1933-2016), escrivan, istorian, a collaborat a mantun obratge collectiu (La Chartrosa de Saix, Jean Valette, la cosina tarnesa...), a publicat d'articles dins las revistas localas (Sud-Tarn tribuna, Los quasèrns tarneses, la revista de Tarn...) e a fach paréisser, segon de correspondéncias ineditas, mantun obratge sus l'istòria dins Tarn ( "Escossens jos la reialtat", "Escossens jos la revolucion", "Lengadòc en Carmagnole", "los papièrs d'Anarcharsis Combes", " lo Vent del Bolet", "lo Journal de Mathieu", " l'Enfança de Clément") disponibles a las Edicions Castèl d'Escossens.

Pintura e escultura

Raymond La Faja, dessenhaire e gravaire, es nascut a L'Illa d'Albigés ont un musèu li es consacrat. Henri de Toulouse-Lautrec a son musèu al palais de la Berbie d'Albi. Marcel Briguiboul es l'iniciador del musèu Goya de Castras. Jules Cavaillès apartenís al movement dels pintres de la realitat poetica.

De nombrosas esculturas ornan plaças, giratòri e placeta, metent a l'onor la glòria locala. Casimir Ferrer es un artista contemporanèu dont de nombrosas òbras ornan las vilas de Tarn. Lo musèu de las bèlas arts de Galhac presenta una colleccion de pinturas d'artistas locals : Firmin Salabert, escolan d'Ingres , Raymond Tournon (paire) e sos filhs Georges e Raymond.

Casimir Ferrer, pintre e escultor nascut a Trebàs, a installat son talhièr a Sant Juèri.

Jean Noël Dominique Escande (1933-2016), dessenhaire, pintre.

Musica

Musicians

Daniel Loddo e la Talvera militan en musica per la conservacion del patrimòni occitan. Clara, del duò femenin d'acordeon borlesc La Delinquenta, es albigesa.

François Sudre, professor de musica del XIX^e sègle a creat lo metòde solresol. Pierre Boussaguet es un contrebassiste de jazz.

Festenals

Festenal Pausa Guitarra a Albi, Estiu de Vaur, Musica dels Lums a Sorese, Summer Festenal a Blaia...

Cinèma e teatre

Éric Carrière (umorista), membre del duò Los Cavalièrs del Fèl, es nascut a Galhac.

Fleur Geffrier, actritz de cinèma e de television, es originària de Rabastens.

Sciéncias

Torn d'observacion del castèl de Castèlfranc.

Guillaume de Nautonier de Castèlfranc es un astronòm e geograf protestant. A bastit un observatòri astronomic dins son castèl de Castèlfranc.

De nombroses mètges tarneses an marcat lor epòca. Un dels mai ancians coneguts es Barthélémy Cabrol, cirurgian d'Enric IV, puèi Pierre Borel al XVII^e sègle. Al XIX^e sègle, Philippe Pinel a getat las basas de la psiquiatria e l'espital de La Vaur pòrta son nom. A la meteissa epòca, Antoine Portal, mètge de Loís XVIII, impulsèt la creacion de l'acadèmia de medecina. Pendent lo XX^e sègle, Pierre Amalric es estat un oftalmològ de reputacion mondiala, fasent progressar sa sciéncia gràcia entre autras a de congrèsses organizats a Albi. A tanben obrat a la preservacion de la vièlha vila d'Albi. Totjorn dins los mestièrs de la santat, Pierre Fabre, farmacian crestavi a creat los Laboratòris Pierre Fabre, entrepresa de farmacia e cosmetica.

L'expedicion de Lapérouse partida en 1786, aviá una mission scientifica d'exploracion. Menava de botanistas e zoologistas cargats de notar los èssers vius encontrats e deviá reconéisser los limits de las còstas de l'Ocean Pacific e de las archipèlas que l'ocupan. Jean-François de Lapérouse èra lor cap, causit per sas qualitats umanas e son experiéncia de la navigacion. Pau de Vivièrs es un meteorològ que menèt en 1949, una expedicion dins las tèrras australas e antarticas francesas, sustot sus l'illa Amsterdam ont una basa scientifica pòrta son nom. Jean-Louis Étienne, mètge e aventurièr, es un explorator de las regions deserticas e un scientific preocupat d'environament. A menat d'expedicions entre 1986 e 2010.

A partir de las debutas de l'aviacion, mecanicians e pilòts explòran los aires. Dos tarneses faguèron partida de las debutas de l'aéropostale  : Gaston Vedel, aviator o Louis Cavaillès, mecanician.

Cultes

Catolic

La Glèisa catolica dins Tarn compòrta tres catedralas a Albi, Castras e La Vaur, eissidas de l'anciana organizacion a tres diocèsis. Sola la d'Albi es lo sèti de l'archidiocèsi de Tarn. De nombrosas glèisas representan las parròquias. Cada comuna a almens la siá.

Joseph Vaissète, monge nascut a Galhac, es conegut per sa participacion a la redaccion del monumental obratge Istòria generala de Lengadòc. Emília de Vialar a fondat las sòrres de Sant Josèp-de-l'Aparicion, Victor-Félix Bernadou foguèt cardinal e Antoine Gaubil missionari.

Jean-Joseph Moussaron, arquevesque d'Albi de 1940 a 1956, a iniciat la beatificacion de Jeanne-Émilie de Villeneuve e es estat reconegut Juste demest las Nacions per son accion jos l'Ocupacion .

Protestants

Istoricament, lo sud del departament es un bastion del protestantisme. Aquela implantacion de longa tòca se presenta jos la forma de la preséncia de temple dins de nombrosas comunas, quitament pichonas. Las glèisas evangelicas, reformada.

Qualques protestants tarneses son passats a la posteritat. Guillaume de Nautonier de Castèlfranc es un pastor e astronòm. Jean de Ligonier, protestant crestavas, a fugit las persecucions a 20 ans. Aculhit en Anglatèrra, es vengut oficièr de son armada. Los afars Calas e Sirven, portadas per Voltaire, an défrayé la cronica de las annadas 1760-1765, obligant la justícia a mai de retenguda contra los protestants.

Qualques pastors del XIX^e sègle an marcat l'istòria o la filosofia de lors escriches en mai de lor ministèri : Daniel Moziman, Camille Rabaud o Héliodore Jospin.

Musulman

Aquela religion recenta dins Tarn es essencialament ligada a l'immigracion de trabalhaires eissits d'Africa del Nòrd al XX^e sègle. De mosquèas e luòcs de pregària son implantats dins las vilas d'Albi, Aussilhon, Castras, Galhac, Graulhet, Labruguière, La Vaur, Masamet e Sant Juèri.

israelita

A pas a pas de sinagòga dins Tarn, los mai pròches essent a Tolosa e Montalban.

Autres

Institut.

L'Institut Vajra Yogini, a Marzens es un centre bodic. Dins la comuna vesina de La Bastida Sent Jòrdi, lo monastèri Nalanda aculhís de monges. Los dos sits son de representants de la tradicion Gelugpa, la mai recenta de las quatre escòlas del bodisme tibetan.

Espòrt

‌

Rugbi de XV

Lo Castras olimpic es quintuple campion de França de 1^re division (1949, 1950, 1993, 2013 e 2018), triple vicecampion de França (1995, 2014 e 2022). Lo CO acaba egalament primièr de la sason regulara en 2001 e en 2022. Lo CO es campion de França del grop B en 1989, venceire de la copa de França en 1948, del Challenge Sud-Ràdio e de l'Escut europèu en 2003.

L'US Caramauç es campion de França de 1^re division en 1951 de 2^e division en 1972 e de 3^e division en 1995.

Lo SC Masamet es vicecampion de França en 1958 e empòrta lo challenge Yves del Maine aquela meteissa annada. Es lo sol club del departament a aver emportat aquel trofèu.

Lo SC Graulhet club far del departament davant lo SC Albi e lo Castras olimpic de 1976 a 1988 es campion de França de grop B (1991). Lo SCG acaba sustot primièr de la sason regulara del campionat de França de primièra division en 1965 e 1968.

Lo SC Albi ven sustot campion dels Pirenèus en batent lo campion de França titulara l'Estadi Tolosenc en 1926, club orientat sus la formacion qu'a recentament vist espelir Adrien Seguret campion del mond junior en 2018.

Enfin l'union atletica gaillacoise o l'ASV La Vaur an tanben una equipa coneguda.

La lista non exaustiva de jogaires nascuts dins Tarn e avent portat lo malhòt de l'equipa de França de rugbi de XV mòstra que lo departament es una tèrra de formacion de grands jogaires : Daniel Revallier, Alexandre Albouy, Jean-Marc Aué, Yannick Jauzion, Clément Poitrenaud, Yannick Caballero, Geoffrey Pal. En çò dels femimines, Safi Non Diaye .

Lo club de Galhac a balhat lo nom de Bernard Laporte a l'estadi Laborie en 2003, e lo de Castras a balhat lo nom de Pierre Fabre a l'estadi Pierre-Antoine en 2017.

• 
  Estadi Pierre-Fabre a Castras ont evolua lo CO en Top 14 e Copa d'Euròpa
• 
  Victoire de l'US Caramauç a domicili sus l'Estadi Tolosenc 15-0 en Campionat de França 1967.
• 
  Estadi de la Cavalièra del SCM a Masamet.
• 
  Vista panoramica del Stadium municipal d'Albi .

Rugbi de XIII

Lo club Albi Rugbi League XIII a remplaçat lo Racing Club albigés XIII en 2008. Aqueste a longtemps constituït l'un dels clubs los populars coma ne testimònia los cinc títols de Campionat de França emportats en 1938, 1956, 1958, 1962 e 1977, aital coma una Copa de França en 1974.

Lo Racing Club Era Escura-Artés XIII es estat campion en flor 2 en 1991.

Reialmont XIII, Marssac rugbi XIII, Racing club Valdériès XIII, XIII Sant-Pierrais son d'autres clubs departamentals.

Fotbòl

L'ASPTT femeninas disputa lo Campionat de França de primièra division pel primièr còp. Aquel club a conegut una brèva ora de glòria quand Stephanie Roche, jogaira d'Albi, a vist un de sas tòcas arribar en segonda plaça del Prèmi Puskás de la FIFA 2014 de la mai polida tòca mondial.

Lo La Vaur Fotbòl Club ven en Junh de 2023 lo club referéncia de departament amb sos seniors 1 en Regional 1 (sola equipa de Tarn). Son escòla de fotbòl es estada recompensada pel labèl Excelléncia (medalha d'argent) e sa seccion femenina per la medalha de bronze. Lo districte de Tarn possedís 19 escòlas de fotbòl labellisées FFF.

Claude Puel natiu de Castras, jogava en juniors al Castras Fotbòl Club quand es remarcat per l'AS Monegue dont intègra son centre de formacion en 1977.

Nabil Taïder natiu de La Vaur, comença lo fotbòl a l'edat de sièis ans al Castras FC. Localizat dins las equipas de joves del Castras FC per Erick Mombaerts, intègra lo centre federal de preformacion de Castèlmauron a l'edat de tretze ans.

Guillaume Borne natiu de Castras, comença lo fotbòl a l'AS La Garriga, dins la banlèga de Castras, abans de rejónher lo Castras Fotbòl Club dins la categoria benjamins. Quand passa dins la categoria 13 ans, intègra lo Centre de preformacion de Castèlmauron. A 15 ans, intègra lo Centre de formacion de l'Estadi rennais.

Safir Taïder natiu de Castras a jogat al Castras FC e a l'US Albi abans d'integrar lo centre de formacion del Grenòble Fotbòl 38.

Autres espòrts collectius

Albi Volleyball - USSPA, Castras Volleyball

Atletisme

Stadium municipal d'Albi amb son terren de rugbi ont evolua lo SCA e sa pista d'atletisme.

La pista d'atletisme d'Albi aculhís regularament de competicions de naut nivèl, organizadas per l'ECLA Albi, lo club local. Lo Campionat de França 2011 a sustot vist Christophe Lemaitre batre lo Recòrd de França del 100 mètres en 9,92 s lo 29 de julhet de 2011. En 2012, lo DécaNation a permés al public albigés de veire qualques medalhats se mesurar una setmana après los Jòcs Olimpics de Londres de 2012, sustot Renaud Lavillenie o Justin Gatlin. Albi aculhís un tresen còp los campionats de França flor en 2018 e lo 7 de julhet de 2018, Ninon Guillon-Romanin ajusta un centimètre a son pròpri recòrd de França del saut a la pèrca en despenjant son segond títol flor a l'aire liure amb la marca de 4,73 m.

Lo Maraton d'Albi o la Ronda gelibrada del Sidobre son de competicions de plen aire sus rota.

Virginie Michanol (esprint) e Célia Perron (eptatlon) son nativas d'Albi e licenciadas a l'ECLA Albi.

Ciclisme

Lo ciclista mazamétain Laurent Jalabert, comentaire esportiu sus França Television.

Lo relèu variat de Tarn ofrís de rotas variadas per la practica del ciclisme, mas lo departament possedís pas de velodròm.

Lo ciclisme de rota a balhat qualques campions grands coma Castrés Jacques Esclassan, los fraires de Masamet Laurent Jalabert o Nicolas Jalabert. Mai recentament se retròba l'albigés Lilian Calmejane venceire d'etapa sul Torn de França. Lo desvolopament d'autre formas de ciclisme coma lo cross o la davalada permet de variar las competicions.

Autres espòrts individuals

Lo judo e lo tenís son d'espòrts plan representats e l'equitacion es plan despartida dins tot lo departament, entre centre equèstres o torisme equèstre.

Espòrts mecanics

Lo circuit de las Tutas, entre Albi e Sant Juèri, a aculhit 17 grands prèmis de 1933 a 1955. L'actual Circuit d'Albi del Sequèstre l'a remplaçat en 1959, lo primièr essent tròp perilhós.

Las correguda Val d'Agout, correguda del Sidobre e correguda de las Còstas de Tarn fan partida de la copa de França de las corregudas.

Espòrts dins lo Tarn

Espòrt	Nombre de clubs	Nombre de licenciats
Atletisme	20	2 136
Ciclisme	13
Judo	40	2 766
Caraté	25
Rugbi de XV	37
Tenís	51	5 762
Tenís de taula	11

Transpòrts

Rotièr

Ret

La ret rotièra èra de près d'11 900 km en 2012 despartit en 40 km d'autorota, 105 de rotas nacionalas, 4 130 km de rotas departamentalas e 7 600 km de vias comunalas.

L'artèria principala del departament es l'ais Tolosa-Lion per l'A68 (e la RN88 entièrament en 2x2 vias dins lo departament) desservissent Saint-Sulpice, Galhac, Albi e Caramauç. Dempuèi las annadas 1990, lo pòl Castras-Masamet constata lo desvolopament economic del nòrd del departament gràcias a aquela autorota e se sent escartat. Un projècte d'ais A68-Puèglaurenç-Castras se met en plaça. Après 20 ans d'evolucion del projècte, de recèrca de finançament, de causida del trajècte e de consultas, en 2015, lo dossièr es anelat. Sola l'enquèsta publica demòra a venir abans la debuta de las òbras, e mai se los detractors sostenguts per de candidats a las eleccions departamentalas contunhan a mobilizar contra lo projècte. Lo 12 de setembre de 2022, lo Conselh nacional de la proteccion de la natura torna un vejaire desfavorable sul projècte d'autorota A69, l'objectiu d'aviar las òbras en 2023 es mentretant mantengut.

Transpòrts en comun

Lo conselh general a favorizat la realizacion d'un transpòrt d'autobús public departamental, nommat Tarnbus. Per reduire lo nombre de veïculs suls aisses grands, de las airas de covoiturage son estadas mesas en plaça, en particular a las bretèlas d'accèsses de l'A68.

Ferroviari

• 
  Gara SNCF de Galhac ont estaciona un tren X 73500
• 
  Pòl multimodal de Castras regropant gara SNCF e gara rotièra.
• 
  Cai de la gara SNCF religant lo citat castraise a Tolosa e Masamet.

Istoric

Pendent la construccion de la ret ferrada, Tarn èra separat entre la companhiá d'Orleans e la companhiá del Miègjorn. Aquel estat de fach explica la preséncia de doas garas dins una vila de la talha d'Albi.

De linha de Castèlnòu d'Arri a Rodés, demòra pas que la porcion Albi-Rodés. La plataforma de la porcion Albi-Laboutarié-Castras es estada transformada en via verda per las bicicletas e amatrises de jogging. la porcion Castras-Castèlnòu d'Arri es estada desferrada. La linha de Castras a Bédarieux es estada reducha a la seccion Castras-Masamet. La linha de Briva a Toulouse-Matabiau per Capdenac travèrsa Tarn entre Saint-Sulpice e Milhars. Sus aquela linha, a la gara de Tessonnières, s'empeuta l'embrancament per Albi.

Linhas en 2014

La longor de la ret tarnesa èra de 206 quilomètres en 2013. 18 garas son desservidas per aquelas linhas.

Los trens circulant dins Tarn son essencialament de TER Occitània. Ròtlan sus una linha en Y. La branca comuna va de Tolosa a Sant Sulpice ; d'òbras i son estats menats entre 2011 e 2013 per doblar parcialament la via. D'ailà, la branca sud rejonh La Vaur, Vièlhmur, Castras, Masamet. La branca nòrd passa per Rabastens, L'Illa d'Albigés, Galhac, Tessonnières, Marssac, Albi e Caramauç ; la linha se perlonga cap a Avairon e Rodés. A Tessonnières se restaca una linha que va cap a Capdenac. Una ligason granda linha que desservís lo Tarn nòrd per la ret intercités (Linha Albi-Caramauç-Rodés-Capdenac-Fijac-París) es localament apelat lo « tren de Jaurés » : es un descendent del tren que preniá lo deputat de Caramauç per anar sietar a París.

Material rotlant

Los ancians autoralhs X 2800 an desaparegut pendent las annadas 2000. Los acoblaments X 2100-XR 6000 e ramas reversiblas regionalas tractées la son estadas dins la primièra mitat de las annadas 2010. Lo material mai recent es pas totjorn estat a la nautor de las espèras e las automotrises X 72500 son estadas tornadas vendre a d'autras regions, après mens de vint ans de servici. Los autoralhs X 73500 e automotrises autoralhs granda capacitat (AGC) e Régiolis constituïsson lo pargue operant sus Tarn en 2019.

• 
  Rama tractée e X 2800 a Masamet en 1989.
• 
  X 2100.
• 
  X 73500 Miègjorn-Pirenèus.
• 
  X 72500.
• 
  AGC X 76500.
• 
  Régiolis Occitània.

Torisme

Arrèst de Moulin-Magues.

Lo Camin de fèrre toristic de Tarn, disponible solament lo dimenge, es una atraccion toristica sus una porcion pichona de via de l'anciana ret de la Companhiá dels camins de fèrre a via estrecha e trams a vapor de Tarn. Circula entre Sant Lionç-lès-La Vaur e lo Jardin dels Martels, sus la comuna de Girocens.

La linha Albi-Laboutarié-Castras, desferrada, es estada remplaçada per una via verda destinada als caminaires non motorizats. L'anciana linha a via metrica Castras-La Cauna es estada desferrada en 1962, e la plataforma parcialament recuperada per alargar de rotas que la bordejavan. Subsistís uèi dels ponts e arrèstes.

Tres rets de trens miniaturas son obèrts a la visita. Son gerits jol regim associatiu : lo ralh miniatura crestavi, lo tren miniatura gaillacois e lo tren pichon de la Portanelle a Galhac.

Aerian

Lo sol aeropòrt comercial tarnés es lo de Castras-Masamet. Prepausa tres panatòris dins cada sens cap a e en provenença de París-Orly del diluns al divendres e un panatòri dins cada sens lo dimenge a la data del 4 de març de 2015.

L'ancian aeropòrt d'Albi es estat barrat al trafic comercial regular en 1995. En 2003, un audit finançat per la cambra de comèrci e d'industria, lo conselh general e comuna d'Albi a demostrat la necessitat de rallonger la pista de 400 mètres. Aquel còst proïbitiu a fach considerar la barradura. Un comitat de defensa es estat montat, metent endavant la perennitat d'un sit centenari. En 2010, d'elegits locals an tornat que lo còst de foncionament es auçat per una estructura mòrta amb l'arrèst dels panatòris regulars. Las idèas de valorizacion del sit son nombrosas e las 40 ectaras del sit son cobejats.

Fluvial

Una gabarre toristica a Albi s'aprèsta a passar jol Pont vièlh cap a l'aval.

Dempuèi l'epòca gallo-romana, Tarn a religat l'albigés a Bordèu. Somesas als capricis de las aigas de Tarn, los gabarres davalavan vin e cerealas de Galhac cap a Garona, amb de pòrts a L'Illa d'Albigés e Rabastens. De cauçadas e resclausas son estadas bastidas a aqueles emplaçaments per ralentir los aigats, mas de las bregas existissián en periòde d'estiatge entre molinièrs e bateleurs sus l'usatge de l'aiga estocada. Pendent lo XIX^e sègle, dels projèctes de canal o d'amainatjament del lièch del riu an permés de considerar de rallonger la navigacion fins a Albi, quitament al saut de Tarn. Aqueles projèctes couteux trigan a èsser se metre en plaça e l'arribada del camin de fèrre a Albi en 1854 roïna los espèrs dels barcatièrs. En 1926, Tarn es desclassat de las vias navigablas francesas e los elements presents sul cai Sant Jacme de Galhac son emportats per l'aigat dels 2 e 3 de març de 1930.

Aquel passat complit daissa de luòcs de passejada a la broa de l'aiga amb los cais de Galhac, L'Illa d'Albigés e Rabastens, de las rèstas de camins de tira e de las resclausas.

Entre Albi e Aiguelèze (basa nautica sus Tarn sus la comuna de Ribièiras) circula una gabarre l'estiu. Permet de descobrir las ribas de Tarn dempuèi lo riu amb sits naturals, pont de Marssac e ribas de Tarn a Albi, inclusas dins lo classament al patrimòni mondial de la ciutat episcopala. A Castras, lo còche d'aiga « lo Miredames » fa descobrir lo centre-vila de Castras e la zòna verda del pargue de Gourjade.

Lo Còche d'aiga a Castras, bastit en 1990 sul modèl de las diligéncias fluvialas del XIX^e sègle, fabricat amb de fusta.

Politic

Elegits locals

Conselhièrs departamentals

Lo conselh departamental de Tarn, pausava sus 46 conselhièrs eissits cadun de lor canton. Dempuèi las eleccions departamentalas de 2015, lo nombre de cantons es estat tornat a 23, cadun elegissent un binòmi òme-femna pel conselh departamental. Lo president de l'amassada departamentala es Christophe Ramond dempuèi 2017. Remplaça Thierry Carcenac, elegit senator.

Deputats

Los deputats de Tarn son longtemps estats al nombre de 4. Lo redécoupage operat per las eleccions legislativas de 2012 a creat tres circonscripcions.

Los deputats de la XV legislatura son elegits pel periòde 2017-2022.

Circonscripcion	Deputat	Partit		Suplissent	Autre mandat
Primièra circonscripcion	Philippe Folliot		Aliança centrista	Muriel Roques-Étienne	Conselhièr departamental del canton de las Nautas Tèrras d'Òc
Segond circonscripcion	Marie-Christine Verdier-Jouclas		REM	Jean-Marc Fouillade
Tresen circonscripcion	Jean Terlier		REM	Valérie De Gerando	Conselhièr municipal de La Vaur

Senators

Los senators senators de Tarn son Thierry Carcenac e Philippe Bonnecarrère pel periòde 2014-2021.

Tendéncias politicas

Segond torn de las eleccions presidencialas dins Tarn.

Annada	Candidat	Partit	Percentatge	Candidat	Partit	Percentatge
2002	Jacques Chirac	Union per un movement popular	82,21	Jean-Marie Le Pen	Front nacional	17,79
2007	Ségolène Royal	Partit socialista	50,71	Nicolas Sarkozy	Union per un movement popular	49,29
2012	François Hollande	Partit socialista	55,55	Nicolas Sarkozy	Union per un movement popular	44,45
2017	Emmanuel Macron	En marcha !	63,61	Marine Le Pen	Front nacional	36,39

Decopatges administratius

Arrondiments

Los arrondiments de Tarn en 2019.

Lista dels arrondiments del departament de Tarn al 1^er genièr de 2024

Nom	Còdi INSEE	Superficia (km2)	Populacion (darrièra pop. legala)	Densitat (ab./km2)	Modificar
Arrondiment d'Albi	811	2 731,70	195 484 (2021)	72
Arrondiment de Castras	812	3 026,20	198 088 (2021)	65
Tarn	81	5 758,00	393 572 (2021)	68

Intercomunalitats

Carta de las intercomunalitats de Tarn

Dempuèi lo 1^er genièr de 2017, lo departament de Tarn compta 14 establiments publics de cooperacion intercomunala a fiscalitat neta dont lo sèti es dins lo departament (3 comunautats d'aglomeracion e 11 comunautats de comunas), dont 2 que son interdepartamentals. D'un autre costat 15 comunas son gropadas dins 2 intercomunalitats dont lo sèti es situat fòra departament.

Autres

Lo nombre de cantons de Tarn èra de 46 fins en 2014. A aquela data, es estat reduch de mitat, cada canton avent un binòmi òme-femna elegit coma conselhièr departamental. Dempuèi 2017, lo conselh departamental es presidit per Christophe Ramond.

Lo departament compòrta 314 comunas en 2019. Aquel nombre es en diminucion dempuèi la creacion de comunas novèlas coma Bellegarde-Marsal, Fontrieu o Tèrra-de-Bancalié.

Qualques personatges politics emblematics

Aqueles personatges son estats causits arbitràriament per aver agut un ròtle fòra del departament autre que deputat o senator.

Marc David Lasource foguèt representant de Tarn pendent la Revolucion a l'amassada legislativa abans de se morir guilhotinat en 1794. Joan Jaurés, nascut a Castras lo 3 de setembre de 1859, Deputat de Caramauç, e reconegut coma essent un orator grand, foguèt un òme d'Estat qu'a fòrça marcat la politica francesa entre la fin del XIX^e sègle e 1914. Es sustot lo fondator del Partit socialista e del jornal "l'umanitat", e ardent combatent per la patz se morís assassinat lo 31 de julhet de 1914 . A la meteissa epòca, Émile Combes, nascut a Ròcacorba en 1835, foguèt President del conselh e mantun còp Ministre de la III^e Republica, a daissat dins la memòria collectiva la lei de separacion de las Glèisas e de l'Estat.

Augustin Malroux, Deputat-Maire de Blaia, a fach partida dels 80 parlamentaris que votèron contra los plens poders a Pétain ; dintrèt dins la Resisténcia tre 1940 e se moriguèt en deportacion en 1945 a Bergen-Belsen. Georges Spénale, nascut a Carcassona mas tarnés d'adopcion, es estada director de gabinet de França d'otramar jos la quatrena Republica e president del Parlament europèu. Jacques Limouzy, nascut a Castras lo 29 d'agost de 1926, foguèt Ministre (per equivaléncia) e secretaire d'Estat mantun còp entre 1969 e 1981 (jos las presidéncias de Georges Pompidou e Valéry Giscard d'Estaing), e foguèt tanben Deputat-Maire de Castras. Paul Quilès, Francés nascut en Argeria e Tarnés d'adopcion, a ocupat mantun Ministèri jos la presidéncia de François Mitterrand : ministre de l'Interior, ministre dels transpòrts, ministre de la defensa, ministre de las pòstas e telecomunicacions o ministra del Lotjament. Foguèt cònsol màger de Còrdoas de 1995 a 2020.

Administracion

Generala

Prefectura Albi, sosprefectura Castras.

Sosprefectura de Tarn a Castras.

Fòrças de polícia e de securitat

Gendarmariá

Casèrna del gropament de gendarmariá de Tarn a Albi.

Lo Tarn rural es pres en compte per la gendarmariá departamentala. Lo Sèti del gropament departamental es situat a Albi. Tres companhiás son basadas a Albi, Galhac e Castras. Compòrtan caduna un escauton de susvelhança e d'intervencion de la Gendarmariá ditz PSIG cargat del supòrt a las brigadas e una brigada de recercar cargada mai particularament de las enquèstas. Lo departament compòrta 23 brigadas e un esquadron de sécutité rotièra devesit en dos escautons motorizats. Tres equipas cinofilas son inclusas dins cada PSIG. En tot, 628 personas gerisson un territòri que representa 74 % de la populacion tarnesa.

Polícia

Quatre comissariats de polícia gerisson las zònas urbanas d'Albi, Castras, Caramauç e Masamet.

Servici departamental d'incendi e de secors

Lo SDIS es comandat per l'estat major d'Albi. Lo territòri es dividit en tres gropaments que prenon en compte los centres d'incendi e de secors, localament apeladas casèrnas dels pompièrs. Lo gropament nòrd, basat a Albi, capèla los centres d'Albanh, Albi, Caramauç, Còrdoas, La Cauna, Murat, Reialmont, Sant Juèri e Valença-d'Albi. Lo gropament sud basat a Castras, concernís los centres d'Anglès, Braçac, Castras, Dornha, La Bastida Roairós, Labruguière, La Croseta, Masamet, La Bessoniá, Puèglaurenç e Sorese. Lo gropament oèst es basat a Galhac. Concernís los centres de Cahuzac-sus-Vère, Castelanu-de-Montmiral, Galhac, Graulhet, Lavauc, L'Illa d'Albigés, Rabastens, Sant Pau del Cabal Jòus, Saint-Sulpice, Salvanhac e Vaur.

Lo nombre d'intervencions annalas se situa a l'entorn de 20 000 entre 2013 e 2015, repartidas en 2015 per 75,1 % d'ajuda a la persona, 8,6 % d'accidents de la circulacion, 8,4 % d'incendis e 7,9 % autres.

Justícia

Palais de justícia d'Albi.

Tarn es dotat de dos tribunals de granda instància e dos tribunals d'instància, a Albi e Castras. Aquelas doas vilas possedisson tanben un conselh de prudhommes e un tribunal de comèrci. La justícia departamentala depend de la cort d'apèl de Tolosa.

Tribunal de granda instància de Castras.

Educacion

Lo departament fa partida de l'acadèmia de Tolosa. Comptava, en 2014, 322 escòlas primàrias, 281 publicas e 19 escòlas privadas per 35 318 escolans, 31 collègis publics e 11 privats, 17 licèus generals e professionals publics e 13 privats per 29 701 escolans.

Los sits d'ensenhament superior d'Albi e Castras apartenisson al centre universitari Jean-François-Champollion. Aquel pòl d'ensenhament superior es estat creat en 2002 suls sits d'Albi, Castras, Fijac e Rodés. Lo sit d'Albi ocupa l'anciana casèrna Lapérouse e aculhís 2 700 estudiants, prepausant 4 filièras generalas : sciéncias-tecnologia-santat, drech-economia-gestion, arts-letras-lengas e sciéncias umanas-socialas. Lo de Castras compòrta una escòla d'engenhaires informatics e sistèma d'informacion per la santat.

Santat

Lo departament de Tarn dispausava, en 2006, d'una capacitat d'acuèlh de 1 260 lièches despartits per 1 238 dins las clinicas privadas e pour1 022 dins los espitals publics. Los servicis son despartits sus onze establiments, espitals e clinicas : quatre a Albi, tres a Castras, un a Caramauç, Galhac, Graulhet e La Vaur. Per d'unes examèns fins e patologias pesugas, son los servicis de santat de Tolosa que prenon lo relai.

Totjorn en 2006, 1 181 mètges èran en activitat, siá 19,1 per mila abitants, dins la mejana nacionala ont lo ratio es de 20. Pels infirmièrs, lo nombre es de 2 547, siá un ratio departamental de 21,3 per mila contra 10,7 en França e amb 220 dentistas e 333 quinesiterapeutas. Las farmacias èran al nombre de 147, tengudas per 403 farmacians al costat de 20 laboratòris.

85 ostals de retiradas dispausan de 5 470 lièches e del personal permetent 674 pacients espitalizats a domicili.

Las plaças ne centre per andicapats son de 998 lièches per adults e 731 per mainatges.

L'ajuda sociala a l'enfança dispausa de 467 plaças.

Militar

Regiments

L'8 ^e regiment de paracasudistas d'infantariá de marina es estacionat a Castras dempuèi 1962. Sos faches d'armas son nombroses, en particular pendent operacions exterioras. A perdut uèch de sos òmes pendent l'emboscada d'Uzbin en Afganistan, lo 18 d'agost de 2008.

Albi a aculhit quatre regiments successius, dont lo darrièr es lo 7^e regiment paracasudista de comandament e de sosten dissolgut en 1992. Son casernament es vengut un bastiment universitari apartenissent a l'universitat Champollion.

Militars tarneses

Maréchal d'Empèri Soult, natiu del vilatge de Sant Amanç.

Imbert de Salles fasiá partida de la garnison qu'a defendut lo castèl de Montsegur pendent lo sèti de 1243-1244.

John Jean-Louis de Ligonier es un Castrés protestant refugiat en Anglatèrra ont venguèt Field marshal.

Jean-François de Galaup de Lapérouse e Henri Pascal de Rochegude son estats oficièrs de marina jos Loís XV e Loís XVI.

Jean-de-Dieu Soult es lo soldat tarnés de la Revolucion mai conegut, vengut manescal d'Empèri. Jean Joseph Ange de Hautpoul, general d'Empèri es mòrt a Eylau, coma los tres fraires Delga, mòrts a Wagram per dos d'entre eles e lo tresen pendent la retirada de Russia. D'unes de lors contemporanèus an subreviscut : Jules-Antoine Paulin, acaba director de las fortificacions de París e Emmanuel de Las Cases a acompanhat Napoleon I^er a Santa Elena e reculhit las memòrias de l'emperador dins son obratge Lo Memorial de Santa Elena.

Los soldats del XIX^e sègle los mai coneguts son Raymond Adolphe Séré de Ribièiras, conceptor de la ret de fortificacion dich sistèma Séré de Ribièiras o Louis-Casimir Teyssier defensor de Bitche en 1870-1871. Dins la marina, la familha Jaurés originària de Castras a balhat tres oficièrs superiors, Charles, amiral e son fraire Benjamin, contra amiral e lor cosin, Louis Jaurés, vice-amiral, frêre del politician Jean.

Lo general Salan a portat l'unifòrm entre 1917 e 1959. Es un dels participants al putsch d'Argièr. Paul Aussaresses, paracasudista de la liberacion de França a las guèrras de descolonizacion, a défrayé la cronica en 2000, en assumissent son recors a la tortura pendent la guèrra d'Argeria.

Veire tanben

Bibliografia

• Christian Amalvi, Jean Lo Pottier e Rémy Pech, Istòria de Tarn, Tolosa, Edicions Privat, 2018, 1018 p. (ISBN 978-2-7089-8380-9, BNF 45565083, SUDOC 23003053X).
• Collectiu, Atlàs de Tarn : Espaci, cultura e societat, Conselh general de Tarn, decembre de 2001, 41 p. (ISBN 2-907532-77-4)

• H. Nòra, C. Bou, R. Cubaynes e G. Martignac, Coneissença de Tarn, Estampariá cooperativa del sud-oèst, decembre de 1972, 179 p.

• Collectf, Atlàs : Espaci, cultura, societat, Conselh general de Tarn, 2001, 41 p. (ISBN 2-907532-77-4)

• H. Nòra, C. Bou, R. Cubaynes e G. Martignac, L'albigés, tèrra d'istòria e de torisme, Estampariá cooperativa del sud-oèst, decembre de 1974, 220 p.

• Los conselhièrs generals de Tarn, Archius departamentals, 2017 (lira en linha)
• André Minet, « la gripa espanhòla en País Tarnés : quand lo virus preniá lo tren … », Societat culturala del País crestavi, Castras, t. quasèrn n° 48,‎ 2021 (ISBN 978-2-904401-85-5)

Articles connèxes

• Lista de las intercomunalitats de Tarn
• Lista de prefèctes del Tarn
• Comunas de Tarn
• Lista de glèisas del Tarn
• Ancianas comunas de Tarn
• Lista de films virats dins Tarn
• Volontaris nacionals de Tarn pendent la Revolucion

Ligams extèrns

• Prefectura de Tarn
• Conselh departamental de Tarn
• Ressorsa relativa a la geografia :
  • INSEE (departaments)