Grand Bretanha

Grand Bretanha Great Britain (en)
Vista satellita de Grand Bretanha.
Geografia
País	Reialme Unit
Archipèla	Illas Britanicas
Localizacion	Ocean Atlantic
Coordinadas	53° 50′ 00″ N, 2° 25′ 00″ O
Superficia	229 850 km2
Ponch culminant	Ben Nevis (1 345 m)
Geologia	Illa continentala
Administracion
Nacions constitutivas	Anglatèrra País de Galas Escòcia
Demografia
Populacion	63 700 000 ab. (2013)
Densitat	277,14 ab./km2
Mai granda vila	Londres
Autras informacions
Descobèrta	Preïstòria
Fus orari	UTC+0
Geolocalizacion sus la carta : Euròpa Grand Bretanha Grand Bretanha
Illas al Reialme Unit

Grand Bretanha (en anglés : Great Britain o mai rarament Britain, en galés : Prydain Fawr, en scots : Great Breetain, en cornic : Breten Veur, en gaelic escocés : Breatainn Mhòr, en breton : Breizh-Veur) es una illa al larg del litoral nord-oèst de l'Euròpa continentala. Representa la majoritat del territòri del Reialme Unit. En son accepcion politica, aquel toponim designa Anglatèrra, lo país de Galas e Escòcia aital coma la màger part dels territòris insulars contigús a l'exclusion de l'Illa de Man e de las Illas Anglonormandas.

Situada a la joncion de l'Atlantic e de la mar del Nòrd, es separada d'Irlanda per la mar d'Irlanda e del continent per la Marga. Es la mai granda illa e la mai poblada del continent europèu.

Terminologia

Terminologia de las illas britanicas.

Toponimia

La primièra ocurréncia de l'associacion dels mots « Granda » e « Bretanha » per designar las illas britanicas se tròba en grèc ancian, sustot utilizada per Ptolemèu per far la distincion entre Grand Bretanha (grèc ancian : Μεγάλη Βρεττανία) e Irlanda (grèc ancian : Μικρά Βρεττανία).

Grand Bretanha es l'equivalent francés de l'anglés Great Britain dirèctament eissit del mejan anglés Great Brittaigne, e de l'anglonormand la Granda Brettayne, aquel tèrme venent de l'ancian francés Bretaigne. Es derivat del latin medieval Britannia Maior — per oposicion a Britannia Minor que designava la peninsula francesa —, declinason de Britannia o Brittānia, « la tèrra de las Brittons ». Britannia es una latinizacion de las denominacions grècas Πρεττανοί, Βρεττανίαι (emplegadas per Pythéas, qu'a fach un viatge d'exploracion a l'entorn de las Illas Britanicas entre 330 e 320 abC), transcrichas del cèlta britonnique *Pretani, ethnonyme que poiriá far referéncia als còsses pintrats o tatoats de las tribús poblant las illas. Pasmens, (Granda)-Bretanha suplantarà pas qu'als IX^e e X^e sègles l'apellacion Albion (derivada del celtic Alba, « blanc », que designèt puèi unicament Escòcia).

Istoricament, los noms Bretanha insulara, de còps egalament cridada l'illa de Bretanha, son estats utilizats.

Definicion politica

Istoricament, Grand Bretanha compren los territòris d'Anglatèrra , d'Escòcia e del país de Galas mai dels grops periferics apartenissent a aqueles païses tradicionals, segon l'exemple dels Sorlingues, de las Ebridas, de las Orcadas o de las Shetland, mas incorpòra pas ni l'illa de Man ni las illas Anglonormandas, convencionalament compresas dins l'ensemble de las Illas Britanicas, al meteis títol qu'Irlanda . Aquela division es fixada dempuèi mai o mens un millenari ; de per abans, i aviá en Grand Bretanha mai de païses tradicionals coma lo reialme Picte dins los Highlands, lo Dalriada dels Scots, lo Strathclyde dels bretons, lo Gwynedd e lo Dyfed dels galeses, la Domnonée cornouaillaise, e los reialmes anglosaxons de Bernicie, Nordumbrie, Mèrcia, Anglie, Essex, Wessex, Sussex e Kent, dont las denominacions se son conservadas dins la memòria de l'illa o coma noms de comtats o de regions.

Lo tèrme Grand Bretanha es de còps utilizat per error coma sinonim de Reialme Unit, sustot que totes los abitants del reialme son ciutadans britanics (British). Lo Reialme Unit inclutz pasmens l'Irlanda del Nòrd, que fa pas partida de Grand Bretanha.

Geografia

Geologia

Geologia (simplificada) de Grand Bretanha e de las iles a l'entorn

Localizacion de Grand Bretanha.

Grand Bretanha es lo país d'origina de la geologia modèrna, dont los principals mèstres son Charles Lyell e Richard Owen.

L'illa es separada de la d'Irlanda per una mar presenta a causa d'una depression bathymétrique deguda a un sus-cavada per las calòtas del darrièr periòde glaciari; son aqueles meteisses glacièrs que son responsables de la cavada de las vals glaciàrias que son los lacs o fiòrds d'Escòcia, vals dont los aisses, valent a dire l'ais d'escorrement dels glaces, son justament dirigits cap a aquela mar entre Grand Bretanha e Irlanda ont la calòta principala se trobava.

Istòria

L'illa de Grand Bretanha es, a l'entorn de las annadas 500 esbrigalhada en pichons reialmes pictes, celtics o anglosaxons dont los pòbles e los noms se retròban de còps tanben en Irlanda, en Armorique e en Germania.

Abans de s'apelar « Grand Bretanha », aquel territòri (o sa partida la mai al sud) s'apelava simplament « Bretanha » (Britannia en latin) e èra poblat, al sud, de bretons, pòble de lenga celtica resultant de diferents corrents migratòris eissits del continent. Al nòrd vivián los Pictes, pòble dempuèi de temps celtisé mas d'origina mai anciana (e discutida), contra las incursions de lo qual los romans avián auçat de limas, dont la paret d'Adrian. A partir de la fin del III^e sègle e mai fòrça a partir del VI^e sègle, una partida de la populacion cèlta de Bretanha migra sul continent, en Armorique, Asturias e Galícia : s'i romaniza al contacte dels autoctòns, siá en partida (« païses gallo » en Bretanha), siá integralament (Asturias e Galícia). Se parla, dempuèi, de Bretanha insulara (granda Bretanha o Britannia maior) e de Bretanha continentala (pichona Bretanha o Britannia minor : actuala Bretanha).

En francés, lo tèrme « Bretanha » acaba per s'estacar a la peninsula armoricana, mentre que lo tèrme « Grand Bretanha » designa l'anciana Bretanha insulara. En anglés, lo tèrme Britain es correntament emplegat per parlar de la « granda Bretanha », mentre que Brittany designa la Bretanha continentala.

Grand Bretanha patís d'invasions successivas de poblament. Al sud s'installan sustot dels Angles e dels saxons. Mai al nòrd s'installan dels vikings, venguts dels actuals Danemarc e Norvègia. En 1066, Anglatèrra es conquistada pels normands de Guilhèm lo Conquistaire.

George Lily (en), carta de las illas britanicas, 1556.

L'unificacion de Grand Bretanha en un Estat politic e sobeiran es estat progressiva. La conquista anglesa del país de Galas s'acabèt en 1282 sus un prat batalhièr, amb la victòria d'Edoard I^er sus Llywelyn, lo darrièr prince galés independent. Lo país es vengut una partida constituenta del Reialme d'Anglatèrra en 1536.

Las coronas d'Anglatèrra e d'Escòcia son portadas pel meteis sobeiran dempuèi Jacques (James) I^er d'Anglatèrra e VI d'Escòcia, que montèt sul tròne escocés en 1567 e sul tròne anglés en 1603, en seguida del decès de sa cosina Elisabèt I^re d'Anglatèrra. Lo 20 d'octobre de 1604, s'autoproclamèt « King of Great Brittain, França and Ireland » (« Rei de Grand Bretanha, de França e d'Irlanda »), títol qu'an représ d'unes de sos successors. Jol regne d'Anna I^re de Grand Bretanha, dempuèi l'Acte d'Union de 1707, los parlaments d'Anglatèrra e d'Escòcia son estats fusionats e las doas nacions constituïsson un meteis reialme, Grand Bretanha.

Lo país coneis la revolucion industriala mai d'ora qu'endacòm mai, de par amb la liberalizacion dels escambis, lo desvolopament rapid de la ret de canals e las innovacions dins lo carbon, la fonta al còc o lo coton.

En 1801, la corona d'Irlanda, que los angleses tenián dempuèi lo XII^e sègle, fusionèt a son torn amb la Corona britanica, creant atal lo « Reialme Unit de Grand Bretanha e d'Irlanda », o simplament lo Reialme Unit : aquela fusion foguèt pas jamai acceptada pel clergat catolic d'Irlanda, perque aquò tornava a sometre l'illa al cap de la Glèisa anglicana e al poder dels protestants. Après mai d'un sègle de luchas, l'Estat liure d'Irlanda quitèt lo reialme en 1922, o daissant amb lo nom de « Reialme Unit de Grand Bretanha e d'Irlanda del Nòrd ».

Es lo primièr país a conéisser una aviada fulguranta del camin de fèrre puèi un recors massís a la moneda de papièr, mentre que los metals precioses demòran dominants endacòm mai. L'Epòca victoriana, o las annadas de regne de Victoria I^re del Reialme Unit, de 1837 a 1901 veson Grand Bretanha accentuar son lideratge mondial.

La Primièra Guèrra Mondiala remet en causa aquela dominacion, al profièch dels Estats Units. Tre 1925, lo Reialme Unit anóncia son retorn a l'escandilh-aur , la libre essent passada a la davalada 1923 de 76 a 91 francs en dètz setmanas. Aquela decision de Winston Churchill, prèsa jos l'influéncia d'una "City" que vòl demorar primièra plaça financièra mondiala, es fustigada per l'economista John Maynard Keynes, perque pausant sus la paritat d'una libre per 4,86 dòlars, que penaliza l'industria britanica. L'indici de la produccion manufacturièra atenh pas que 106 en 1928 en Grand Bretanha, sus una basa 100 en 1913, contra 118 en Alemanha e 139 en França.

Los britanics son atal los perdents de la fòrta expansion de las annadas 1920.

Tres grands païses industrials europèus	Reialme Unit	Alemanha	França
Auça de la produccion manufacturièra entre 1913 e 1928	6 %	18 %	39 %

Annèxes

Articles connèxes

• Illas Britanicas (lista de las illas de las illas britanicas)
• Irlanda (illa)
• Reialme Unit
• Anglatèrra - Escòcia - País de Galas

Ligams extèrns

• Notícias d'autoritat :

  • IdRef
• Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas :

  • Britannica
  • Gran Enciclopèdia Catalana
  • Proleksis enciklopedija
  • Estòr norske leksikon