Fonologia
Deu pas èsser confondut amb Fonetica.
| Partida de | |
|---|---|
| Practicat per |
Phonologue (d) |
| Objèctes |
La fonologia o fonemica es la branca de la lingüistica qu'estúdia l'organizacion dels sons del lengatge dins las diferentas lengas naturalas. Es complementària de la fonetica, que s'interèssa a aqueles sons eles meteisses, independentament de lor emplec. La fonetica s'interèssa als sons coma unitats acosticas produchas per un mecanisme fisiologic (fòns) ; la fonologia, als sons coma elements d'un sistèma (fonèmas).
Expausat del metòde fonologic[modificar | modificar lo còdi]
Distinguir lo son del fonèma[modificar | modificar lo còdi]
Lo fonèma /r/ en francés pòt servir de bon exemple. Un francofòn pòt prononciar lo mot rat amb un /r/ voludat [r], un /r/ grassejat [ʀ], o encara un /r/ gutural [ʁ] ; la fonologia i veirà pas pasmens qu'un sol fonèma /r/, perque es pas possible, en francés, d'opausar, per exemple, tres mots que debutarián cadun per una d'aquelas menas de /r/ e serián seguits de /a/ : aquela distincion interèsse pas que la fonetica. Autrament dich, [ra] (amb /r/ voludat), [ʀa] (amb /r/ grassejat, coma los prononciava Édith Piaf) e [ʁa] (amb un /r/ gutural) se reduson totes tres en seguida de fonèmas /ra/, e aquelas seguidas de fòns designan totas lo meteis mot. Se dirà mentre que los sons [r], [ʀ] e [ʁ] son de variantas liuras del fonèma /r/, valent a dire divèrsas possibilitats de realizacion que contrastan pas en francés (mentre que [r] e [ʁ] s'opausan dins la prononciacion de l'arab e constituïsson dos fonèmas distints).
La fonologia avent pas besonh d'aver per mira d'una tanben granda precision que la fonetica, utiliza pas tant de simbòls qu'aquela darrièra e seguís sovent de las notacions que son pròprias a l'estudi de cada lenga. Atal, dins l'exemple precedent, se [ʀ], [ʁ] e [r] (notacion fonetica) designan de sons diferents, /r/ (notacion fonologica) servirà a denotar impòrta pas lo qual d'allofòns tant qu'aquestes s'opausan pas dins la lenga.
En mai, se se pòt descriure foneticament los sons coma se presentan, d'arreu, cal, en fonologia, respectar la règla « un signe = un fonèma ». Per exemple, dins lo mot anglés choose, çò qu'un francofòn analisariá espontanèament coma una succession de dos sons [t] + [ʃ] (« ch »), correspond en fach a un sol son : una africada. Çò sa, representat per un sol simbòl /t͡ʃ/, a egalament estatut de fonèma perque permet d'opausar de parelhs minimals contenent /t/ o /ʃ/ (tat e gat). Dins la frasa anglesa, se pòt perfièchament trobar una succession /t/ + /ʃ/. Aicí, /t͡ʃ/ s'opausa a /tʃ/ e sufís a modificar lo sens de la frasa ; comparar en anglés :
- /waɪˈt͡ʃuːz/ why choose?
- /waɪtˈʃuːz/ white shoes
Notam pasmens qu'un tal exemple constituís pas un parelh minimal, perque d'autres phénomèmes (intonacion, nautor) los diferéncien.
Pasmens, la succession de fonèmas non africats fa de còps tanben besonh en francés (al contra de l'anglés, lo ton es pas notat en fonologia francesa e realizat foneticament a l'agrat de l'interlocutor seguent l'intencion, e n'es tot parièr per la longor fonetica de las vocalas francesas) :
- /sɛtʃɑ̃kəʒɛm/ sèt cants qu'aimi, al minim realizat [sɛt ʃɑ̃k(ə)ʒɛm]
se distinguisca de :
- /sɛt͡ʃɑ̃(ɡ)kəʒɛm/ es Chang qu'aimi, al minim realizat [sɛ t͡ʃɑ̃k(ə)ʒɛm]
La primièra version necessite de marcar una pausa entre los dos fonèmas /t/ e /ʃ/ per evitar l'affrication, mentre que dins los autres cases, las pausas entre mots son pas sovent marcadas ni foneticament ni phonologiquement, e l'affrication es realizada automaticament dins lo discors usual rapid. Aquela affrication que crèa un sol fonèma en fonetica càmbia pas la fonologia dels mots. Un tal cas ont la distincion fonologica fa besonh se produtz pas que pels manlèus de mots estrangièrs començant per d'africadas après un mot acabant per una vocala, e l'usatge francés es d'alongar la vocala, o de marcar la pausa, o de marcar lo ton en prononciant l'africada del mot manlevat.
Lo parelh minimal[modificar | modificar lo còdi]
Traches distintius, traches pertinents e unitats discretas[modificar | modificar lo còdi]
En fonetica s'apèla trach distintiu un son que permet a l'auditor de distinguir dos fonèmas de prononciacion pròcha. En fonologia, s'apèla trach pertinent un trach distintiu que, dins l'organizacion d'una lenga particulara, servís efectivament a distinguir dos fonèmas. Enfin, una unitat discreta es la sequéncia sonòra minimala qu'un auditor-locutor pòt identificar coma fonèma dins una sequéncia sonòra.
Las correlacions[modificar | modificar lo còdi]
Quand lo quitament trach distintiu permet d'opausar una seria de fonèmas, se parla de correlacion fonologica. E lo trach distintiu en question s'apèla la marca de correlacion. Per exemple : lo trach de sonoritat es en francés una marca de correlacion, perque permet d'opausar de fonèmas sords a de fonèmas sonòrs de la faiçon seguenta :
/-sonoritat/= /p/, /t/, /k/, /f/ ,/s/ ,/ʃ/ /+sonoritat/= /b/, /d/, /ɡ/, /v/ ,/z/ ,/ʒ/
La distribucion[modificar | modificar lo còdi]
Las unitats distintivas auràn pas necessàriament una valor establa. Lor qualitat fonetica pòt cambiar segon l'entorn : s'a afar a de fenomèns de variacion. Lor qualitat fonologica, valent a dire lo caractèr distintiu, pòt desaparéisser : s'a afar a de fenomèns de neutralizacion.
La variacion[modificar | modificar lo còdi]
Un entorn fonetic diferent pòt aver d'influéncia sus las caracteristicas foneticas d'un fonèma : cal totjorn examinar totes los entorns possibles d'un son dont se vòl establir la foncion fonologica. Tornam a dos sons qu'avèm mencionats : [œ] pòble e [ø] poblat (se los crida dels « vocalas mejanas anterioras arredondidas ») ; an pas la meteissa distribucion que dins de plan rars cases, per exemple, pòdon èsser commutadas dins lo meteis entorn fonetic dins los mots jove / june amb [ʒœn] / [ʒøn] o encara fun / foehn [fœn] e [føn]. Pasmens, mes a despart aqueles dos cases, d'un autre costat, l'entorn fonetic es diferent : s'aurà, per exemple, onor [ɔnœʁ], mas ni *[ɔnœ] ni *[nœ], e s'aurà nos [nø] mas non *[nøʁ]. Pasmens, a causa d'aqueles dos cases, se pòt pas dire que s'a una sola e quitament unitat fonologica qu'a siá la forma [œ] siá [ø]. E es çò que nos avèm vist : lo fonèma /ø/ a doas variantas, segon l'environament fonetic. Un autre exemple seriá aqueles [sø] e sòrre [sœʁ] : es la preséncia de la consonanta qu'indusís la variacion. Aquelas variantas combinatòrias son dichas en distribucion complementària : quand un apareis, l'autre es impossible, e recipròcament.
Los factors susceptibles de balhar luòc a una distribucion complementària son :
- Las caracteristicas foneticas dels sons de l'entorn ;
- L'estructura sillabica (sillaba dobèrta o barrada) ;
- La plaça dins lo mot o la sillaba (posicion iniciala, mediana o finala) ;
- La plaça respècte a l'accent de mot.
Qualques exemples dins diferentas lengas :
- en anglés britanic, los mots sill (relaisset, lindal), silk e silly. Lors retranscripcions foneticas son : [sɪɫ], [sɪɫk] e [sɪlɪ], ont [ɫ] es una articulacion apelada l escur, i.e. auçament de l'esquina de la lenga cap al vel del palais ;
- en anglés britanic, es impossible d'aver *[sɪl] o *[sɪlk] amb un l clar, o [ˈsɪ.ɫi]. S'aurà donc jamai l'oposicion [ˈsɪ.ɫi] e [ˈsɪ.li]. Los sons [l] e [ɫ] son doas variantas combinatòrias d'un fonèma unic /l/. La varianta [ɫ] apareis en posicion pòst-vocalic dins la sillaba, mentre que la varianta [l] apareis en posicion prat-vocalic dins la sillaba, coma dins [laɪt] o [dɪˈlaɪt] ;
- l'alemand possedís dos fricativas sordas, l'una palatala [ç], e l'autre velar [x] : Licht [lɪçt] e Nacht [nɑxt].
Se pòt ensajar de far los parelhs minimals seguents, las que se rapròchan lo mai de çò que se sap èsser un parelh minimal :- nicht [nɪçt] e Nacht [nɑxt],
- Licht [lɪçt] e lacht [lɑxt].
- Se la vocala es anteriora ([ɪ]), la consonanta qu'apareis es palatala : [ç] ; se la vocala es posteriora ([ɑ]), la consonanta es velara : [x]. [x] e [ç] son doas variantas combinatòrias d'un meteis fonèma, e las condicions d'aparicion de las doas variantas son ligadas a la qualitat fonetica de la vocala.
La neutralizacion[modificar | modificar lo còdi]
Quand una oposicion a pogut èsser establida, es gràcias a un nombre important de parelhs minimals qu'illustran l'ocurréncia de dos fonèmas dins una distribucion balhada. Mas la conclusion a la quala se pòt abotir es pas necessàriament valabla per totas las distribucions. Prenèm l'alemand. Coneis l'oposicion /k/ /ɡ/ a l'iniciala o en posicion intervocalica, coma dins :
- kraus (cresput) e graus (espantós) ;
- hake ((ieu )penja) e Hage (boissons).
Mas, en posicion finala, i a pas mai de distincion : se tròba que lo son [k] : Tag [taːk], sag [zaːk] o Sack (sac) [zak]. L'oposicion es alara neutralizada. La neutralizacion se fa al profièch de la consonanta sorda /k/, que ven l'archiphonème /K/. L'archiphonème es lo produch de la neutralizacion d'una oposicion, e senhala que, dins una distribucion balhada, una distincion entre dos fonèmas pèrd son caractèr distintiu.
Dins lo domeni vocalic, lo francés es interessant : es la distincion entre marèa [maʁe] e palun [maʁɛ], o dintra estiu [ete] e pièjas [etɛ]. En posicion finala, los dos fonèmas /e/ e /ɛ/ an una valor distintiva. Mas dins totas las autras distribucions, l'oposicion /e/ e /ɛ/ es neutralizada : l'una o l'autre de las valors foneticas desapareis pas, se tròba l'una o l'autre, mas lo passatge de l'una a l'autre fa pas cambiar la significacion del mot. Aicí, la neutralizacion implica la disparicion del caractèr distintiu d'una oposicion entre dos sons. Se parlarà donc totjorn d'una neutralizacion d'una oposicion fonetica, e non d'un fonèma. Atal, pel mot enregdit, se pòt aver la prononciacion [ʁedi] o [ʁɛdi]. [e] e [ɛ] son alara doas variantas de l'archiphonème /ɛ/. Las neutralizacions son de fenomèns frequents dins los diferents sistèmas fonologics. Concernisson d'oposicions isoladas (çò que venèm de veire), mas tanben dels ensembles d'oposicions, es çò que se crida de correlacions. Es, per exemple, lo cas de la correlacion de voisement (oposicions entre consonantas voisées e non voisées)
- En francés, se tròba los mots examèn e vexar. Lo primièr possedís doas consonantas voisées consecutivas [ɡ] e [z] : [ɛɡzamɛ̃] ; lo segond possedís las doas consonantas non voisées correspondentas [k] e [s] : [vɛkse].
- Quitament causa en anglés. S'a raised e raced : dins lo primièr mot, las consonantas son voisées [z] e [d] : [reɪzd] ; dins lo segond, las consonantas son non voisées [s] e [t] : [reɪst].
Dins aqueles dos sistèmas fonologics, la correlacion de voisement es neutralizada. D'un ponch de vista fonetica, es un fenomèn d'assimilacion . Mas l'entorn fonetic que genèra de neutralizacions es pas totjorn facila de caracterizar. Es lo cas, en anglés, de la neutralizacion de l'oposicion entre /s/ e /ʃ/ davant /l/ e /r/. Aquela oposicion es plan establida dins los contèxtes seguents : same e shame, o mass e mash. Pasmens, desapareis davant /r/ e /l/, e l'archiphonème /ʃ/ resultant d'aquela neutralizacion a doas variantas [s] e [ʃ], que se despartisson atal :
- [s] davant /l/ : slug [slʌɡ], sleek [sliːk], slink (nascut abans d'ora, per un animal) [slɪŋk],
- [ʃ] davant /r/ : shrug [ʃrʌɡ], shriek [ʃriːk], shrink [ʃrɪŋk].
Es un trach fonetic que balha luòc a aquela neutralizacion : [ʃ] e [r] an en comun un arrondiment dels pòts, [s] e [l] se pronóncian pòts escartats. Atal, per saber quala oposicion es neutralizada ; lo phonologue deu rasonar sus l'ensemble de las vocalas e de las consonantas oralas d'un sistèma fonologic balhat, donc sus de sistèmas d'oposicions.
La distribucion lacunaire[modificar | modificar lo còdi]
La distribucion lacunaire es l'indici que permet de diagnosticar siá una distribucion complementària, siá una neutralizacion. En anglés, es la distribucion lacunaire del l escur (absent en debuta de sillaba), e aquela, complementària, del l clar (absent en fin de sillaba) que permeton de conclure a una distribucion complementària d'aquelas doas variantas del fonèmas /l/.
Mas la conclusion es pas totjorn tanben facila : es lo cas de las consonantas [ʔ] e [h]. Son pas commutablas, e pòdon pas balhar luòc a de parelhs minimals. /h/ e /ʔ/ son pr'aquò considerats coma de fonèmas (an una foncion distintivas respècte a las autras consonantas), mas an totes dos una distribucion lacunaire, lors distribucions lacunaires respectivas se trobant èsser complementaris.
Lo problèma dels fonèmas compausats[modificar | modificar lo còdi]
Notacion de sistèma fonologic[modificar | modificar lo còdi]
Per convencion, una transcripcion fonologica se plaça entre barras oblicas : /ʁa/ es la transcripcion fonologica del mot francés rat. Cada simbòl utilizat deu renviar pas qu'a un sol fonèma e cada fonèma deu pas èsser codat que per un sol simbòl. Los simbòls utilizats son sovent los de l'API mas se tròba de nombroses metòdes de transcripcion, segon las lengas, los autors, las epòcas. Entre autres, pel francés, la notacion Alfonic iniciada per André Martinet. Aquelas notacions son largament inspiradas de las archigraphèmes tals coma revelats per Nina Catach.
Lista de tèrmes pròpris a la fonologia[modificar | modificar lo còdi]
- unitat discreta ;
- unitat suprasegmentale ;
- allofòn ;
- distribucion (liura, complementària, parciala, etc.) ;
- neutralizacion ;
- fonèma ;
- archiphonème ;
- parelh minimal (e oposicion pertinenta) ;
- signe lingüistic.
- estructura
Patologias del sistèma fonologic[modificar | modificar lo còdi]
Los trebols fonologics son de trebols qu'atenhon la constitucion del sistèma fonologic, e en consequéncia la construccion del sistèma fonologic dels mots. S'agís de trebols centrals, que tòcan l'integritat de las representacions d'un nivèl lingüistic dins lo sistèma cognitiu.
Bibliografia[modificar | modificar lo còdi]
- Henriette Walter, Fonologia del francés, Coll. Lo Lingüista, escomesas, PUF, 1977, 162p.
- Yvon Desportes, Fonologia del francés, Novèls Quasèrns de la Sorbona, París, 4/2010 (54 paginas)
- Edward Sapir, « la realitat psicologica de las phonémes », Journal de Psicologia Normala e Patologica, panatòri. 30, , p. 247–265
- Ferdinand de Saussure, Cors de lingüistica generala, París, Payot, 1916.
Veire tanben[modificar | modificar lo còdi]
Articles connèxes[modificar | modificar lo còdi]
Lingüistas especializats[modificar | modificar lo còdi]
Ligams extèrns[modificar | modificar lo còdi]
- Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas :
