Gramatica occitana

La gramatica occitana es l'estudi de las règlas que regisson la lenga occitana.

La gramatica occitana presenta de nombrosas similituds amb las autras lengas romanicas, sustot amb la gramatica catalana.

Los pronoms

Coma dins las autras lengas romanicas meridionalas, los vèrbs son normalament utilizats sens pronom subjècte, las desinéncias sufisent a identificar las formas verbalas (l'occitan se distinguís sus aquel ponch del francés e del francoprovençal). S'emplega lo pronom personal subjècte que per insistir sul subjècte o per balhar mai de pes a la frasa. Lo pronom personal subjècte reapareis dins d'unes parlars marginals o de transicion (marchois, cisalpin, etc.)

	Singular	Plural
1re degun	ieu / jo / io - ieu	nòstres / nosautres (m), nosautras (f), nosauts, (m),nosautas (f) (gasc), nautres (lim. e autres), mos, mosati (araneses) - nosautres
2e degun	tu - tu	vòstres o vosautres (m), nosautras (f), vosauts, (m), vosautas (f) (gasc), voludas (lim e autres), òsses (auv.) - vosautres
3e degun	ela (lim : ’la) o era (gasc) - ela el o eth (gasc) o agut (prov e lim) - el	eles/elis o eths (gasc) o ilhs (lim) - eles elas o eras (gasc) - elas	* - vosautras (forma cortesa)

L'article

L'article definit

• L'article definit singular : lo (masculin), la (femenin) o lo davant una vocala (masculin e femenin).
• L'article definit plural : los (masculin), las (femenin). En provençal, l'article definit plural, masculin e femenin es lei que pren un s davant una vocala.

• La contraccion de las preposicions a e de seguidas de l'article definit se fa davant un mot masculin, singular o plural, començant per una consonanta. Se fa pas pasmens ni davant un nom masculin començant per una vocala (amb l'article élidé), ni davant un nom femenin (levat en provençal al femenin plural)
  • a + lo : a lo, al.
  • a + los : aus, als.
  • a + lei (provençal) : ai, ais davant una vocala
  • de + lo : dau, deu, del.
  • de + los : daus, deus, dels.
  • de + lei (provençal) : dei, deis davant una vocala.
  • per lo : pel (lengadocian)
  • per los : pels (lengadocian)

L'article indefinit

• Article indefinit singular : un (masculin), una o ua en gascon (femenin). Lo lemosin coneis tanben la forma 'na al femenin.

• Article indefinit plural : de. En gascon e en lengadocian meridional, se l'emplega pas. En lemosin, s'a : daus (masculin) e de las (femenin).

La formacion del plural

La formacion del plural dels adjectius e dels noms diferís pauc.

1. D'una faiçon generala, lo plural s'obten en ajustant "s" a la forma del singular.

òme → òmes

femna → femnas

blanc → blancs

blanca → blancas

• Los plurals diches "sensibles" : Los mots acabadas per "ç, s, is, ch, g, sc, st" fan lor plural n'"ès" o demòran invariables (gascon e autres).

braç → braces

calas → taisses

mes → moisses

païs → païses

pas → passas

cases → casas

lasses → lassas

fach → faches

puèg → puèges

bòsc → bòsques

trast → trastes

trist → tristas

abondós → abondoses

foguères → fusas

ros → duras

• Los plurals sensibles diches "abusius" : d'unes articles, pronoms o adjectius fan egalament lor plural n'"ès".

un → unas

aquel → aqueles

el → eles

• Los mots en "tz" fan lor plural en "sos".

votz → voses

cantairitz → cantairises

Excepcion: la patz → las patz

2. Los noms d'ostal prenon la marca del plural.

los Andrieus, los Negres, los Ortolans, los Bòsques, los Rossins

3.Los noms emplegats amb un sens collectiu o partitiu an pas de plural.

la polalha, l'aujam, lo postam, l'arbram, lo folhum, l'auselum, lo femnum, la lenha, l'òssa, la frucha, lo bestial

4. Los mots que designan de causas compausadas de doas partidas o mai s'emplegan unicament al plural.

las bragas, las cauças, las mordassas, las morenas, los talhants, las tenalhas

• N'es tot parièr pels noms de fèstas, de ceremonias religiosas o de trabalhs agricòlas.

Cendres, Pascas, Vèspras, vigilhas, cubrisons, sègas, semenilhas, vendémias

5. Plural dels mots compausats.

• Se se forman per dos noms en oposicion o per un nom seguit o precedit d'un adjectiu qu'o qualifica, los dos tèrmes vàrian.

pòrta-fenèstra → pòrtas-fenèstras

nap-caulet → naps-caulets

agulha-cosent → agulhas-cosents

• Se se forman d'un adjectiu precedit d'un nom que servís de complement, de dos noms dont l'un es lo complement de l'autre, o d'un vèrb e de son complement, sol lo darrièr tèrme vària.

alablanc → alablancs

terratrèmol → terratrèmols

rampalm → rampalms

còrdolor → còrdolors

sarracap → sarracaps

palfèr → palfèrs

• Se se forman d'un nom seguit d'un nom suplementari, qu'o completa amb l'ajuda d'una preposicion, lo tèrme complement demòra invariable.

cap d'ostal → caps d'ostal

molin de vent → molins de vent

• Se, pasmens, lo sens de la composicion s'es perdut, los noms compausats an tendéncia a èsser tractats coma de noms simples.

aigardent → aigardents

vinagre → vinagres

vidalba → vidalbas

capmèstre → capmèstres

capmàs → capmases

maldecap → maldecaps

• Se pòt trobar de substantius que vàrian malgrat lor mòde verbal.

paucval → paucvals (paucval)

malagacha → malagachas (qu'a lo marrit uèlh)

fug-l'òbra → fug-l'òbras (pigre, fug-l'òbra)

6. Lo plural s'emplega aisidament per una causa unica, o multipla, o per balhar una valor expressiva.

sonar los classas (sonar lo clas); seguir las escòlas (anar a l'escòla); las susors me prenon (soi pres de susor); far las patz (far la patz); de cuols (sul darrièr); de ventres (sul ventre)

Lo vèrb

Se despartís los vèrbs occitans en tres categorias segon lor terminason : los vèrbs en -ar, los vèrbs en -ir, e los vèrbs en -e, -er o -re.

Vèrbs auxiliars

Coma en francés o en italian, los vèrbs auxiliars utilizats dins la conjugason dels tempses compausats son lo vèrb aver (aver) e lo vèrb èsser, èstre o estar, èster (gascon) (èsser).

L'enonciatiu

L'enonciatiu marca la natura de la frasa en gascon meridional:

• Afirmacion: Qué
• Exclamacion: Be
• Interrogacion: E
• Souhait: E
• Per rampelar una conjoncion, un pronom relatiu: quan...e o que...e
• Dins las proposicions talhas (vèrbs: dire, far...) E

Exemples:

• qué parli parli
• be i a longtemps! i a (se) longtemps !
• e tornaràs? tornaràs ?
• quan lo cocut e canta quand lo cocut canta

Lo gascon septentrional e oriental, e la rèsta del domeni occitan utilizan pas d'enonciatiu.

La conjugason

L'indicatiu present

Terminasons del vèrb en -ar :

-ar	Singular	Plural
1re degun	-i / -e / -o	-am
2e degun	-as	-atz
3e degun	-a	-an

Terminasons dels vèrbs en -ir :

-ir	Singular	Plural
1re degun	-issi / -isse / -isso	-issim / -issèm
2e degun	-isses	-issitz/ -issètz
3e degun	-is	-issen / -isson

Fòrça vèrbs s'acabant en -ir son de tip incoatiu. Se conjugan en intercalant una particula dicha infixe entre lo radical e la terminason: Radical + Infixe + Terminason. Los infixes son : EISH/ISH (gascon), ESC, ISS o ISC.

Terminasons dels vèrbs en -er o -re:

-e/-er/ -re	Singular	Plural
1re degun	-i / -e / -o	-èm / -em
2e degun	-ès	-ètz / -etz
3e degun	-°	òm / -en

A la 3^e degun del singular, se pòt observar un cambiament de la consonanta del radical dins d'unes cases : saber balha sap, poder balha pòt, dire balha ditz.

La terminason de la primièra persona del singular depend de la region e del dialècte parlat:

• -i : Provençal maritim, niçard (en plana), lengadocian, gascon
• -e : Provençal rodanenc, lemosin, auvernhat, lengadocian a l'Èst (Montpelhièr) e al Nòrd (Avairon e Cantal) de la zòna dialectala
• -o : Vivaroalpenc, niçard (en montanha)

Lo participi passat

• Participi passat dels vèrbs en -ar : radical + -at (masculin) o -ada (femenin). Lo tren ès arribat, la veitura ès arribada (lo tren es arribat, l'auto es arribada).
• Participi passat dels vèrbs en -ir : radical + -it (masculin) o -ida (femenin). Lo liure ès legit, la tarta ès finida (lo liure es legit, la tarta es acabada)
• Participi passat dels vèrbs en -e, -er o -re : radical + -ut (masculin) o -uda (femenin). Lo blat ès batut, la mirga m'a morduda (lo blat es batut, la mirga m'a morduda)
• Atencion i a fòrça vèrbs irregulars al participi passat.

Lo passat compausat

S'emplega per dire una accion començada dins lo passat e que se perlonga o a de consequéncias dins lo present. Se bastís amb l'auxiliar èsser/èstre/estar o l'auxiliar aver seguit del participi passat : ai parlat, son arribats. Lo vèrb èsser / èstre/ estar es son pròpri auxiliar, aital coma lo dels vèrbs pronominals, en general. L'advèrbi de negacion o de quantitat, se plaça en general entre l'auxiliar e lo participi passat : Ai pas dejunat.

La frasa negativa

• En general, l'advèrbi de negacion (pas, (pas) jamai o (non/non-non ) jamès (gascon), gaire non...) se plaça après lo vèrb : Parlèt pas (parla pas). En gascon e en provençal : Non / parlèt pas o Non parlèt (elparla pas) e en dins totes los dialèctes dins d'unas expressions ont se manten la negacion simpla : Non sabi/Non sai (sabi pas).

Article connèx

• Conjugason occitana
• Fonologia de l'occitan
• Prononciacion de l'occitan