bigordans

Bigordans

Majoretas de la bigordana de Tarba, desfilant a la fèsta de las flors de Banhèras de Luishon en 1968.

Populacions importantas per region

Bigòrra	mai o mens 100 000 (1789)

Autras

Regions d'origina	Comtat de Bigòrra
Lengas	Bigordan, francés meridional, francés estandard
Religions	Catolicisme, protestantisme
Etnias ligadas	Biguerres

Los bigordans son los abitants de Bigòrra, una region que representa una partida granda del departament de Pirenèus Nauts, sabent que doas enclavas bigordanas son situadas dins lo departament vesin de Pirenèus Atlantics. La populacion bigordana constituís una part dels gascons, dels occitans e dels franceses.

Ethnonymie

Los abitants de Bigòrra son istoricament coneguts jos mantun nom, a saber : Bigordans, Bigordans, Bigorrais, Bigorritains e Bigerrots. En mai, al XVIII^e sègle, d'unas personas escrivon Vigordan en plaça de Bigordan perque dins la region, òm fas pas la diferéncia entre lo [b] e lo [v] a aquela epòca.

I a d'un autre costat las formas latinas Bigerrio dins los escriches de Cesar e Bigerrus dins los de Plini e Paulin.

Chafres e provèrbi

Los romans an escaissat los ancians bigordans hirsuti Bigorrei, que significa literalament « espelofits bigordans », après la mòrt de Valérius Préconius e la desfacha de Manilius. Las pèls de las bèstias falbas e las de qualques animals domestics que los bigordans faiçonavan eles meteisses compausavan lors vestits, a causa d'aquò los romans los avián egalament escaissats pelliti.

Dins la primièra mitat del XIX^e sègle, los bearneses, lors vesins, lor repròchan de mancar de franquesa e los que citan amb orguèlh lo provèrbi Bearnès faus e courtès (Bearneses fidèls e corteses), mancan pas jamai d'ajustar Bigordan pir que can. Mas los bigordans preferisson comprene « falses e corteses » en plaça de « fidèls e corteses », en jogant sus l'ambigüité del mot faus.

Antropologia e etnologia

Segon lo Diccionari de Trévoux, los Bigerriones de Cesar son los bigordans. Abans la conquista d'Aquitània per Publius Crassus, los primièrs bigordans vivián en republica e la vila de Tarba n'èra la capitala. Lo fòrt Bigorra, qu'a balhat son nom a la província, la defendiá alara contra sos enemics e servissiá de refugi als abitants de la campanha, quand la guèrra los obligavan a quitar lors cajaròcas.

Al mièg del XVII^e sègle, Pierre Davity fa lo descriptiu seguent : per l'agach de Bigòrra, lo pòble i es naut a man, nascut a las armas, subte en sas entrepresas e pasmens dissimulat al possible, pauc cortés, ferotge e mal agradiu, s'es pas a las vals. A la rèsta, endura pas aisidament una injúria e comet de murtres per leugièra escasença. Es pasmens bon e leial, e naturalament simple. La noblesa i es galharda, sociabla, cortesa, bona e famosa per sa valentisa.

M. Picquet estima a la fin del XVIII^e sègle que de totes los pòbles aborigèns dels Pirenèus, los mens coneguts son los Bigorrais, autrament dich los bigordans. Ajusta que la beutat del climat los rend sans e agils, se lor tròbe en general un genre de fisionomia distintiva e un ensemble unifòrm. Lo « Bigorrais agricòla », de contunh ocupat a de rufas òbras, possedís la fòrça del còs, l'activitat e l'impetuositat del coratge ; parteja sa gaujor e sa vivacitat amb los basques, los lengadocians e los provençals. Enfin, la generositat e la bienfaisance son pels bigordans del XVIII^e sègle de las vertuts familiaras.

Tot e totjorn a la patria, dich Deville, lo bigordan s'es distinguit a totas las epòcas per la prigonda veneracion qu'a manifestada per sas leis e per sa fermetat a defendre sos privilègis. Entosiasta de sa libertat, convencut que las leis èran pas mens obligatòrias pels governaires que pels governats, resistiguèt sovent e amb coratge als temeraris que lor volguèron substituïr lors capricis e lors volontats. D'autres còps, obligat de cedir a la fòrça o a las circonstàncias, pleguèt davant sos tirans ; mas foguèt en los mespresant e en deplorant la violacion del pacte social otratjat dins sa persona, e non los patiments o las persecucions a las qualas èra en mòta, perque los saupèt totjorn suportar amb resignacion.

Lo caractèr del bigordan del XIX^e sègle es dobèrt, franc, autiu e, en general, pauc fach per serpejar. Un amor net que l'ardor de son imaginacion torna de còps un pauc tròp susceptibla, li fa regetar amb glòria, sovent amb duretat, l'ombra meteissa d'una ofensa. Mas a pena a relançat lo trach dont èra estat nafrat, qu'oblida la man que l'aviá dirigit, levat que de novèlas provocacions o venon pas trucar encara e, dins aquel darrièr cas, es pro dificil de manejar. Es coratjós, entosiasta de la libertat e del tot abnegat a sa patria, mas a de còps tròp de violéncia dins sas esfolissadas. Un dels traches distintius del caractèr dels bigordans, es que l'injustícia excita en çò lor dels sentiments dont son pas totjorn los maitres, mentre que se los mene a tot amb la doçor e la persuasion.

Sòbris e laborieux, los bigordans se distinguisson encara en 1818 per la franca cordialitat amb la quala s'aquitan dels devers de l'espitalitat . Estrangièr, sofrissent o malurós, son de títols sacrats per eles e jamai atenguèron pas de badas lors aurelhas. Cap a 1835, segon Abel Hugo, las costumas e lo caractèr dels abitants de Tarba e de las principalas vilas del departament de Pirenèus Nauts — dins las qualas afluent los estrangièrs que frequentan las aigas termalas — son emprentadas d'urbanitat e de cortesiá ; l'esperit de sociabilitat i es espandit. Se tròba a aquela epòca en çò dels bigordans una imaginacion viva, un esperit ardent e una sensibilitat qu'acaba sovent en susceptibilitat.

Dins l'Encyclopædia Britannica de 1984, los bigordans son encara considerats coma grop etnic distint, sus una carta entitolada Primary European Ethnic Cultura Areas.

Femnas

Las femnas en Bigòrra, dich Deville, son en general « fraiches e polidas ». An un aire de decéncia e de pudor aital coma de faiçons que, sens èsser liuras, daissan pas de se ressentir de la vivacitat de lor caractèr, e fan trobar fòrça calpres dins lor societat. Al XIX^e sègle, en vila, lo coble que dirigisson forma amb l'agulha e lo tricòt lor unica ocupacion ; a la campanha, l'ostalièra parteja amb son espós las òbras de la cultura de las tèrras e de la sèga, segon Deville n'i a quitament mai d'una sus la quala aquela ocupacion pesa quasi exclusivament. Tanben, los signes exteriors de la pubertat s'anóncian de plan bona ora en çò de la màger part d'entre elas al XIX^e sègle e èra pas rar, abans la publicacion dels còdis, de ne veire qu'èran maires a l'edat de dotze e tretze ans.

Acostumadas tre lor enfança a las òbras de la campanha, o a las ocupacions que son los atributs de lor sèxe, las dròllas sómian pas gaire a sortir de l'esfèra dins la quala son nascudas al XIX^e sègle : tota lor ambicion se limita a esperar un jorn la direccion d'un coble. Dròllas, son vivas, gaujosas e quitament un pauc leugièras ; femnas, aiman sincèrament l'espós que las estaca a son sòrt e li consacran lor existéncia ; maires, s'aquitan dels devers de la maternitat amb zèl e afeccion, quins que sián lor estat e lor fortuna, alachan lors mainatges e cal de las rasons plan poderosas per los engatjar a los abandonar als suènhs quasi totjorn inofficieux d'una maire estrangièra.

La femna del XIX^e sègle, dins aquela region, dirigida d'ora sul caminòl de la vertut, es acostumada a o prene pel regulator de sa conducha e Deville ditz que se la vei rarament se n'escartar ; ajusta que la vertut es la mai polida part de la dòt que las bigordanas pòrtan a lors esposes. Pasmens, es de femnas que, per lor amor excessiu pel lux, an arroïnat lors familhas ; n'es d'autres que, amb lo gost dels falses plasers, an introduch lo rambalh dins lors cobles. Enfin, N'i a tanben qualques unas que, oblidant çò que devon a lor reng, a lors mainatges, a la societat e a elas meteissas, traïsson la fidelitat qu'an jurada a lors esposes davant los autars ; mas aqueles exemples son fòrça rars.

Cresenças e supersticions

Segon Jean-Marie-Joseph Deville, la supersticion foguèt de totes tempses (e encara en 1818) un dels traches caracteristics del bigordan. Dotat d'una imaginacion e d'una arma ardenta, tròba un calpre indefinible dins totes los eveniments que, sortissent del tren ordinari de la vida, se restacan al meravilhós. Escota e reculhís amb la meteissa aviditat l'istòria dels òmes grands e los contes blaus. En 1818, i a almens los dos tèrces de las personas en Bigòrra que creson als bruèisses e mascas (apeladas localament brouches), als lops-garous e a las trèvas. L'autor considèra que, amb lo cap emplenat dels contes qu'an ausits sus l‘existéncia de las brouches, los mainatges vengan fòrça pusillanims, l'esglasi que lor inspiran aqueles èssers fantastics los seguís pertot.

Usatges e costumas

Encara en 1789, l'individú mai complit es lo que mòstra lo mai d'adreça a sautar, a dreçar un caval e a « petnar la barra » : aquel exercici consistís a lançar una pèrca fòrt pesuga.

L'endeman de las nòças, l'iniciada novèla quita la jaça noviala per relevar sos atraches per un abilhament recercat e se dispausar a recebre de nombrosas visitas que, segon l'usatge, devon lo venir obsedir. Aquelas visitas duran mantun jorn e quand son acabadas, los esposes son tenguts de los tornar totas, quitament las de las personas dont avián ignorat l'existéncia fins al jorn de lors nòças. Per tal de s'aquitar d'aquela espècia de deure, a lo qual se saupriá derogar jos pena de passar per incivil, los esposes se provesisson d'una quantitat granda de cartas de visita e van depausar una d'aquestas en çò de caduna de las personas que los a onorats de sa visita.

Cada còp que foguèt notòri qu'un marit s'èra daissat batre per sa femna, los qu'ocupavan mai o mens lo meteis reng qu'el dins la societat, s'amassavan en forma de mascarada sus la plaça publica. Una deputacion anava en çò del batut e o sasissiá, se n'aviá l'escasença, per o conduire al ponch de reünion. Aquí, s'o pintorlejava de carbon e s'o montava sus un ase, afrontant la coa, que se li metiá dins las mans. Dins aquel estat, un òme condusent l'ase pel licol, s'o passejava dins totas las carrièras ; i èra aculhit per las bramadas de la populaça a la quala servissiá de risada. Lo cortègi aviá lo suènh de s'arrestar de temps en temps per cantar, amb d'enòrmes pòrtavoses, una cançon patesa analòga a la circonstància e dont lo repic èra : Eh ! ron lan la, l'àzou qué courréra. Los coblets avián molzut a la caponariá del marit e a la faiçon dont èra estat tabasat per sa femna. Las mesuras presas per l'autoritat an fach tombar aquel usatge, se practica pas mai que rarament en 1818 e solament dins los vilatges.

Las danças, dins aquela region, an balhat naissença a un usatge singular qu'existís encara en 1818 : dins plan dels vilatges del departament e sustot dins la val d'Azun, son las dròllas que pagan los violons e, çò que i a en mai fòrt, es que prègan los cavalièrs per la contradança. Tanben, es pas rar qu'una jove, éprise de las formas o de las qualitats d'un dròlle polit, li ane far la cort, dins l'espèr de se'n far aimar. Arriba sovent tanben que quand las dròllas van al cabaret — çò que se vei de còps mas dins la montanha solament — es la galanta que paga tota la despensa.

Al XIX^e sègle, un usatge piós atira dos o tres còps per an a Héas e Bètharram un nombre important d'individús dels dos sèxes, motivats per de motius diferents. Los unes i van cercar la garison de lors dolors ; los autres, lo perdon de lors pecats ; qualques unes, la fin de lor esterilitat ; mantun, l'escasença d'escamotar las borsas dels curioses ; e la màger part, la licéncia e lo desengatjament. Es una vertat constatada per totes los viatjaires desinteressats qu'an visitat aqueles endreches. Aquel pelegrinatge dura dos jorns e se fa dos a dos, valent a dire que cada pelegrin mena sa pelegrina, al mièg dels cants religioses e profans, la pelegrina pren a la partença lo braç del pelegrin que quita pas mai qu'a son retorn.

Lengatge

Lo dialècte que parlan tradicionalament los abitants de Bigòrra es lo Bigordan, autrament escrich bigordan. S'agiguèt d'una varietat de gascon. Al XVIII^e sègle, se lo « Bigorrais agricòla » cerca de comunicar dins son lengatge qu'es passionat, rapid, aital coma escalfat pels juraments e las protèstas, s'agita, precipita sa votz de còps a una octava al dejós del ton natural, per la relevar subte fins al ton mai agut.

En 1818, lo dialècte bigordan qu'es sonòr, rapid, expressiu e plen d'imatges, es en general parlat dins totas las familhas e quitament dins las societats, levat que s'i tròba d'estrangièrs e encara, i a fòrça personas que, per costuma, se sauprián pas entretenir un quart-d'ora en francés sens lançar de frasas dialectalas dins la conversacion. Los primièrs sons que, a aquela epòca, frapan l'aurelha dels mainatges son dialectals, lors primièrs accents o son tanben, es en dialècte que desparlan entre eles a la sortida del brèç. Arribats a l'edat de sèt o uèch ans e forçats, enanant a l'escòla , d'aprene la lenga francesa, traduson lo dialècte en francés per facilitar las causas. Sabent que resulta totjorn dels jòcs de mots d'aquelas traduccions ; per exemple, la ratapenada s'apèle en dialècte tigne-hus, s'ignòren lo nom francés de l'animal, van alara traduire literalament tigne-hus per tinha-fus. Los paisans son jos aquel rapòrt obligats de procedir coma los mainatges. Lor educacion essent plan circonscricha en aquel temps, lor arriba, quand son forçats de parlar francés, de francizar lor dialècte de la faiçon mai singulara e aquò tant que parlan pas ni francés ni bigordan, mas una mescla de las doas qu'es quasi totjorn inintelligibla.

Lo parlar bigordan s'escriu pas en 1818, malgrat que la màger part dels prèires se'n servisson per lors presics per tal d'èsser mai plan ausits d'auditors. Es pasmens susceptible d‘èsser escrich, se plega plan aisidament a las règlas de la poesia, aital coma a l'estructura del vèrs. Dins França pintoresca, lo lengatge dels abitants del departament de Pirenèus Nauts es descrich coma essent viu, iperbolic, syncopé e de còps dur, mas totjorn expressiu e fòrça accentuat, çò que li balha de prosodia e de l'expression. Abel Hugo ajusta qu'aquel lengatge es ric, abondant, pròpri a exprimir totas las idèas, totas las sensacions, totes los besonhs, e dotat jos d'unes rapòrts de netetat e de finesa.

Costums

• Exemples
• 
• 
• 
• 

Una mesa simpla, mas eleganta sens lux, distinguís en 1818 la femna de la vila de la de la campanha, qu'a pas per tota ondradura que lo colorit de la santat e una netetat pro recercada dins sa farda. Las paisanas an pasmens dos ornaments que lor son particulars a aquela epòca : lo primièr es una crotz d'aur dominada per un còr de meteis metal, que travèrsa un velós de seda negra que se nosa darrièr lo còl e estaca tombar la crotz sus la garganta ; lo segond es una espècia de capuchon fach de lençòl escarlata. Se plaça sul cap, darrièr la quala s'auça en poncha e davala fins a la talha.

En 1835, lo costum dels abitants de Pirenèus Nauts es simple e comòde : fach d'estòfas del país, çò qu'ofrís en mai remarcable en çò dels òmes coma en çò de las femnas es la cofadura. Pels òmes, aquela cofadura es, dins lo país de plana, lo berret aplatit dels bearneses e dins la montanha un naut bonet de lana pro fèrma per demorar drech sul cap ; los òmes pòrtan pendent la marrida sason de larjas capas a l'espanhòla. La cofadura de las femnas se compausa a aquela epòca d'una espècia de capairon de lençòl rog, bordat de negre, que se pausa sul cap e que se nomma « capulet ».

Regim alimentari

Lo cultivator de Bigòrra del XVIII^e sègle, sòbri e contentat de pauc, preferís a la carn dels vegetals, dels laitages e de la frucha ; ne vària pas que la preparacion, qu'es pas reducha en sciéncia omicidi. Lo fons de sa noiridura es de farineta preparada amb de grans rostits, o solament brunesits al fuòc. Es pas l'estomac void qu'es dificil de contentar, es l'estomac afastigat. De pan negre, de l'alh e de l'aiga, fan viure lo lauraire.

Demografia

En 1789, la populacion de la província bigordana qu'es de mai de 603 abitants per lèga carrada, es de mai o mens 100 000 abitants dispersats dins 384 vilas o vilatges.

Migracions e diaspòra

Una partida de la populacion bigordana a migrat a las Americas, dont Sant Domingo.

Cap a 1900, i a 1 005 migrants provenent de Pirenèus Nauts a París. En 1891, i a de bigordans dins totes los quartièrs de la vila parisenca, son pasmens mai nombroses dins lo 5^e arrondiment, en particular dins lo quartièr del Jardin-de las-Plantas.

Veire tanben

Bibliografia complementària

• Rolande Bonnain-Dulon, « Migracion, exclusion e solidaritats : los bigordans a Buenos-Airas al sègle XIX  », in Los excluses de la tèrra en França e a Quebèc, XVII^e – XX^e sègles, edicions del Septentrion, 1998 (ISBN 2894481179)
• Charles Durier, Los Uganauds en Bigòrra, París, Champion, 1884
• Gaston Hèishas, Los Companhs de Gastounet : Istòrias viscudas per de resistents bigordans, 1946
• Norbert Rosapelly, Marins bigordans, París, Champion, 1902

Articles connèxes

• Demografia de Pirenèus Nauts
• Istòria de Pirenèus Nauts